West-Vlaanderen. Jaargang 7

[p. 277]

[West-Vlaanderen 1958, nummer 5]

[Kortrijk en de Leie]

Kunst en Kultuur in een handelscentrum als Kortrijk

De mij toevertrouwde opdracht bestaat erin de situatie te schetsen van kunst en kultuur in een centrum als Kortrijk, dat in hoofdzaak op handel en nijverheid is ingesteld. Mijn bevoegdheid tot de vervulling van deze taak moet spruiten uit het feit dat ik én voorzitter van het stedelijk kultureel komitee ben én tevens referendaris in de rechtbank van koophandel te Kortrijk. De eerste functie maakt mij enigszins vertrouwd met het uitwendig-kulturele leven van de stad en de tweede functie met de specifieke mentaliteit van een streek, gericht op het lucrum of het maken van winst, vermits het kenmerk van het koopmanschap of van het handelskarakter der handelingen van kooplieden gelegen is in het winstoogmerk.

De koppeling van de woorden Kunst en Kultuur in een nijverheidsstreek wijst op de beperkte en engere betekenis, hier aan het woord Kultuur gehecht, op de courante betekenis van dit woord in de volksmond, een betekenis waarnaar bv. de kulturele werking van een organisme als het Davidsfonds verwijst. Kultuur is hier niet opgevat in de ruime betekenis van het woord: de menselijke worsteling met vaste natuurgegevens in en rondom zich ten einde een meer menswaardige omgeving te scheppen, die op haar beurt de erin toevende mensen menselijker maakt. Om het nog duidelijker te zeggen en het vage verzamelwoord kultuur door de opsomming van meer concrete gegevens te vervangen: met kultuur is hier in hoofdzaak bedoeld de veruitwendiging van de ritmische en de plastische scheppingen van de mens en de geestelijke bagage van l'honnête homme uit de burgermaatschappij.

Weggelaten is dus: de lichaamskultuur, de eigenlijke ontspanning, de zedelijke en de religieuze kultuur. We bewegen ons op het terrein van de stijlvolle wijze waarop wij onze biologische behoeften bevredigen (woonkultuur met de manier van eten en zich kleden) en op het terrein van de particuliere geesteswaarden: kunst en wetenschap zonder van de economische, sociale, juridische, politionele, politieke instellingen te gewagen, met de erin verweven kulturele gedragingen.

Binnen het door ons afgebakende terrein moeten wij én de actieve én de passieve kultuurvorm onderscheiden. Niet iedereen schept kunst; het merendeel geniet kunst of moet tot gevoel en begrip voor de schone kunsten opgevoed worden. Niet iedereen weet geestelijk te onderscheiden en een passende waardenschaal aan te leggen; maar aan zovelen mogelijk moet het juiste inzicht worden bijgebracht.

*

Er wordt gewoonlijk geleerd dat een zekere mate van stoffelijke kommerloosheid nodig is om hetzij aan kunst en kultuur te doen hetzij kunst en kultuur te genieten. Er is, naar de onderscheiding van Charles Péguy, ellende en armoede. Waar ellende heerst met de erbijgaande angst voor het elementaire bestaan en het blote leven kan moeilijk vermenselijking optreden: men vecht voor zijn mens-zijn en niet voor zijn vervolmaking. In zoverre is deze stelling juist.

Armoede echter is een relatief begrip; er kan armoede heersen en toch menselijkheid en vermenselijking bestaan, echter moeilijker in die regionen waarop onze beperkte aandacht gericht is. Reeds hier is onze juiste begripsomschrijving en omlijning van het onderwerp vruchtbaar.

In elk geval, en zonder de preciesheid van de vooropgestelde stelling te onderzoeken, moet een zekere stoffelijke welstand een gunstige voedingsbodem zijn voor de door ons bedoelde kultuuruitingen.

Aldus moet Kortrijk, dat een algemeen erkende welvaart geniet (onafgezien de telkens terugkerende gebieden van recessie) meer aangewezen zijn op de nakoming van de hogere kultuurbehoeften, waarvan sprake. Meer dan Brugge bv. althans volgens deze op de economisch-sociale onderlaag gebouwde tese. Laat mij toe daaraan te twijfelen. Ik heb altijd de indruk gehad dat er meer scheppend vermogen en kultureel initiatief te Brugge aanwezig is dan te Kortrijk. Er komen mij een reeks voorbeelden voor de geest, maar ik geloof dat het overbodig is ze op te sommen: eenieder kan ze voor zichzelf oproepen.

