West-Vlaanderen. Jaargang 5

[p. 278]

[Documentatie]

Ik heb Gezelle gekend

Een voorrecht waar weinigen nog kunnen op bogen en waar, voor mij, dierbare herinneringen aan verbonden zijn!

Ik was namelijk gedurende vijf jaar, van 1885 tot 1890, orgelist in Kortrijks Onzelievevrouwkerk waar Gezelle toenmaals onderpastoor was. Ik kende hem reeds door zijn dichtwerken Kerkhofblommen en Dichtoefeningen. Ik had ook reeds voor hem gezant d.i. volkswoorden en spreuken opgeschreven die in de woordenboeken niet te vinden waren. Eerwaarde heer Mervillie had me, te Torhout, (rond 1882), de veertien liederen voorgezongen, door hem op Gezelleteksten gecomponeerd, o.m. Ach, hoe schoone vaart ge daar, Helderblanke mane klaar... Het was dan ook een grote gebeurtenis in mijn leven, toen ik te Kortrijk orgelist benoemd werd.

Gezelle zie 'k nog voor mij staan: met zijn goedig gezicht, zijn zware kop, zijn diepliggende schalkse ogen. Ik zie hem nog wandelen in de voorsacristie van de Onzelievevrouwkerk, weg en weer, van de ene hoek naar de andere, de bonnet wat achterwaarts geschoven, de handen, van een bidsnoer voorzien, op de rug. Was hij verslonden in gebed en overweging? Brouwde hij een gedicht of zocht hij stof voor zijn Loquela? Hij was een kindervriend; ik heb meermaals gezien hoe hij de misdienaars in de sacristie vriendelijk toesprak of plagend aan hun oren trok.

Ik heb Gezelle weten mis doen: ingetogen en godvruchtig. Ik heb hem horen zingen, met nogal ruwe baritonstem en overdreven accent, vloeiend nochtans, daar hij op de hoogte was van het hervormde Gregoriaans (hemelzang, noemde hij het).

Zijn sermoenen ook mocht ik aanhoren, o.m. zeker jaar het lijdensverhaal. Hoe hij prak? Heel eenvoudig, maar met een overvloed van wetenswaardigheden over land, volk en zeden; met nu en dan een opwelling van zijn dichterlijk gemoed en zijn godvruchtig hart. Eens sprak hij in de Paasweek met als onderwerp: De Emmausgangers. Zijn thema was: Mane nobiscum, Domine, quoniam advesperascit! dat hij, met ontroering in de stem vertaalde: Blijf bij ons Heer, want 't zijn slechte tijden. In zijn Rond den Heerd staan veel artikels die een gedacht geven van zijn preken.

Ik heb meermaals met Gezelle gesproken. Te dien tijde schreef ik wekelijks een artikel in de Gazette van Kortrijk, meest over Vlaamse aangelegenheden, zoals vervlaamsen van de opschriften, Vlaams in de Palfijnfeesten, en over andere onderwerpen, zoals de brandvensters van de Onzelievevrouwkerk. Daar ik in Gezelletrant schreef meenden sommigen dat die bijdragen door Gezelle zelf waren opgesteld. Hij gaf mij en anderen veel goede raad. Hij vertaalde Hotel du Nord in Noordgasthof en stuurde mij naar baron Béthune van Marke om inlichtingen over de brandvensters.

Ik ben in zijn huis geweest. Hij woonde toen in de Handboogstraat. Mathilde, zijn maarte, leidde me in zijn werkkamer. Daar schreef hij op een gewone tafel, die voor een venster stond, uitgevende op een achterkoer. De muren van deze en de aanpalende kamers waren bezet met boekenkasten. Op die rekken stonden meest oude boeken, met door hem onderstreepte woorden of wendingen die juffrouw Vande Wiele voor hem op fichen overschreef. Hele banken zaten vol van zulke briefkes. Men heeft er na zijn dood wel een karrevoer gevonden. Ten dien tijde werkte hij veel voor Loquela en ook aan Tijdkrans waarvoor hij vroeger gemaakte gedichten te pas bracht en ook nieuwe miek. Zekeren dag heeft hij, op mijn vraag O gij dikke welgedane voorgelezen. Hij las in 't Westvlaams (ij - i; ui - u; ou - gelijk het France cou); ritmeerde een beetje overdreven en bracht zijn zinnen uit met gulpen.

