West-Vlaanderen. Jaargang 5

[p. 191]

Hugo Verriest over een ‘klein, zwartharig manneke’

Die septemberdag van 1919, toen het standbeeld van Rodenbach te Roeselare werd heropgericht, was voor zijn geboortestad een grote gebeurtenis. Op de trappen van het stadhuis zag een groep vooraanstaande Vlamingen de feeststoet voorbijtrekken: Cyriel Verschaeve, Julius Lagae (die het standbeeld schiep), Stijn Streuvels, Ernest Claes... en als een triomfator rees er in hun midden de oude maar immer montere Hugo Verriest. Kort voor deze gedenkwaardige 14 september zijn wij Hugo Verriest in zijn pastoorshuis te Ingooigem over zijn geliefde leerling Albrecht Rodenbach gaan interviewen.

Ik stap het dorpje binnen dat nog overal de sporen vertoont van het afschuwelijk bombardement. De kap van de kerk is voor een groot deel weggerukt. Aan de omdraai der straat, rijst het grote witte huis van pastoor Verriest. Ook de oorlogsgruwel is er over heen gegaan. Door de ramen, voor de helft met karton bedekt, valt een getemperd licht. Een licht dat alles als met streelvingeren aanraakt en de schaduwen donzig maakt als fluweel. Ik sta hier in de bekende ontvang-kamer. Overal portretten, tekeningen en boeken. Op een stoel, vlak voor mij staat een groot portret van de pastoor. Aan de wand portretten van Gezelle

Hugo Verriest zoals wij hem tijdens ons intervieuw op een herfstdag 1919 in zijn ontvangkamer fotografeerden.

en Rodenbach.

Stappen, trage stappen kraken in de gang. De salondeur wordt zacht en traag opengeduwd, en Verriest, ditmaal de levende, die nog immer kranig een last van haast tachtig jaren draagt, staat voor mij met uitgestoken handen. De mondhoeken zijn wat meer ingevallen, het oog is getaand, maar voorts blijft die kop met zijn karakteristieke proeverslippen, zijn licht trillende neusvleugels en uiterst beweeglijke gelaatstrekken immer dezelfde als die van het portret op de stoel. Onder het zwarte mutsje, dat hem zo preuts staat, hangen aan weerszijden twee bosjes haarklissen, zilvergrauw. Als de oude, schone man goed is gezeten in zijn leunstoel, met de handen gevouwen in de schoot, en de blik ondervragend, enigszins zenuwachtig op mij gericht, ga ik onmiddellijk op het doel af.

- Eerwaarde, U wil ons dus een en ander meedelen over uw geliefde leerling?

Verriest maakt een klein, zeer vlug gebaar met de bevende hand. Hij zwijgt een ogenblik en brengt de vingers aan het voorhoofd. De lijnen van zijn gelaat spannen zich strak, en hij begint te vertellen.

- Ja, Rodenbach was een wonderkind. Dat zat zo in hem van toen hij nog klein was, hij verstomde allen die hem kenden. Hij bezat op zijn omgeving, op alwat hij hoorde en zag, een wonderlijke macht. De macht om iets in zich op te nemen, het te doorgronden en het weer te geven met één trek, sober en raak. Als kleuter miek hij reeds de tekeningen na, welke hij thuis zag hangen, en niemand had het hem geleerd. Boven alle andere driften uit woelde en wrocht in hem één grote drift: de drift naar waarheid.

- Pastoor, hoe en wanneer leerde u die wonderknaap voor het eerst kennen? Sinds wanneer dagtekent dit diep samenvoelen tussen U beiden?

- Rodenbach was een kleen manneke van negen jaren en zat toen in de tweede Franse klas van het college te Roeselare. Ik was in hetzelfde college leraar van poësis, en dagelijks hoorden wij van de kleine Rodenbach wonderen vertellen. Zijn professor legde al zijn school-

[p. 192]

werken terzij en liet ons die lezen, en wij zegden: dit is geen gewoon kind. Zelfs zijn metgezellen ondergingen die indruk. Op de maandelijkse declamatieoefeningen (ge weet, toen geschiedde alles in het Frans) kon men nooit volledige stilte in de zaal bekomen. Daar roerde altijd entwat een gemommel, en zelfs de voordracht der retorikastudenten kon er de belangstelling bij het woelziek volkske niet inkrijgen. Maar wat gebeurde er wanneer Rodenbach optrad?

De ogen van Verriest gaan aan het glanzen, en alsof hij alles opnieuw zag gebeuren, toont hij met gestrekte vinger de kleine Berten die in zijn verbeelding voor hem staat.

- Wanneer daar heel van voren dit klein ventje vlug naar boven beende, de trappen van het toneel op, was het in de hele zaal opeens stil...

Albrecht Rodenbach als student in de Poësis.
(De klas der Blauwvoeterie te Roeselare).

De oude leraar spreekt dat woord stil uit met een lachplooi van triomf.