Wellicht is de welvaart van Kortrijk overroepen. Ik

[p. 278]

heb nog gehoord dat wanneer dezelfde hoeveelheid goederen en geld driemaal wentelt in plaats van eenmaal, de hoeveelheid niet groter is maar de uitwendige schijn van welvaart gewekt wordt. Dit gebeurt te Kortrijk. Men verdient geld en men geeft het tevens royaal uit: men verbruikt meer en vlugger. Wij zijn niet rijker dan anderen maar wij leven rijker. Volstaat dit echter om een gunstige teeltlaag voor de beoefening van de hogere kultuurvormen aan te kweken of te doen ontstaan?

Er zijn er die te Kortrijk welstand genieten. Er zijn er echter ook zeer velen, die doen alsof zij welstellend zijn. En het doen beinvloedt het zijn. De uiterlijke schijn is niet louter schijn, hij vormt meteen en ten dele het wezen.

In zoverre welstand en alsob-welstand uit de winst-oogmerkenmentaliteit gegroeid is en zich toespitst op de stijlvolle wijze van bevrediging van de elementaire menselijke behoeften in voeding, kleding, woning en uiterlijke verschijning, moet gezeid worden dat Kortrijk een vooraanstaande plaats inneemt. Deze bevrediging ligt in de lijn van de zelfaffirmatie, van het zich doen gelden in de wereld en dit laatste is een kenmerk van een goed zakenman. Zodat de cirkel sluit.

In zoverre echter een inspanning nodig is op het terrein van de particuliere geesteswaarden, waar kultuur meer is: zin hebben voor het nutteloze, dit is voor hetgeen niet rendeert, niet opbrengt volgens de materiële normen, daar is Kortrijk geen toonbeeld. Het ware natuurlijk klare onzin te beweren dat Kortrijk ook op dit gebied van elke verdienste gespeend is, maar de vanzelfsprekende roep van Kortrijk, zijn faam in de ogen van de buitenwereld, is niet door zijn nutteloze kultuur gewekt.

*

Hier moet ik concreter handelen over kunst en kultuur. Laat ik dit doen aan de hand van de meestdoorslaggevende kulturele verenigingen, die te Kortrijk werkdadig zijn. Zij zullen mij toelaten de gebieden van de kunst en van het weten te verkennen.

Als kulturele organisaties hebben wij vooreerst de fondsen: het Davids- Willems- en Coolefonds (dit laatste een plaatselijke naam voor het Vermeylenfonds). Zij doen aan volksontwikkeling, meestal nog in een vorm die te nauw verbonden is aan bepaalde verlichtingsdenkbeelden van de burgerij: in hoofdzaak weten en verstandelijke ontwikkeling alsof de geestelijke nood hoofdzakelijk in het intellectuele vlak ligt en gelenigd wordt door meer en zeer diverse kennis. De nood van de vragende mens (de niet-vragende laten wij buiten beschouwing, omdat de elementaire openheid ontbreekt) is er echter ene die zijn gehele persoonlijkheid raakt: vanaf de lichamelijkheid over de sociale bindingen tot de metafyzische achtergrond en diepere levenszin. Is het daarom dat geen van deze organisaties te Kortrijk op dit ogenblik bloeit? Hebben de kulturele activiteiten van de jeugdbewegingen het beter vast?

Feit is dat enkele actieve jeugdbewegingen bestaan: de gamma van de K.A. jeugdbewegingen gesplitst in de onderscheiden sociale standen; daarnaast een kleine socialistische jeugdbeweging, de afdeling van de V.V.K.S. en van de Kat. Vlaamse Volksdans. Zouden zij 30% van de jeugd bereiken? We hebben geen cijfers, geen statistieken, geen sociografisch werk en tasten in het blinde. Hier reeds voelt U hoe de gezagsdragers ofwel te oud zijn, ofwel een onvoldoende inzicht hebben, ofwel geen kennis van het nut der sociologie en psychologie als wetenschap.

Kenmerk der werkzaamheid van al deze jeugdbewegingen is hun totaliteitskarakter, ik zeg niet totalitair karakter. Zij wensen de gehele mens in hun activiteit te betrekken, wat een goed is, maar zij doen dit veelal op een wijze, die niet totalitair bedoeld is maar in de uitwerking erop lijkt. Ieder trekt zich teveel in eigen kring terug en gaat zich van de andere bevolkingsgroepen geestelijk isoleren.

