West-Vlaanderen. Jaargang 5

[p. 197]

Toneel

Rodenbach als dramaturg

Met Perk verloor de Nederlandse letterkunde de fijnzinnige lyricus Perk. Met Rodenbach verloor ze de dichter die een Vlaamse Shakespeare had kunnen worden. Perk was heel zeker een goed dichter, Rodenbach een echt groot dichter. Geen aanbidder van de natuurlyriek, geen die, zoals de Tachtigers, verdrinken zou in het parelmoeren moeras der mooie woorden, maar een dichter groot naar de vorm zowel als naar de inhoud: een hartstochtmens in de bewuste beheersing van de denkende geest; een lyrieker van de heftig en groots musicerende gedachte; een epieker die gestalten en geschiedenis in één kort gedicht onvergetelijk liet ademen van leven; een dramaturg die geheimzinnig levende personnages optoverde en tegen elkaar opjoeg onder een hemel van noodlot en hoop.

De meesterlijke vorm

Rodenbach was de aangegrepene door de menselijke bewogenheid, de verliefde op de ziel van de mens. In de Nederlanden is men veel te veel verliefd geweest op het woordgewaad en heeft dat vorm genoemd. Achter het struikgewas der woorden is de menselijke gestalte weggeschemerd. Rodenbach deed het tegendeel. Hij dook met heel zijn geest in de mens, in de gestalten die hij schiep; en ademde met hen en voelde ze hijgen, hoorde ze spreken en zag ze handelen of ondergaan. Daarom is zijn woord zo dramatisch juist en zo vormvolkomen. Hij, de geniale jonge dichter, wist beter dan Kloos wat de klassieke taal was, en hoe een woedende soldaat een andere taal spreekt dan een fraaischrijvende droomdichter uit de 19^e eeuw. En dat de matte maan lag laag in mistig glimmen goed is voor een kamersonnettist. Maar dat Gudrun bij het maanverlichte strand moet zeggen, als ze vormjuist en vormvolkomen haar meisjeswezen wil uitspreken:

De duinen

staan half verlicht en werpen lange schauwen
lijk mantels bachten hen. Is dat niet schoon?
Ik zie zo geern den maneschijn. Gij ook?

En hoe dit opwellen van de kinderlijke verrukking, die de geliefde in haar eigen argeloze opgetogenheid wil meeslepen, geen eenvoudiger en Shakespeariaans-poëtischer kreet had kunnen vinden dan dit:

Ik zie zo geern den maneschijn. Gij ook?

Men moet een waarachtig groot kunstenaar zijn, vormkunstenaar, om de krijgsman en zeekoning Herwig het resultaat van zijn gedwongen bezoek aan Moerland en Carausius en zijn bewondering voor Ortwin's eerlijkheid aldus te doen samenvatten:

Dit is zijn zuster en dit is zijn zweerd.

Dat men eens eindelijk voorgoed het fabeltje van Rodenbach's vormonmacht opdoeke. Onder zijn kunstenaarskracht springt de boekentaal der negentiende eeuw stuk en alleen de kleerscheuren van enkele verouderde genitieven blijven hem uit de worsteling met die stijve taal over. Bij Rodenbach kan men leren wat een natuurlijk ademend vers is, hoe de vijfvoetige jambe moet worden geschreven, wat het kruimige woord is, wat het fiere en verdroomde woord is, en vooral wat de goede smaak is. Tenslotte was Rodenbach een rasecht kunstenaar en een rasecht aristocraat. En een geboren dramaturg.

De geboren dramaturg

Twee grondmerken maken den dramaturg: de kracht om levende gestalten op te roepen, en de vechtlust om hun gespannen gemoederen en hartstochten op elkaar te laten losflitsen.

De situaties te vinden waarin ze zullen botsen, is tenslotte een kleine kunst, die van de technische knapheid afhangt en van het breinvernuft. Maar levende personen van binnenuit zien, en als een kind met grootopen angstogen hun smartelijke liefdes en hun

Tekening van A. Rodenbach uit het decorontwerp voor Irold.

strijd op leven en dood tegen mensen en noodlot volgen, dat maakt eigenlijk en uiteindelijk de dramatische kunstenaar.