Op mijn vraag heeft hij ook een paar gedichten gemaakt, o.m. O Jesu, vol genaden, voor de eerste communie van mijn zuster Augusta en het prachtig doodsanctje van mijn schoonbroer, Leo Marques, apostolisch vicaris van Taganyka. Daarin komt die treffende strofe:

Voor één die viel, zo zie 'k, in 't land der slaven,
er duizende, hun ketens afgedaan
en kerstenen gedoopt, die naar de graven
waarop heel Vlaanderen weent, in beêvaart gaan.

Hij heeft ook mijn trouwbrief opgesteld. Later, als ik nog gedichten vroeg, voor d'ene of d'andere omstandigheid, wendde hij mijn vraag vriendelijk af met: gij zult dat nu wel zelf kunnen.

Hij leende mij ook bereidwillig zijn geestelijke gedichten om er muziek op te zetten. De eerste uitgave ervan, onder de titel Dertig geestelijke liederen, dagtekent van 1891. Gezelle had die gedichtjes gemaakt op gekende wijzen, meest Franse. In 1900 gaf ik ze opnieuw uit, ditmaal op eigen melodie en voorzien van orgelspel. Nu zitten ze geborgen in mijn Honderd Geestelijke Liederen.

Gezelle - 't staat in zijn levensbeschrijvingen - gaf destijds ook les in Engels. Dit gebeurde in de grote eetzaal van 't Noordgasthof. Ik heb ze eenmaal bijgewoond. We zaten met een twintigtal aan de tafels. Elk had eenzelfde Engels boek. Gezelle wandelde rond al uit dat boek lezend. Soms stond hij bij een woord stil en buiten de eigenlijke vertaling, gaf hij een hele reeks aanverwante woorden ten beste in onze en in andere talen. Zo leerden wij 't woord uitspreken, verstaan en onthouden. Ik heb me dikwijls afgevraagd waarom Gezelle die lessen gaf. Om geld te verdienen was het niet: ik twijfel er zelfs aan of hij voor dat werk een vergoeding ontving.

Gezelle vroeg me eens mee naar zijn patronaat van Bersaques poorte. Daar, in een grote zaal, vergaderde hij, de zondag achternoen, de fabrieksmeisjes van een

[p. 279]

weverij en liet ze onder toezicht van een paar juffrouwen spelen, zingen en rondedansen. Ik moest de liedjes optekenen die ze daar zongen, en hij zou ze dan overhandigen aan pastoor Bols, die een verzameling van oude liederen wou uitgeven.

't Ging er soms nogal uitgelaten, maar in deugd en ere. Ze zongen er van Roza zoet, van De Zevensprong, van Patoefelke, van Langs een nauw wegeltje enz... Gezelle offerde er zijn zondagnamiddagen op en dichtte zelfs liedjes t'hunnen gerieve. Ten bewijze:

Te Kortrijk, te Kortrijk
al in Bersaques poorte,
daar hebben meiskes, blij van geest,
plezier van alle soorte.

......
Ze zingen, ze zingen,
den Zondag achternoene,
veel liedjes, oude en nieuwe wel,
maar slechte? Niet te doene!

Enz... een tiental strofen met goede raad, die 't oorspronkelijke, een beetje aangebrande liedje deden vergeten, van

Te Kieldrecht, te Kieldrecht
daar zijn de meiskes koene
Ze dansen tot te middernacht
en slapen tot de noene.

Hij gaf ze ook een pratronesse: Sinte Katharina. In de gravenkapelle van Onzelievevrouwkerk staat een schoon gotisch beeld van die heilige en, op haar feestdag, kwamen de meiskes t' harer ere een lied zingen, door Gezelle gedicht.