Hetzelfde kan gezeid worden van de kulturele activiteit, die de sociale organisaties opgenomen hebben: het A.C.W., het A.B.V.V., het A.C.V.W., het N,C,M,V,, het liberaal syndicaat voedt de mensen kultureel niet op in de zin van de onderlinge solidariteit ten overstaan van een reeks van vraagstukken en levenshoudingen; zij leren hun mensen niet anders denken dan in kampen- fronten- en strijdtermen opdat zij mannen zouden worden van de actie-voor-dit of voor-dat, die U minachtend aanzien omdat gij geen A.C.W.-er, niet rood, niet blauw zijt. Zij kweken lieden die gewoonlijk van volksdelen spreken en nooit aan het volk als geheel toekomen, die altijd uitgaan van hun beginselen en de mens vergeten. Of wordt dit kenmerk geaccentueerd omdat wij in een nijverheids- en handelsstreek zijn, gekarakteriseerd, zoals we zeiden, door de gedachte der productiviteit. De beweging moet aan hun kwekelingen en adepten iets hebben, maar dat iets breekt de volkse solidariteit.

Hoewel ze mij liever zijn dan de vrijblijvende of de neutrale lui, die men onder alle klassen en beroepen van Kortrijk aantreft en die als leus hebben: mijn leven is mijn zaak en ik doe wat ik wil; met U heb ik niets te maken en U niets met mij; wat U gelooft moet U zelf weten, ik houd er geen geprononceerde overtuigingen op na, want men kan met eenieder een eindje meepraten; hoofdzaak is zich niet te engageren. Deze mensen zijn principieel a-sociaal; zij zijn in alles neutraal en louter toeschouwer. Soms met een stuk persoonlijke kultuur, maar die voos is omdat zij niet gericht is op de medemens. Zo zijn er velen te Kortrijk.

Maar laten wij verder de kulturele prestaties en organismen aftasten. Er zijn een reeks muziekverenigingen en dat is verheugend omdat de muziek slechts echte levensverrijking is wanneer wij ze beoefenen: een sonate op een viool spelen is meer waard dan een muziek-concert van virtuosen bijwonen. Het laatste is niet

[p. 279]

verkeerd, het eerste is beter. Op dit stuk bezitten wij een eerste klasse-koor Singhet ende Weset Vro.

Er zijn een trits van toneelgroepen: Taal en Kunst, de Kruisbroeders onlangs heropgericht maar wederom los- en opengevloeid in hoofdzaak omwille van het bloeiende en uitstekende arena-teater Antigone.

De V.T.B. en V.A.B. werkt hard en onverpoosd en heeft nog dit jaar een tentoonstellingszaal geopend, die met een paar andere tentoonstellingszalen het aanbod van schilderwerk en schilderkunst (in hoofdzaak) voor de bevolking vormen, welke bevolking echter met een ontstellende karigheid en gemis aan belangstelling deze pogingen bejegent.

Er is een debatingclub bij de katolieke werkgevers met name Quadragesimo anno en bij de jongere afgestudeerden van de universiteiten met name Erasmuskring. Binnen de Erasmuskring werd onlangs een studiekring gevormd onder de welgekozen titel: Newmankring. Hier wordt een poging ondernomen om op de hoogte te blijven van wat op het geestelijk vlak in de wijsbegeerte en in de nieuwe godsdienstbelering en -beleving gebeurt.

Het gezelschapsleven heeft gestalte gegeven aan: voor de Franskiljons het Parc St-Georges; voor de Vlaamsgezinden de Wikings; voor de families van Middenstand en burgerij en zelfstandigen het kasteel 't Hooghe. Enkele Vlaamsvoelende intellectuelen verbroederen met Franssprekenden ten einde gezamenlijk een eigengeaarde Nederlandsgezinde aristocratie uit te bouwen en aan de uitrusting van het Nederlandse kultuurleven ten aanzien van de groeiende Europese éénwording meer eensgezinde kracht bij te zetten: deze vereniging noemt de Prince van Oranje.

Er zijn twee oude groepen, die in hoofdzaak de operette-vertoningen behartigen: de Vlaamse zonen en de lyrische kunstenaars: een ontspanningsvorm, die echter telkens streeft naar de kunstvolle vertolking van het balletachtige en de solo- of groepszang.

Kortrijk bezit een merkwaardig archief en de inhoud van een interessante biblioteek. Het gebouw werd grotendeels door de oorlog vernield en tot in 1955 was de toestand van de overblijvende biblioteek en van de inboedel erbarmelijk: geen of onvoldoende boekenrekken, de meest elementaire uitrusting ontbrak, een minderwaardige verlichting, een verwarming door een onbeschutte kachel midden de opeengestapelde boeken, zonder een fatsoenlijke leeszaal, met overal veel stof en een wanordelijke opeenstapeling. In de eerste Broeltoren lag een vervuilde warboel van boeken; in de tweede waren op de eerste verdieping de daar geborgen boeken in rekken opgesteld en ongeklasseerd.