In zijn Gudrun, zijn enig en heerlijk drama, dat van een geweldige en geniale begaafdheid getuigt, heeft dat jonge genie, zich soms als lyricus of epicus teveel

[p. 198]

laten gaan. Vooral de epieker, die vergeet dat de toeschouwers het verhaalde al voor hun ogen zagen gebeuren. Doch dat is licht te verhelpen. Voor de vertoning behoeft men maar te knippen. Zelfs Shakespaere's Storm en zoveel andere drama's van de grote Bill worden in verkorte vorm opgevoerd. Maar het verhaal van het personage is dan toch telkens doordrongen van de eigen persoonsaard van de verhaler. Ortwin vertelt anders dan Herwig, en Herwig dan de gewone wiking. Overal hoort men hoe de dichter zijn personage van

Door Rodenbach verbeterde eerste bladzijde van de drukproeve der eerste uitgave van Gudrun.

binnenuit heeft geschapen, zijn persoonlijkheid heeft ingeademd en weer uitademt langs het bewogen woord. Bij zovele knappe en beperkte moderne toneelwerken, verschijnen papieren schimmen die over elkaar en door elkaar schuiven. Bij Rodenbach zijn het bloedwarme gestalten en hangt er dynamiet in de lucht. De twee naamloze legioensoldaten waarmee het drama inzet, zijn echte mannen, wier woorden vanuit hun innerlijkheid ontploffen. En van losbarsting tot losbarsting, als een kettingreactie waarbij de poëtische stilte der natuur of de ononweersdreiging van net noodlot zwijgt en heersen blijft, spant het drama zich dwars door de zielen en gebeurtenissen naar het verlossend einde. De zee blijft in de Gudrun aldoor aanwezig, en de personages doen aan als geheimzinnige en oerechte schelpen, door de zee uit haar levensdiepten op het strand van het veelvuldige menszijn geworpen. Die geheimzinnig barende zee is de ziende ziel van de rasechte dichterdramaturg. Zijn personages bezitten de grootse eenvoud en de geheimzinnige complexiteit van het echte leven. Vandaar de dramatische verwikkelingen van hun strijd.

De Gudrunpersonages

Rodenbach is geen Conscience die enkel goeden en kwaden, wit en zwart kent. Rodenbach is de rijpe mensenpeilende geest, die als echte grote dichter de voorervaring bezit van de veelvuldige menselijkheid. Een zielkundige beschrijving en ontleding van de Gudrunpersonages met de bewijsteksten, zou een heel West-Vlaanderen-nummer beslaan. Alleen een vlugge schets moet hier volstaan. En als we, naar Duitse trant, de zin van het drama wijsgerig wilden peilen, zouden we recht in het geheim van Rodenbach zelf opgaan: de zegepraal van de helderziende en liefdevolle jeugd. In Gudrun zegevieren de trouw en het liefdegeweld der jeugd over de berekening, het volkse over de staatsmachine, het herboren volk over het vermolmde rijk. Het was tegelijk symbolisch voor de overwinning van de Vlaamsvoelende jeugd over de franskiljonerende machthebbers der kroonhalzende burgerij. Gudrun

[p. 199]

is een profetisch drama, geboren uit de macht van een jonge geest, die de groeiwetten en onweerstaanbare krachten van de volksgeest voorvoelde en onder mythische vorm heeft vertolkt. In de tijdelijkheid der worsteling steigeren en storten zelfs de uitverkorenen, de volksexponenten, maar het volk zelf wordt uit de onsterfelijke geesteskrachten onstuitbaar herboren. En dit is schier symbolisch voor Rodenbach zelf: als een tragische jonge held verdween hij in een te vroege dood, maar zijn volk leeft onweerstaanbaar voort. Wij fantaseren hier niet. Deze geschiedenisfilosofie is de ziening zelf van Rodenbach, zo ziet hij het heerlijke noodlot, het schiksel der geschiedenis:

Laat stijgend storten zelfs den Uitverkoren,
uit houwe Trouw wordt Moerenland herboren.

De staatsmansroem en de berekening van Carausius en de verraderlijke Streberei van Allectus storten ineen, onder de wervelwind van de levende volkszee en volksziel, waaruit, als symbool, de allesneerslaande zeekoning Herwig oprijst. De edele en rasechte Romein, Camillus, valt samen met het aan zijn grenzen krakende Rome. Ook de oude ziener, Wate, die het oude en nieuwe volk verbindt, sterft bij de opengaande nieuwe volksdag. Maar de liefde van man en vrouw, van Herwig en Gudrun, de liefde en de trouw der jeugd baren een nieuwe volk, en maken geschiedenis. Symbolen zijn al die personages, maar Shakesperiaanse symbolen: zinnebeelden die individualiteiten zijn.