- Al de blikken volgden met genegenheid en welgevallen dat klein zwartharig manneke, dat zo heus was, zo fijn en zo schoon. En hij plantte zich stevig op zijn beentjes, hief de kop met een preutse zwier. Zo... Toen, heel simpel, zegde hij de titel van het stuk. Een fabel van Lafontaine Le Corbeau et le Renard of La laitière et le pot-au-lait. Het was toenmaals de gewoonte te declameren met veel gesticulaties. Rodenbach miek amper één gebaar, slechts nu en dan om even een woord te tekenen. Verder een lichte stembuiging en het was prachtig! Wie had hem dat zo geleerd? Niemand. Hij deed het uit zijn eigen. Het was een wonderkind.

En de grijze pastoor beziet mij met zijn aooranngenae ogen.

- Zo is die geniale knaap dan langzaam in uw liefde groot gegroeid?

- Rodenbach is zich eerst voor goed met al zijn volheid van gaven beginnen ontplooien in mijn klas. Ik zeg dit niet om te snoeven maar ik ga er preuts op dat Gezelle en ik in het onderwijs van toen een gans andere geest hebben gebracht. Wij hebben het ontdaan van zijn leugen en zijn conventie, van al wat het voos en dor maakte. Wij leerden het ware. Wij brachten de geesten en de zielen onzer knapen in onmiddellijke voeling met het schone en lieten het daarop vruchtbaar inwerken, zonder ons zelf er tussen te schuiven en met stijve pedanterie alle diepere indrukken in hen dood te doen. En de jongens voelden zich met al hun eigenschappen groeien en uitzetten in dit nieuwe licht dat over hen straalde, en zelfs zij die dachten dat ze niets geven konden, gaven iets. Dit was een wonderjaar. Rodenbach overschaduwde ze allen. Hij zat daar heel vooraan, op de hoek van de tweede bank, met de hand aan de kin. Zo... En hij luisterde, stokkestil, en peinsde op alles na, en wilde alles doorgronden en omvademen. Na zijn dood zijn zijn schrijfboeken in mijn bezit gekomen. En daarin vond ik al mijn lessen met de grootste zorg opgetekend.

Niets was hem ontgaan. Het was verbazend over wat al kennis die jongen beschikte. Ik geef u een voorbeeld, want in de kleinste zaken straalde dat door. Ze moesten eens een opstel maken: de terugtocht van Napoleon uit Moskou. Wat hadden de gewone leerlingen aan zulk een onderwerp? Rodenbach echter deed het meesterlijk. Hij kende over Rusland alles, meer dan ik zelf ervan wist. Hij had u onmiddellijk het Kremlin op het papier kunnen uittekenen. Hij wist de naam van de stromen, hij kende de verschillende winden in die streken, en uit welke richting ze kwamen. En zijn manier van werken?

De bewakers vertelden mij hoe hij in de studiezaal heel anders deed dan de gewone studenten. Terwijl de anderen koortsig penden zat Rodenbach daar met zijn schrijfboeken vóór zich, overpeinzend, wat hij in de klas aangetekend had. Hij verroerde geen vin. Zo liet hij de waarheid op zich inwerken. En tegenover al het schone en het grote waarmee hij in aanraking kwam, lag er in hem een gevoel van evenwicht, van evenmacht.

Als hij met de schepping van een meester kennis had gemaakt dan was er in hem een stem die zegde: ik zou dat ook kunnen. Het was een beteugelde, een gebreidelde kracht. Het was nochtans een driftkerel. Daar zaten hem als het ware Arabische peerden in het bloed, maar hij was ze meester. Had hij blijven leven dan zou hij geen Schiller, maar een Goethe geworden zijn. In een zijner brieven staat daar een woord waarover ik preuts ben (en ik ben preuts, voegt Verriest er kinderlijk-naief aan toe): Als gij spreekt, zo schreef hij mij, dan is het vredig en rustig in mij, en dan heb ik meer verstand dan anders.

- Laat mij u hier de vraag stellen: lag er niet in Rodenbach een neiging tot twijfelen? Wat denkt u van de beschouwingen welke de kritiek hierover in het midden heeft gebracht?

- De kritiek heeft op dit stuk veel dwaasheid uitgehaald. Een gemoed zoals dat van Rodenbach is voorzeker door hevige stormen beroerd geweest. Had hij maar blijven

[p. 193]

leven! Zijn geest was open aan alle kanten. Ik twijfel er niet aan of hij zou Kantist geworden zijn, Hegeliaan, een dweper met Nietzsche. Hij had een tijd lang heel de oude wereld over zijn schouder gegooid. Doch dan zou hij tot zijn uitgangspunt zijn teruggekeerd. In de klas legde ik eens het woord katholiek uit, algemeen, universeel. De draagwijdte van dit woord strekt over alle tijden, over alle kunst en alle wetenschap. Dit trof hem zeer. En later, toen hij aan de universiteit studeerde, kwam hij me zekere dag bezoeken en herinnerde me aan die les. En hij zei: ik wilde wel dat een ongelovige u dit eens kon horen uitleggen. Het scheen hem dat die uitleg ingang moest vinden tot alle geesten, want voor hem was het absolute waarheid.

- Eerwaarde, terwijl we het nu toch over de intieme Rodenbach hebben, moet me iets van het hart: heeft dan nooit een vrouw zijn levensweg gekruist? Heeft hij nooit bemind?