Thans liggen de plannen voor een nieuwe biblioteek te Brussel, zijn nieuwe rekken gekocht, werden de boeken van de Broeltorens weggehaald en in rekken geklasseerd, heeft het oude gebouw een lichte schoonmaak gekregen en is algemene verbetering ingetreden.

Broodnodig echter is de aanstelling van een bibliotecaris, die, jong en dynamisch, liefde heeft voor zijn vak, voldoende technische kennis bezit en zin voor organisatie. (De huidige bibliotecaris, een zeer geleerd en uiterst dienstwillig man, die in onmogelijke omstandigheden moet werken, ware een uitstekend archivaris en er is jaren werk aan ons kostbaar archief).

Maar dit komt met de opbouw van de bibliotheek zelve, die hoofdzakelijk bedoeld is als een deels volks- en meer als een technische en wetenschappelijke biblioteek, met alle de nodige naslagwerken van alle wetenschappelijke branches.

Kortrijk heeft wellicht de schoonste verzameling ter wereld van fijne weefsels, meest damasten, waarin allerlei historische gebeurtenissen geweven zijn. Vele zijn door de bombardementen teloor gegaan, andere beschadigd, nog vele gaaf gebleven. Ze zijn niet ten toon gesteld: er is noch uitrusting daartoe, noch plaats, noch begeerte.

De stukken van het archeologisch museum, insgelijks gebombardeerd, lagen verstrooid en verspreid. Thans is de inventaris opgemaakt en eerlang zullen de meest belangrijke stukken opnieuw kunnen vertoond worden in het huis Delplancke aan de Broel te Kortrijk, huis door de stad aangekocht, hersteld en reeds ten dele ingericht tot museum van de beeldende kunst.

We zullen niet vertellen wat er met de schilderijen van het museum voor schilderkunst gebeurd is: het is een stad als Kortrijk onwaardig. Maar het magistraat heeft de verontschuldiging dat de burgers van Kortrijk zich evenmin in de toestand en de toekomst van dit museum en van de stukken interesseerden. Nu nadert de dag waarop het huis Delplancke de geschikte en passende ruimte bieden zal tot het exposeren van de beste werken, die we hebben.

Het ligt niet in mijn bedoeling de nomenclatuur van de objectieve kultuurgoederen te verlengen.

Er gebeurt veel te Kortrijk in de zin als door Dr. M. Grypdonck in zijn artikel Diagnose van de Volksopleiding in Vlaanderen Jan. 1953, van het Tijdschrift Volksopvoeding, beschreven.

*

Ik wens evenmin te betogen, specifiek voor Kortrijk, hetgeen de Lodewijk de Raet-Stichting uiteengezet heeft in haar studiedagen aan De Kulturele taak van de gemeente gewijd. Voor belangstellenden weze naar de publicatie van deze Stichting verwezen op datum juni 1957 onder de titel: Gemeente en Volksopvoeding.

Het ware dwaasheid en tijdverlies en papier- en werkverspilling de concrete wenken voor Kortrijk te herhalen, die voor duizend gemeenten in Vlaanderen opgaan.

Met mijn ervaring beken ik ronduit dat het Nederlandse systeem van Burgemeester-ambtenaar, over het algemeen gezien en in het bijzonder met het oog op de kulturele taak van de gemeenteoverheid, een uit-

[p. 280]

stekende vernieuwing ware. En er zijn ook veel te veel gemeenten; want elke gemeente heeft haar dorpspolitiek en haar kleindorpelijke visie, in naijver en jaloersheid en strijd tegen de naburige gemeente.

Wij weten wel: het is spreken in de wildernis want 90% van de mensen begeren dat voortga hetgeen bestaat; er zijn er zo weinig die werkelijk iets willen veranderen en omkeren opdat het effectiever, doelmatiger en beter worde. Velen zeggen dat het moet veranderen opdat zij de schijn van progressisten zouden hebben, wel wetend dat zij mede over de macht beschikken om het niet te veranderen. Kwestie van de goe-gemeente te paaien.

Te Kortrijk heeft het stadsbestuur ingestemd met de oprichting van een Stedelijk Kultureel Komitee. Ten gerieve van belangstellenden in doel, middelen en opbouw van deze institutie laat ik hier in extenso de statuten van het organisme volgen. Ze spreken in hoofdzaak voor zich zelf.

