West-Vlaanderen. Jaargang 4

[p. 188]

Westvlaamse kunstschatten

Kloosterbouw in West-Vlaanderen

HET gemis aan kunstsmaak bij onze nonnekens is zo algemeen, dat het spreekwoordelijk geworden is: factae sunt in parabolam. Men hoeft ook geen sterke humorist te zijn om over deze mistoestand grappige dingen te vertellen. Laten we liever ernstig zijn. De verantwoordelijken zijn hier niet deze argeloze zusterkens; ze zijn eerder slachtoffer. De verantwoordelijken en plichtigen, zijn... hun kunstadviseurs: architecten, schilders, meubelmakers, en dies meer. Dit moet me toch eens van het hart. Al zal ik er ook ondank aan verdienen. Al schrijf ik in een tijdschrift voor kunst en kunstenaars. In zo 'n tijdschrift is doorgaans de laudatieve stijl geboden schrijftrant. Ben ik nu aan 't stenen gooien in een vredige kikkerpoel? We moeten toch onze tekorten kunnen erkennen. We zijn er niet bij gebaat als we alleen het wierookvat weten te hanteren. Ook daar waar het gaat over onze gebreken.

Dat onze kloosterzusters, ook nog in 1955, in ons gezegend West-Vlaanderen, zo dikwijls lelijk bouwen en hun gebouwen lelijk stofferen, bewijst eenvoudig dat ze heel volgzaam zijn, haast willoos; en dat ze misleid worden en geëxploiteerd. Hebben ze, bij toeval, een bekwaam adviseur gekozen, dan wordt die volgzaamheid tot een zegen. In de laatste jaren werden, in West-Vlaanderen, een aantal kloosters gebouwd en verbouwd, die wijzen op een kentering ten goede. En ons laten verhopen dat, na de lange, barre winter, de zomer in het land gekomen is.

Ik verwijs hier eerst op de verbouwingen in het klooster Ten Putte te Gistel. Met de zomermaanden pelgrimeert heel Vlaanderen naar Ten Putte. We zijn daar, jaren lang, gaan bidden in een pover, banaal heiligdom. We kunnen, om het woord van Pius X na te spreken, er thans gaan bidden in schoonheid.

Ten Putte is een zeer oude stichting. Met de Geuzenberoerten slaan de zusters op dool, om, na allerlei wederwaardigheden,

Godelieveabdij Gistel. Reconstructie Architect A. Degeyter. - Foto G. Manertz, Brugge.

zich te Brugge te vestigen. Waar ze, in 't begin 1600, een stemmig klooster bouwen in de Bouveriestraat. Maar de mensen blijven pelgrimeren naar 't geruïneerde Ten Putte, waar nog de stomp van 't oud torentje bleef staan, en een stukje van de vroegere kloosterkerk: heiligdom in de Godelievedagen, schuur voor de rest van 't jaar. In 1891 komen enkele zusters uit de brugse abdij Ten Putte herbevolken. Meester Bethune zal zorgen voor de huisvesting. Het schuur-kapelleltje wordt, op de toren na, volledig afgebroken, en vervangen door splinternieuwe neogotiek. We gaan niet veel kwaad zeggen over deze Sainte chapelle, ze is nog in wezen; men kan ze dus nog bewonderen. Een ontwerp voor verbouwing is al opgemaakt; maar het werd, bij gebrek aan middelen, nog niet uitgevoerd. Hopen we slechts dat het spoedig komt. Ik voel me volstrekt niet treurig te moede bij de gedachte, dat we nog een stukje van die zielloze neogotiek kwijt spelen. Als documentatie over deze kunstrichting, hebben we nog voorbeelden te over.