Verriest knikt energiek met het grijze hoofd.

- Wel zeker, en dit meisje dat hij ongetwijfeld zou gehuwd hebben, had de ziekte hem niet neergeveld, leeft nog te...

- Ongetrouwd?

- Ja. Het was in haar huis dat Rodenbach de eerste voorlezing deed van Gudrun. Daar maakte hij diepe indruk op zijn toehoorders. Mijn broer Gustaaf die het geluk had daar tegenwoordig te zijn en 's avonds met de dichter huiswaarts keerde, raakte er niet over uitgepraat.

Dan raak ik het onderwerp aan van Rodenbachs ziekte. De goede oude pastoor, die blijkbaar heel en gans terugleeft in het verleden, klemt de dunne fijne lippen vast op elkaar...

- Mijn broer Gustaaf wijdde aan de arme jongen al zijn zorgen. Zo dikwijls vroeg hij aan zijn moeder: Heeft Berten in zijn kindertijd nooit aan de longen geleden? En de ongelukkige vrouw, bang te moeten horen zeggen: hij kan niet meer genezen, verzweeg telkens de waarheid. Eindelijk, als ze zag dat er geen doen meer aan was, bekende ze dat de kleine, toen hij een jaar of negen telde, door pleuritis was overvallen. En dan is Gustaaf naar boven gegaan. Hij nam de uitgemergelde jongen in zijn armen, gelijk een kind, hij tilde hem aan zijn borst...

Opeens stokte de stem van de pastoor, en even later vervolgt hij met tranen-weke stem:

- Hij bracht hem naar zijn rijtuig, reed ermee naar het station en huurde een hele coupé van de trein. Daar, op weg naar het ouderhuis, hief Rodenbach zijn bleek gelaat uit de kussens, en tuurde door het raampje met verdwaasde blik.

- Eerwaarde, denkt u dat Rodenbach nog kans had tot genezen, als de moeder bijtijds had gesproken?

- Neen, de jongen was veroordeeld.

- Heeft hij nooit een voorgevoel gehad van dit vroegtijdig einde? Had het geen invloed op zijn werk, waaruit vaak een toon van zwaarmoedigheid en fatalisme klinkt!

- Dat kan ik niet zeggen. Hij droeg werelden in zijn hoofd, en droomde honderden plannen voor de toekomst. Het kwam daarbinnen nooit tot rust. Daar gistte in hem aldoor een drang om te scheppen, en hij spaarde zijn krachten niet. Dat hij roekeloos te werk ging met zijn gezondheid, dat bekent hij nog in zijn laatste gedicht Macte Animo.

- Maakte hij dit gedicht op zijn ziekbed?

- Ja, te Leuven. Een gasthuiszuster verzorgde hem. Op zekere dag, toen mijn broer Gustaaf bij hem was, haalde hij een strookje papier onder zijn hoofdkussen uit. ‘Ziehier wat ik nog gedicht heb’, zei hij. Daar stond het.

- Rodenbach was al ziek toen hij Gudrun voltooide?

- Ja, en de laatste bedrijven dragen er de sporen van. Hij heeft ze herwerkt, maar hij was toen al dodelijk ziek.

- Het plan van dit drama had hij toch reeds lang tevoren opgevat?

- O, zo lang! Rodenbach was iemand die iets lang in zich kon houden en het daar laten kristaliseren. De ernst, de diepte, de soberheid der klassieke meesters zaten hem van kindsbeen af in het bloed. De schoonheid van alle dingen straalde hem volmaakt in de geest, maar hij leefde niet lang genoeg om die volmaaktheid in zijn werk te bereiken. In sommige van zijn kleinere en zuiverste stukjes als De Zwane heeft hij haar het meest benaderd. Eer hij Gudrun schreef, had dat jaren lang in hem gebroeid. En alles had hij uitgeplozen. De Gudrunsage, de zeden, de gebruiken, de kostumen van die tijd. Alles kende en wist hij haarfijn.

De oude leraar richt zich langzaam uit zijn zetel op en gaat, enigszins geheimzinnig, naar een antiek eikenhouten meubel. Zijn bevende handen futselen in een der laden en met iets plechtigs in het gebaar legt hij voor mij op tafel een bundel papieren. Meteen zegt hij met een straal in het oog:

- En te denken dat ik hier het handschrift van Gudrun heb!

Onmiddellijk buig ik, nieuwsgierig, over het fijne en delicate geschrift dat aan een vrouwenhand doet denken. Doch de energieke pittoreske krullen die er zich overal doorheen slingeren verraden genoeg de afkomst. Verriest heeft een blad ter hand genomen, het begin van het laatste bedrijf, en leest. Het is Wate die spreekt:

Hoe koud waait mij de wind in het gezicht,
en snijdt mij door de kleederen en de leden...
Ik bibbre en sidder. Wee mij, oude man.

De lezing vlot niet. De letters zijn moeilijk om te ontcijferen en de oude man hapert hier en daar. Daar zingt echter zoveel ziel in zijn stem, dat ik die lezing niet graag had willen missen...

jef crick