Het Kultureel Komitee, door het stadsbestuur tot stand gebracht, dient als schakel tussen het stadsbestuur en de vele plaatselijke Kulturele verenigingen.

Tegenover het stadsbestuur heeft het voor doel advies aan het Kollege van Burgemeester en Schepenen te verstrekken omtrent elke aanvraag, ofwel om toelating (waar die vereist is) tot het inrichten van een Kulturele manifestatie, ofwel om het bekomen van voordelen zoals: eretekens, bekers of gedenkpenningen, toelagen, vrijstelling van taxe, materiële steun, enz...

Tegenover de onderscheidene Kulturele verenigingen heeft het Komitee voor doel:

a) hun werking te coördineren, d.i. de ontworpen programma's vergelijken en schikken, derwijze dat samenloop van data van de kulturele manifestaties zoveel mogelijk vermeden wordt en dat gelijkaardige manifestaties voorkomen worden;

b) hun werking aan te moedigen door:

1. inlichtingen te verstrekken nopens subsidiëring van kulturele uitingen door de Staat, de Provincie of de Stad;

2. inlichtingen te verstrekken nopens prijskampen, tornooien, enz...

3. de aktiviteit van een kulturele groep in andere kringen te doen kennen;

4. het publiek in te lichten en tot deelneming aan te sporen aan de hand van bekendmakingen in de pers.

c) hun werking metterdaad te steunen b.v. door geldelijke toelagen van de stad, mits bepaalde vereisten, te verlenen, lokalen te hunner beschikking te stellen, te helpen bij de komst van vreemde groepen, alsook bij de publiciteit onder alle vormen: in de pers, in scholen, enz...

d) eventueel zelf initiatief te nemen voor het inrichten van kulturele manifestaties in de stad of voor het bevorderen van dergelijke manifestaties in de streek van Kortrijk.

De kulturele verenigingen van de stad behouden hun volle vrijheid wat bestaan, actie, programma en propaganda betreft en zijn ook volkomen vrij om al dan niet op het Kultureel Komitee beroep te doen.

Het Kultureel Komitee bestaat uit een onbepaald aantal leden. De nieuwe leden worden door het Kultureel Komitee voorgedragen aan het kollege van Burgemeester en Schepenen dat ze al dan niet aanvaardt.

Als afgevaardigden van het stadsbestuur en als raadgevers in het Komitee zetelen van rechtswege:

1. de heer Burgemeester van Kortrijk;

2. de heer Schepen, die de kulturele manifestaties in zijn bevoegdheid heeft;

3. de heer Stadssecretaris.

Het Kultureel Komitee kiest onder zijn leden: een Voorzitter en een Onder-Voorzitter.

De vaste secretaris wordt door het stadsbestuur aangesteld.

In beginsel vergadert het Kultureel Komitee om de maand op het stadhuis. De Voorzitter kan echter het Komitee vaker bijeenroepen.

Op de stadsbegroting wordt jaarlijks een krediet voorzien voor kulturele aangelegenheden.

Dit krediet, dat niet ter beschikking van het Kultureel Komitee staat, zal door het kollege van Burgemeester en Schepenen slechts aangewend en uitgekeerd worden na advies of voorstel van het Kultureel Komitee.

Het Komitee beschikt echter vrij over het entreegeld dat, mits toestemming van het kollege van Burgemeester en Schepenen, gebeurlijk geïnd wordt ter gelegenheid van kulturele manifestaties door het Komitee ingericht.

Daar het Kultureel Komitee als adviserend en voorlichtend organisme van het kollege van Burgemeester en Schepenen optreedt, zal dit laatste zijn beslissingen, in kulturele aangelegenheden, in beginsel steunen op de door het Komitee verstrekte adviezen of gedane voorstellen; het Kollege is echter door deze adviezen of voorstellen niet gebonden.

Het kollege van Burgemeester en Schepenen, tenzij het er anders over oordeelt, deelt echter de redenen van de afwijzende beslissingen aan het Komitee mede.

De leden van het Komitee verlenen gratis hun medewerking.

De onkosten van het Kultureel Komitee worden door de stadskas gedragen.

De vaste secretaris van het Kultureel Komitee zetelt op het stadhuis en staat gedurende de kantooruren ter beschikking van de Kulturele verenigingen.

Over de werking, de korte geschiedenis, de concrete ervaringen en het doelmatigheidsgehalte van de instelling kunnen wij wellicht later het belangrijkste neerschrijven, althans in zoverre de redaktie van dit tijdschrift en de lezers daarnaar begerig zouden zijn.

michiel vandekerckhove