Meester Bethune bouwde nog het klooster. Juister gezeid een stukje ervan: een vleugel slechts van het traditionele kloostervierkant: de oostvleugel. De rest zou later volgen. Het is wel best dat men zich tot deze bescheiden inzet moest beperken. Want alles moest zo profijtig gebeuren, dat het onmogelijk goed zijn kon. Ook de meest bescheiden bouw, laten we maar zeggen het meest povere Kapucijnessenkloostertje, vraagt een zekere kostbaarheid. Niet door pracht en versiering; maar door de soliditeit van constructie, het gebruikte materiaal, deze oprechtheid en eerlijkheid, die wars blijft van schijnschoon en leugen. Die ooit San Damiano van Sinte Klara gezien heeft, of de Carceri van Sint Franciscus, begrijpt waar ik heen wil. In zijn Seven Lamps of Architecture, heet Ruskin dat: the Lamp of Sacrifice, en the lamp of Truth. Nu op Ten Putte waren de nodige middelen niet voorhanden. Meester Bethune had dus een zwaar blok aan 't been. Hij bouwde een zeer schamel vleugeltje, met smalle raampjes, en veel spitsboogjes, in die goedkope stijl die we in de patronaten en Taps van deze ongelukkige periode terugvinden. Meester Bethune was zeker geen alledaags architect. Hij heeft dingen gebouwd - b.v. zijn schoon complex te Vivekapelle - waarbij onze moderne architecten nog om les kunnen gaan. Maar hij heeft nooit de poëzie van de eigenstreekse architectuur begrepen. Zijn kerken, pastorieën, kloosters en scholen, die alle op historische voorbeelden willen aanleunen, kunnen even goed - of even slecht - in Vlaanderen gebouwd worden, of bij de Walen. Hij heeft ze dan ook, identiek dezelfde, bij ons gebouwd, en bij de Walen. En dat is verkeerd. Ik geloof dat zelfs de meest moderne bouw - we mogen thans niet anders meer dan modern bouwen - ook nog een zekere lokale stempel mag dragen; zonder daarom te willen antikiseren. Een moderne stijl,

[p. 189]

die alles gelijkschakelt, is maar te begrijpen voor grootsteden en industriecentrums, waar het leven feitelijk gelijkgeschakeld is. En de nuchtere zakelijkheid primeert. Dat is de eis van het modern leven. Maar we ontwringen ons graag aan de greep van die drukte en dat koortsachtige, om ons eigen ik terug te vinden in de verbondenheid met de natuur en ons verleden.

Om tot Ten Putte terug te keren: tussen zijn schamel kloostervleugeltje en zijn schamel kerkje, bouwde Bethune een nog schameler hokje voor de Mirakuleuze Put, die de glorie is van het sticht, en het zijn naam gaf. Daarmee was zijn taak ten einde. Wat er later nog bij kwam, tekent geen opgaande lijn. Eerst kwam, haaks tegen de kloostervleugel, een lokaal dat als spijszaal voor de beevaarders moest dienst doen. Een spijszaal in kerkelijke stijl: smalle spitsboogvensterkens, en een afsluit in halve zeskant, zoals een traditionele abside! Nog later werd, parallel aan de bestaande oostvleugel, een westvleugel gebouwd door Meester Carbon. Waar Bethune's werk ons tegenvalt door de benepenheid en krenterigheid, zondigt Carbon door de tegenovergestelde gebreken: een zekere grootsprakerigheid en volledig gemis aan schaal. Gelukkig ligt die pretentieuze vleugel - die nog wacht op de nodige aanpassing - bijna volledig weggedoken voor de bezoeker.

Een beter geluid klinkt door in het werk van Jos. Vierin, die juist vóór de laatste oorlog een bescheiden zusterkoor bouwde tegenaan de kapel. Vierin was een poëet. Al werkt hij in de traditionele historische trant - hij was de best onderlegde restaurateur van 't land - toch steekt zijn koortje gunstig af tegen de neogotiek van Meester Bethune. Hier vangt men een persoonlijke noot op. Adieu die goedkope spitsboogjes die de zuivere gotiek moeten incarneren! Dat wordt vlaams en sappig. De glazenier Joost Maréchal zal hier van zijn meest geslaagde werken stellen. Vooral het groot zuidraam, met de decoratieve vulling van wapenschilden en symbolen, is van het beste dat we van hem te zien kregen.