Geen wonder of was Gezelle een wel gekende en geren-geziene man in Kortrijk. Meneere Gezelle zeiden de mensen vertrouwelijk, en ze gingen hem dichten vragen voor doodsprentjes, voor eerste communies en trouwen. Ze spraken hem aan voor aalmoezen, al was hij verre van rijk. Hij en had niets dan vrienden. Ook bij de welstellende franssprekende burgerij stond hij in achting. Bij advocaat Adolf Verriest was hij vriend van den huize.

Eens vroeg ik aan Gezelle wat er moest gedaan en gelaten worden om goed Vlaams te schrijven? Hij antwoordde:

1.	- Veel werkwoorden gebruiken, en vooral de noemvorm. bijv. niet: het werk is zalig, maar werken is zalig.
2.	- De hulpwerkwoorden hebben en zijn vermijden als zelfstandig werkwoord, dus niet: ik heb geld, maar ik bezit geld; niet hij is daar, maar: hij komt daar...
3.	- De zinnen niet immer met het onderwerp beginnen, bijv. lopen dat de de rover deed, is beter dan de rover liep snel.

Verder bewijzen zijn werken dat hij veel hield van het ontkennende en of 'n, van de zwakke e-uitgang, dat hij het woord zich vermeed. In navolging van Gezelle luidde het wachtwoord bij veel blauwvoeten: Men weere zich en slepe d'e! Gezelle hield ook danig veel van stafrijmen; bijv. in De Slekke:

En ik 'k en heb noch hand noch hiel,
noch huid noch haar, noch voet noch vuist
noch hoeven zwaar.

Gezelle, 'k hoorde 't uit zijn mond, koesterde een voorliefde voor de volkstaal. Van 't schoolmeester-Vlaams op zijn Hollands 'n moest hij niet weten. Zijn gedichten getuigen het, en 't zijn juist de volksspreuken en woorden die ze zo aantrekkelijk maken. Vandaar ook dat hij zulk belang hechtte aan 't verzamelen - zanten - van volkswoorden. Er was een tijd dat heel West-Vlaanderen voor Gezelle ‘zantte’. Alhoewel hij het Westvlaams beminde en de voorkeur gaf, omdat het zijn tale was, toch putte hij uit de algemeen Nederlandse woordenschat. Maar waar hij aan hield als aan zijn ziele, dat was aan de Westvlaamse uitsprake, de weergade van het oude diets. Niet dat hij Brugs of Kortrijks of Poperings of een ander dialect sprak: maar om geen goed van de wereld zou hij de Westvlaamse driepikkel i, ou, u (mijn oud huis) prijs gegeven hebben. Ik heb hem nooit anders weten spreken en preken.

In 1949 herdacht men in Noord en Zuid de 50^ste verjaring van Gezelle afsterven. Te allen kante werden zijn gedichten voorgedregen. In de Hollandse schoolwereld wierd een prijskamp ingericht in Gezelle-voordragen. Welnu, in bijna alle scholen (we hoorden het in de radio) gebeurde dit in het Westvlaams. Toen we daar met de ‘Zingende meisjes van Halle’ concerten gaven en er de gedichten van Gezelle voorgedregen en gezongen wierden - wat vaak gebeurde - toen geschiedde dit altijd in 't Westvlaams, en onze Noorderburen vonden dat: heel aardig en mooi. Een lesse voor ons, Westvlamingen!

Om te eindigen een zijner minst gekende gedichten. 'k Heb er muziek op gemaakt en opgenomen in mijn bundel ‘In stille kloosterpanden’: Kom e keer hier, flieflodderke!

Geen hand van 'n mens 'n mocht het ooit
genaken, zijn lieve kleed,
of 't was en het wierd, 't flieflodderke,
het was en het wierd hem leed.
De hand van die 't miek alleene mag
't genaken en niet beschaân.
De wind van die 't miek alleene mag
er wandelend over gaan.

En dan dat hertroerend slot waarin Gezelle met zijn dichterlijke weemoed zich gans uitzingt:

Zo zong hij die lang en lusteloos
gezeten had, eenen dag,
wanneer hij, op de eerste lenteroos,
het eerste flieflodderke zag.

remi ghesquiere