Onherhaalbare individualiteiten, door de echt Elisabethaanse hevigheid bewogen, die het Engelse baroktoneel zo groot heeft gemaakt: de koel-betoomde en de prachtig uitgevierde hartstocht. Zo was trouwens Rodenbach zelf: hartstocht en beheersing, scheppende gedachte en bezonnen twijfel, natuur en kultuur, wildheid en berekening. Men zou nog de eerder lijdende en gefolterde personen kunnen onderkennen: Gudrun en Wate symboliseren het lijdende volk. Wate lijdt in de helderziende, groots denkende geest. Gudrun, de jonge vrouw, in het gekreun van het hart onder de scheuring der persoonlijke liefde. Voor Wate zijn Carausius en Herwig redders van het volk, voor de vrouw, Gudrun, zijn ze vader en geliefde. Carausius is de machtige staatsman, Wate de machteloze staatsman. Herwig is de machtige krijgsman, Wate weerom de machteloze kamper. Maar hij overheerst ze allebei door de macht van zijn geest. Wate ziet waartoe het edel krijgsmansspel van Herwig politiek kan dienen, en beter dan Carausius doorgrondt hij het hersenschimmige van een cosmopolitische politiek die tot eigen roem moet dienen, tegenover een bodemvaste staatkunde die het eigen volk groot maakt en dient. Wate is de ziener die de levenswetten spelt. Maar tegelijk de bezetene van een dreigende wanhoop en een brandend ongeduld. Geen olympische toeschouwer, maar een gefolterde profeet, tolk van zijn koningstam, zijn vete en zijn

Bladzijde handschrift uit Irold.

volk. Wate is als een Moeringse Jeremias.

Carausius is de man die zich aanpaste en binnen het Romeinse rijksbestel de kans schoon zag om zich op te werken. De vrije Germaan leeft nog wel in hem. En hij droomt ervan een onafhankelijk keizer te worden, maar zijn eigen politieke roem is hem meer dan de veiligheid van zijn volk. Niet hij is de dienaar, maar Moeringers en Wikings en zelfs de Romeinen moeten hem dienen, om zijn droom van wereldverovering, van wereldkeizerschap te bewerken. Zelfs zijn dochter Gudrun dwingt hij tot een huwelijk tegen haar zin met de vleier Allectus, wiens getrouwe diensten hij zich verzekeren wil. Zo is Carausius een personage van waarachtige maar zelfzuchtige grootheid. Teveel Streber en te weinig zelfvergeten dienaar van zijn volk. Berekenend, veinzend, schitterend aanvoerend en strijdend, maar in zijn grootheidswaanzin te weinig op het vlakbije verraad van Allectus bedacht. Dat alles wordt zijn ondergang.

Gudrun in haar vrouwelijke intuitie heeft beter de kruiper door, die geen man is, maar een vleier. Herwig integendeel is een man. En aan de liefde voor de waarachtige man kan de echte jonge vrouw niet ontkomen. Evenmin als de krijgsman Herwig ontkomen kan aan de geniale en zielvolle liefdeovergave der jonge vrouw.

Aan haar liefde ontwaakt in Herwig de tweestrijd. Herwig is schijnbaar een rukwindtype zonder verwikkeling. Doch in de diepte is hij een mens vol eerbied en geweten en vervuld van het plichtsbesef der trouw. Een brandende wroeging ontwaakt in hem, waar hij zich onttrouw waant. En hij wordt geslingerd tussen de trouw der liefde en de trouw aan de wikingswet en krijgmanskameraadschap. Hoe gemakkelijk ware hem het leven geweest waar er alleen te vechten en te sterven was. Nu moet hij in een zedelijke wereld gaan bewegen, waar de trouw aan de wapenbroederschap het lijdend hart der geliefde moet vertrappen. Hij kan enkel hopen op het begrip van Gudrun, die hem met tranenverblinde ogen

[p. 200]

bewondert in een plichtsbesef dat

Wate (1956, Roeselare, Richard Degryse)
Foto Lefere, Roeselare

zij toch maar half begrijpt. Want de vrouw begrijpt zo diep haar eigen liefdegeval, en ziet daarnaast de vreemde mannenwereld met zijn geheimzinnige plichten en wetten door haar tranen heen verschemeren tot onbegrijpelijkheid.

En dan is er misschien de mooiste en edelste gestalte uit het drama: de echte Romein, Camillus. Rodenbach heeft geen edele Germanen naast vuige zuiderlingen getekend. Rodenbach was geen simplistische propagandist. Maar een waarachtige en grote kunstenaar. Camillus is de stoïcijn, de edele en gevoelvolle. Ook hij heeft in stilte Gudrun bemind. En hij ziet Carausius afvallig worden van Rome. De minnaar en de vaderlandse mens lijden in hem. Maar hij is man en een man lijdt en zwijgt. Eenmaal nog zal hij spreken: om de verlaten en troosteloze Gudrun, die vruchteloos naar de zee en Herwig uitziet, te bewegen met hem mee te gaan.