Zo was het bilan op ten Putte in 1953: op het oud torentje en 't nieuw zusterkoor na, alles druipend van armoe en lelijkheid. Gelukkig nog dat rector van Seynaeve, een ervaren landbouwingenieur, gezorgd had voor een mooie beplanting van het kloostererf. Een echte weelde van groen, een schoon kader... voor een waardeloze schilderij.

In 1953 werd architect Degeyter gelast met de voltooiing van het klooster en de opschik van de bestaande gebouwen. De oostvleugel van Bethune en de westvleugel van Carbon moesten verbonden worden om het kloostervierkant te voltrekken. De zuidvleugel, met de monumentale refter is, jammer genoeg, niet toegankelijk. De verbouwing van de noordvleugel is de gelegenheid geweest om het onooglijk hokje van de mirakuleuze put te vervangen door een monumentale koepelkapel, die de betekenis van de put komt onderlijnen, en de gewenste geslotenheid brengt tussen zusterkoor en oostvleugel. Roger van de Weghe heeft het gewelf van het koepeltje op leuke wijze geïllustreerd. Wat zijn we hier ver af van het troostloos schablonenwerk van de neogotiekers! Michel Martens heeft de twee rondvensters verglaasd met kleurloos glas; maar 't is fijn, kostbaar glas, en de loodtekening is prima. The lamp of

Godelieveabdij Gistel. Reconstructie Architect A. Degeyter. - Foto G. Manertz, Brugge.

Sacrifice and Truth van Ruskin. Voor zulk glas zou ik graag veel van onze gekleurde kerkramen cadeau doen. Wat zouden onze kerken erbij winnen!

De verbouwing van de Bethune-vleugel met het aanpalend pelgrimshuis of spijszaal is, meen ik, een van de beste voorbeelden van gelukkige transformatie. Al het metselwerk is feitelijk bewaard gebleven, enkel deuren en vensters kregen een ander formaat, en alles werd gekalkt. De aanblik is werkelijk verrassend. Het wordt haast een monumentale vlaamse hoeve. Zo waren wel onze oude landelijke kloosters, die niet het kazernachtige van grote middeleeuwse abdijen wilden naapen - iets wat ze met hun bescheiden middelen ook kwalijk konden - maar streefden naar vlaamse eenvoud en vlaamse huiselijkheid. Zo waren onze Windesheimconventen. Zo onze Kruisherenkloosters, waaraan we nog een goed voorbeeld vinden te Kerniel (Limburg). En wat een les voor onze zusters, die met onooglijke gebouwen geplaagd zitten, en iets beters willen. Weinig scrupuleuze architecten kunnen wel de raad geven alles af te breken; maar als de muren stevig zijn, wordt zoiets een ware verspilling. Het expediënt een steentje ervoor te metselen is dan ook niet altijd nodig en is geen waarborg voor gunstig resultaat. Onlangs nog (ik wil hier geen naam vermelden om niemand te kwetsen) zag ik in een grote Westvlaamse onderwijsinrichting, het systeem van het steentje ervoor toepassen. Maar dan in echte bourgeois-stijl, met veel kostelijk natuursteen. Prutserig, en hoegenaamd niet het cachet

Godelieveabdij Boeveriestraat Brugge. Uitbreiding en reconstructie Architect A. Degeyter. - Foto G. Manertz, Brugge.

[p. 190]

van een kloosterbouw. Aan die zusters, en nog liever aan de andere die dromen van vermooiing van bestaande gebouwen, zal ik maar de raad geven: op beevaart te gaan naar Ten Putte.

*

Ten Putte werd heringericht door de Godelieve-abdij te Brugge. Het oud klooster, in de Bouveriestraat, is een gebouw van de vroege jaren 1600, een stemmig complex, dat in de loop van de eeuwen veranderingen onderging, die niet altijd verbeteringen waren. Het oorspronkelijk convent bestond uit twee vleugels, haaks tegen elkaar gebouwd: een vleugel langs de straatkant, waarin de kapel is ondergebracht, en een tweede vleugel, met verdieping, waarin nagenoeg al de reguliere plaatsen te vinden zijn. Zeer waarschijnlijk was er toch een kloostervierkant, dat op de twee andere zijden gevormd was door een lage pandgang, zonder verdieping. Zoals we een goed voorbeeld vinden in het Sint-Janshospitaal te Brugge. In de verleden eeuwen werden die twee lage zijden op een zeer ongelukkige wijze verbouwd. De bouwkoorts, die het dochterklooster te Gistel aangegrepen heeft, is nu cok naar het brugs klooster overgeslagen: de mislukte verbouwingen van de verleden eeuw zijn voor een groot gedeelte door nieuwe konstrukties van beter karakter vervangen.

