West-Vlaanderen. Jaargang 5

[p. 243]

Makette van de kerk van Ourthe (gemeente Beho, prov. Luxemburg) - Architectuur A. Ugrain en R. Bastin

Over het gewijde in de kerkelijke kunst

‘Un art sacré esclave de l'apparence ne se conçoit pas’. (André Malraux)

Het wordt tijd de zogenaamde onenigheid betreffende de gewijde kunst, die het artistiek klimaat van de laatste jaren heeft vertroebeld, op te doeken. Er moet eens herzien worden wat deze term precies betekent en onderzocht hoe de gewijde kunst zich karakteriseert in het geheel van de hedendaagse kunst. Wij beschouwen de gewijde kunst dus niet langer als de inzet van een strijd tussen verkalkte geesten, die zich ingespannen hebben om aan de woorden ‘gewijd’ en ‘traditie’ een betekenis te geven van kortademigheid, luiheid en angst voor het leven.

Gewijd was de ontroering van Isaias tegenover het goddelijk aanschijn: ‘Ik ben een mens met onreine lippen, ik verblijf onder een volk met onreine lippen, en toch heb ik met mijn ogen de Koning, Jahweh der legerscharen, aanschouwd’ (Is. 6, 4).

Gewijd was het stamelen van Jeremias bij zijn zending door Jahweh: ‘Ik kan nog niet spreken, ik ben maar een kind’ (Jer. 1, 6).

Afstand tussen het geschapene en de Ongeschapene, afgrond tussen Schepper en schepsel: dat wil het gewijde oproepen. Gekenmerkt door die voortreffelijkheid, die bij de menswording van Gods Zoon niet werd opgeheven, is al wat voor de dienst van God is voorbehouden gewijd, weggetrokken uit het prozaische, het alledaagse, het profane.

Hebben wij soms, door te zeer aan te dringen op het risico een van de aspecten van de werkelijkheid in het mensgeworden karakter van onze godsdienst krom te trekken, niet vergeten dat het goddelijk zaad een gist is die het deeg moet doen rijzen, de eigen mogelijkheden moet doen voorbijstreven? Hebben wij niet uit het oog verloren dat God de absolute Meester blijft en Zijn Zoon op aarde heeft gestuurd om ons te verlossen? Dat wil zeggen om ons te verheffen tot op het superieure Heilsplan, waar alleen de eeuwige roeping van de mens tot haar volle ontplooiing kan komen. Dat wil zeggen dat er van het menselijke naar het goddelijke, van het profane naar het gewijde, geen telkens onderbroken weg voert, maar alleen oproep en antwoord bestaat, immanente roep van omlaag en transcendenteel goddelijk antwoord, waarbij het menselijk

[p. 244]

woord zijn intieme roep alleen nog stamelen kan.

Elke gewijde taal is van spirituele orde, is profetisch. Zij roept meer op dan zij uitdrukt, verwekt meer dan zij toont; zij spreekt van Aanwezigheid in het van-elkaar-verwijderd-zijn en van het Onuitspreekbare in het bezit.

Deze uitdrukkingskracht van het gewijde schijnt enigszins te zijn verloren gegaan in de loop der tijden. Onze tijd, overrompeld door monsters en tragisch in het nauw gedreven tegenover essentiële vraagstukken, staat dichter bij de kunst van de catacomben en de romaanse tympanen, dan bij de zo menselijke figuren uit de 13^de eeuw.

Er zou een wonder parallelisme te onderlijnen zijn tussen het verloren gaan van de zin voor het gewijde in de kunst en het verlies van de zin voor de liturgie ten voordele van de devotie. Maar dat zou ons té ver van ons onderwerp afleiden.

Hoe zal de kunst dit karakter van transcendentie, afstand en aanwezigheid tegelijk kunnen uitdrukken? Aangezien het gaat om een voorbijstreven en dus in zekere zin om een vervreemding, hoe zou zij haar weg kunnen vinden in een terugkeer naar het verleden en zijn formules? Het lijkt wel integendeel aangewezen dat het vertrekpunt absoluut oprecht moet zijn. Als bij het vertrek geen waarheid is, zit de profanatie reeds in de wortel. De artist situeert zich in zijn tijd: daardoor bevestigt hij de betrekkelijkheid van zijn positie. Zijn roep naar de Hemel heeft alleen waarde als hij geschreven staat in de kontekst van eigen tijd en ruimte, doch