Daar, om zijn eigen liefdekans te gaan, spreekt hij de vreselijkste folterwoorden uit voor Gudrun: als uw Herwig niet ontrouw werd, is hij misschien omgekomen. Een geweldige blunder, want de wanhopige Gudrun denkt, bij de mogelijke dood van Herwig, dadelijk aan zelfmoord. Alleen de mysterieuze Goddelijke Macht die oprijst uit de achtergrond van haar geweten weerhoudt haar in aarzeling, tot de reddende gezellin opdaagt. En als na de dreigende zelfmoord de ontering door Allectus dreigt, staat Camillus klaar om haar te beschermen en wordt verraderlijk door Allectus neergestoken. Dan echter daagt de alwrekende Herwig op.

Het dramatisch leven

Zo trilt dit stuk van leven en slingert het gedurig in de snelle ommezwaai der gebeurtenissen. En na de kleine en onvolledige greep in de zielkunde der personages, moet dit nog even worden benadrukt: er gebeurt wat in het drama, de gebeurtenissen volgen elkaar vaak in stormtempo op en de knappe intrigebouwer die Rodenbach, de primus van zijn klas met zijn schitterend verstand is geweest, vervlocht hier behendig twee intriges: de liefdesintrige om Gudrun en de volkse intrige om de bevrijding en onafhankelijkheid van Moerenland. Rodenbach, die trouwens zelf speler en regisseur was geweest bij studentenopvoeringen, bezat een sterk toneelinstinct. En het merkwaardige en juiste is dat de handeling en haar verwikkelingen recht uit de zielsconflicten volgt: omdat Carausius en Wate hun staatkundige dromen willen uitwerken, slaan de vonken der onvermijdelijke grensschermutselingen tot een brand uit, die zuiverend en vernielend door land en zielen gaat.

Verwikkeld zijn de intriges en toch eenvoudig zoals het leven zelf. En hoe krachtig en koninklijk ook de personages oprijzen en handelen, nooit laat oppermachtige leven van noodlot en geschiedenis af, om ze te hanteren in zijn greep en ze te bespelen tot in de diepte van hun hartstochtelijkheid. Shakespeariaans is het drama ook daarin: de geheimzinnige en poëtisch-kosmische achtergrond van het wereldleven omhult hen in zijn wilde en wijde ruimte.

De twee zijden van Rodenbach's eigen zielewezen: storm en zelfbeheersing, geestdrift en bezinning van machtig verstand dragen dit stuk en tillen het op een zeldzaam hoog vlak. Werd ooit een stuk geschreven waar het staatmanschap en de staatkundige gedachte zo wezenlijk en bezield werden uitgebeeld? Is niet de jonge rechtsgeleerde, de denker die de gemeenschap doordacht, de opbouwer geweest van dit stuk waar de sterke eenlingen niet aan de bindingen ontsnappen van de wetten van heelal en gemeenschap, eigen ziel en volkse geschiedenis? Zo hangt de alzijdige en hoge volheid van het alleven om dit stuk, in een alle ontleding tartende rijkheid. Zelden werd daarbij op zo jeugdige leeftijd een drama geschreven van zo 'n doordringende verstandskracht, van zo 'n zielkundige helderziendheid, mannelijke rijpheid en doordachte bouw. Het gevoel waait erdoor als de zeewind over de duinen, recht staan de hartstochten op uit het rijke en wilde oergemoed, en tegelijk waaien zij door het landschap van de geest die de grote waarden der mensheid: volk, verantwoordelijkheid, fierheid, trouw, oprechtheid, grootheid, adel, welbewust heeft uitgebouwd.

Gudrun is het machtigste drama van onze negentiende eeuw, het geesteswerk van een jonge man, die nogmaals bewees dat het jonge genie de rijkheid en wijsheid deelachtig wordt van de rijpe man. De grote dichter die het wezenlijke ziet en voorgoed verwoordt. Hij had onze Shakespeare kunnen worden. Maar in het drama dat Vlaanderen heet, zaaide hem de Goddelijke Zaaier in de voor van de vruchtbare dood. Wie mens en kunst kent, zal dit zaad in zijn wezen keuren: het geniale Vlaanderen, dat jammer genoeg zo zelden in zijn begaafdheid en peil gelooft. Maar deze Gudrunschets is geen blinde geloofsakte, doch een inzicht en een getuigenis. Ik ben bereid, uit personage na personage en vers na vers, Rodenbach's geniale grootheid aan te tonen. Ik hoop ze hier tenminste te hebben opgeroepen.

dr. marcel brauns s.i.