De architect heeft zich, zonder in pure archeologie te vervallen, goed aangepast aan de verhoudingen en het cachet van de zeventiendeeuwse gebouwen. Van op de grote laan, die naar het station leidt, kan men over de slotmuur, nog een glimp vatten van de stoere bouw, waarop het schilderachtig klokmuurtje een speels accent legt. De zalen zijn goed van formaat, keurig van aankleding, blij en luchtig. Een nederlands benediktijner abt, die onlangs een van onze herbouwde Westvlaamse kloosters bezocht, stond verbaasd over die klare blijde

Godelieveabdij Boeveriestraat Brugge. Uitbreiding en reconstructie Architect A. Degeyter. - Foto G. Mancrtz, Brugge.

interieurs. Niet verwonderlijk voor iemand die b.v. de abdij te Oosterhout bezocht heeft, waar de bekende Dom Bellot iets bouwde dat meer gelijkt op een kerker dan op een klooster. Servite Dominum in laetitia! Deze laetitia, deze vreugde, die in dat nieuw stuk klooster u tegenstraalt - daarover kunt ge oordelen op de foto - is voor ons wel niet meer te bekijken: we zitten daar immers in het strenge slot. Hopen we dat onze brugse zusters, die er 't monopolium van hebben, er des te meer van zullen genieten.

*

L’appétit vient en mangeant. Te Brugge, zoals te Gistel, is het werk nog niet af. In de twee kloosters moet de kerk nog aangepakt worden. Dat zal de kroon op het werk zetten. Te Gistel is men nog altijd aan 't plannen maken. We mogen die plannen laten rijpen. Te Brugge heeft het kerkje in de eerste helft van 1700 nog al grondige veranderingen ondergaan. 't Zou me niet verwonderen, moesten de vensters dan gewijzigd geweest zijn. Het gewelf - of schijngewelf - is van die tijd; ook de somptueuze preekstoel, en de barokke retabel, die 't wapenschild draagt van Mgr van Susteren. In zijn jonge tijd heeft kannunik Duclos er een neogotieke beschildering laten aanbrengen, zoals hij overigens in de Blindekenskapel had gedaan. Dit stond natuurlijk onschoon. Een veertig jaar geleden heeft meester Depauw dat interieur op zeer bedenkelijke wijze getransformeerd. Er kwam een salonachtige beschildering. De zeer decoratieve schilderij van de retabel werd vervangen door een relief met een karakterloos H. Hartbeeld. Die dwaasheid werd sedert dien ongedaan gemaakt: de schilderij is op de oorspronkelijke plaats terug. Het ergste is wel dat men die somptueuze retabel nog verknoeid heeft, met er een... onbeduidend altaar met een eigen petieterig retabel voor te schuiven. Dat alles in een zeer slechte trant, die vloekt tegen de imposante achterwand. Nu verneem ik dat ze er ernstig aan denken al die vergissingen goed te maken. Laat dat maar spoedig gebeuren!

*

Die werken in de Benediktijnerkloosters te Gistel, te Brugge - ik zou er nog moeten bijvoegen: te Poperinge, maar daarover een andere keer - bewijzen dat het spreekwoordelijk geworden gemis aan goede smaak bij onze zusters, eigenlijk een mythe is. Maar, zoals ik boven zei: voor dat zogezegd gemis aan goede smaak, zijn de kunstadviseurs verantwoordelijk. Zien we thans dat de wind uit de goede kant waait, dan is het opnieuw te danken aan deze kunstadviseurs. Deze gunstige omkeer verstevigen en veralgemenen, dat blijft uw taak, kunstenaars van West-Vlaanderen.

MICHIEL ENGLISH