Gottfried Bohm - St. Albertskerk, Saarbrücken - binnenzicht. (Cliché: Baukunst und Werkform)

wat die roep inhoudt, stijgt eindeloos boven de schors die hem omknelt. De kreet is van alle tijden, maar de uitdrukking ervan kan alleen van deze tijd zijn. Bezit de kunst, die opnieuw meer voor-de-geest-roepend dan beschrijvend is geworden, niet een intiemere verhouding tot het wezen zelf van de boodschap van de religieuze kunstenaar, die zichzelf niet in de anecdote verliest, niet uitlegt of vertelt, maar het onzegbare, het gewijde oproept? Daarom moeten, zonder dat ze één regel van hun kunst verlaten, de architect, de edelsmid, de beeldhouwer, de glazenier, de schilder en wie kerkelijke gewaden maakt een rechtschapenheid bezitten, een totale oprechtheid, uitdrukking tenslotte van hun vrijheid. Als woordvoerder van het christelijke volk moet de gewijde kunstenaar de verzuchtingen van dat volk verwoorden.

Oprechtheid is veel meer voorwaarde dan bestanddeel. Alleen kwaliteit telt. Alleen door de kwaliteit van zijn kunst kan de mens antwoord geven op de eisen van de goddelijke onovertroffenheid. Kwaliteit en oprechtheid trouwens, doen niets anders dan de kunstenaar te dwingen tot authenticiteit en waarheid, die een schoolse terugkeer naar het verleden niet toelaten. Het is beschamend alsmaar te moeten herhalen dat alle gewijde kunst steeds van haar tijd is geweest en dat ieder tijdperk zijn gewijde kunst heeft gekend. Om dit te hebben kunnen vergeten, was de sentimentele terugkeer nodig van het romantisme in de 19^de eeuw.

Kwaliteit vindt men terug in alle grote werken, wanneer men voelt dat men meegedragen wordt voorbij het alledaagse en het prozaische. Wat is dan echte gewijde

[p. 245]

Dominikus Böhm - O.L. Vrouwkerk, Keulen - binnenzicht. (Cliché: Baukunst und Werkform)

kunst? Monmartre of Lisieux (om geen monumenten van dichter bij ons te vernoemen) of is het Ronchamp? Is het Flandrin of Rouault?

Beton, kubisme of abstractie worden slechts profaan door de zin die de artist eraan geeft. Want tenslotte is gewijde kunst, de kunst van diegene, die, schepper en meester over zijn uitdrukkingsmiddelen, gevoelig is voor de goddelijke Voortreffelijkheid. Wij moeten altijd voor de genieën opteren, want zij grijpen, door hun intuïtie, naar datgene wat hun kunst onderscheidt van al wat profaan blijft.

Is het geen profanatie die kwaliteit te minimaliseren? En ligt zij niet impliciet in die bemerking, die zo vaak reeds werd gemaakt: onze mensen zullen het niet begrijpen.

Deze bemerking, dikwijls uiting van een slecht voorgelichte pastorale bezorgdheid, doodt iedere mogelijkheid tot werkelijk religieuze kunst. Begrijpen uw mensen op slag het Evangelie en zijn eisen? De pastorale weg die niet naar het Transcendentele leidt is maar kort, en het vasthaken is nutteloos, zo het halfweg weer losvalt. De bots tussen God en mens is onontwijkbaar heilzaam. Waarom proberen hem te verzachten door hem te vulgariseren? Waarom hem maskeren met vormen die op een gerust geweten inslapen?

Weddend op de kwaliteit van hun werk, wedden zij die Gods huis versieren op God. Kunst als een kreet. Kunst van schepselen. Eigentijdse kunst van schepselen. Dat is de taal die op onze dagen wordt verwacht.

Het is verheugend te kunnen vaststellen dat dit bewustzijn van het gewijde meer en meer clerus en gelovigen bezielt. Een werking als deze van ‘L'art Sacré’ in Frankrijk en ook van ‘L'art d'Eglise’ bij ons, hebben het christelijk geweten op dit punt wakker geschud.

De inspanningen van enkele diocesane commissies, die de nuchtere of vijandige aftandsheid die men helaas nog ontmoet hebben verlaten, mogen gerust als voorbeeld gesteld worden. Waarom niet de moedige inspanning citeren in ons land van de diocesane commissie van Namen? Ieder werk dat zij kon aanmoedigen of waarop zij toezicht kon uitoefenen, getuigt van dit verlangen naar waarheid en waarde, dat men overal zou willen zien doorbreken.

Deze inspanningen wettigen onze hoop op een grotere bewustwording rond een kunst die plastische vertaling zou moeten zijn van het knielen voor God en van de diepe eerbied die zijn Heiligheid in ons verwekt.

dom gregoire watelet o.s.b.

Maredsous.