West-Vlaanderen. Jaargang 3

[p. 263]

West-Vlaanderen
Uitgave van het Christelijk Vlaams Kunstenaarsverbond
Nummer 6 derde jaargang november 1954

Moderne architectuur

MODERN is een vaag woord, waarmede totaal uiteenlopende zaken kunnen worden aangeduid. Ter precisering weze hier vooropgesteld dat we, in dit nummer, die architectuur wensen voor te stellen, waarin we de vormentaal van deze tijd denken te ontdekken en waarin we voor de architectuur de bevrijding zien uit de heersende verwarring.

Het zal wel niemand ontgaan dat er een kloof bestaat tussen de manier, waarop nog doorlopend wordt gebouwd en de technische, maatschappelijke en esthetische gegevens van deze tijd. De voorliefde van velen voor archaïserende vormen kan velerlei oorzaken hebben, de voornaamste reden zal wel zijn dat de macht van de gewoonte het zo moeilijk maakt de invloed af te schudden van de verwarring die de negentiende eeuw op het gebied van de architectuur heeft gebracht. In deze eeuw ging de traditionele betekenis van architectuur, ruimte scheppen met de middelen van de tijd voor de behoeften van de tijd, verloren. De technische en maatschappelijke evolutie ging zo vlug, dat de vormentaal niet op normale wijze kon bevrucht worden door die nieuwe gegevens. De architectenwereld, in een schools academisme opgeleid, vertoonde geen belangstelling voor de nieuwe constructiemiddelen, tenzij om ze weg te moffelen achter vormen die de constructieprincipes uit het verleden opriepen. Ruimten voor nieuwe sociale behoeften gingen schuil achter schijngevels van Griekse tempels en middeleeuwse burchten. Eclectisme, stijlnamaak en schijnarchitectuur zijn de kenmerken van wat de negentiende eeuw ons heeft nagelaten.

Hiertegen moest natuurlijk reactie ontstaan. Het was vooral na de eerste wereldoorlog dat zich een duidelijke stroming aftekende voor een nieuwe architectuur. Wat de negentiende eeuw in de architectuur negeerde, werd met doctrinaire scherpte door de vernieuwers vooropgesteld; streven naar vormen die de consequentie zouden zijn van structuur en bestemming, de technische en plastische mogelijkheden van de nieuwe constructietechniek uitdiepen. Zulke opvattingen, die begrijpelijkerwijze in de aanvang het strenge karakter hadden van een radicale genezingskuur, gaven natuurlijk aanleiding tot misverstand. Enkelen, gewoon in de architectuur niet meer te zien dan een spel met stijlornamenten, zagen in de nieuwe stroming, niets anders dan de zoveelste architectuurmode en compromitteerden de nieuwe opvatting door modern te doen, zonder te begrijpen dat het om wat anders ging dan kubussen en rechte lijnen. Anderen, en op onze dagen is dit misverstand nog niet uit de baan, meenden dat de moderne stroming alle zin voor de mooie vorm uitsloot en de architectuur wilde herleiden tot een strict rationele

[p. 264]

bewerking. Nu dient wel toegegeven dat sommige vernieuwers dergelijke opvattingen hebben voorgestaan; toch zou het verkeerd zijn, in de nieuwe stroming, niets meer dan een soort functionele zakelijkheid te zien. Het klinkt wel helemaal anders wanneer men leest hoe, in 1923, een van de meest enthousiaste vernieuwers, Le Corbusier, de architectuur omschreef als le jeu savant, correct et magnifique des formes assemblées sous la lumière.

Benevens de weerstand, ondervonden vanwege het publiek en de gevestigde architectuurmiddens, het discrediet veroorzaakt door de slechte nabootsers, onderging de nieuwe richting een belangrijke remming, tussen de twee oorlogen, wanneer de actieve Duitse vleugel, onder die andere grote voortrekker, Walter Gropius, door de banbliksems van het nazi-regime werd lamgelegd.

Uit dit alles kon de indruk ontstaan dat de moderne architectuur een voorbijgestreefde mode was geweest.

Een hernieuwde belangstelling, maar vooral hedendaagse verwezenlijkingen als Le Corbusier's Unité d'habitation, te Marseille, het Terministation te Rome, het Lever-house, te New-York, wijzen er echter op dat uit die vernieuwingsstroming een vormentaal is ontwikkeld met uiterst boeiende mogelijkheden.

Het consequente in de evolutie van de moderne architectuur blijkt duidelijk, wanneer men vaststelt dat de aanvankelijke bekommernis om constructieve en functionele rechtzinnigheid en expressiviteit en de ambitie om, in de nieuwe constructieve en functionele gegevens, het potentieel aan plastische waarden te ontdekken, zijn bijgebleven. Hierin is weliswaar het eerste stugge purisme geëvolueerd tot meer genuanceerde opvattingen. Het belangwekkende beeld dat het huidig stadium, in de moderne architectuur vertoont, is nu precies die veelzijdigheid in uitdrukkingsvormen, die beweegt tussen twee uitersten: aan de ene zijde een rationalisme, dat zich zoekt te uiten in uitgezuiverde vormen, aan de andere zijde een streven, dat in de vrijheden, mogelijk gemaakt door de moderne constructieve technieken, een aanleiding ziet tot plastisch spel. Al deze richtingen blijven echter evenzeer verwijderd van het vormeneclectisme, dat nog het meest doorlopende architectuurbeeld uitmaakt in onze tijd. Camouflage door een schijnconstructie wordt door allen als een fout aangezien, en, waar sommigen de constructie slechts laten vermoeden door een mantel, wordt het toch duidelijk getoond dat het om een mantel gaat.

De esthetische inhoud van de moderne vormentaal beperkt zich echter niet tot het streven naar constructieve en functionele gaafheid. De moderne strekking heeft duidelijk begrepen, dat, hoe stimulerend op het plan van de esthetische ontroering, constructieve en functionele expressiviteit ook mogen zijn, geen enkele goede architectuur de behoefte aan bevredigende vormenplastiek, die in zich zelf ontroeringskracht bezit, kan ontgaan. De bijdrage van de moderne architectuur, op dit terrein, is van zeer grote betekenis. Waar het gewoonte was geworden onzuiverheden in de vorm weg te werken met lijstwerk en ornamenten, wordt het ideaal van vormelijke klaarheid weer vooropgesteld. Door deze drang naar zuivere geometrie ontstaat meteen weer de bekommernis om de goede proportie en een afgewogen spel van vlakken en volumes.

Dergelijke vormenascese heeft het publiek wel afgeschrikt omdat hierbij zo totaal werd afgerekend met het ornament. Het opsmukken van architectonische vormen door toegevoegde versiersels scheen voor velen de essentie van de architectuur uit te maken. Wanneer de moderne architectuur hiermede gedaan miek werd in feite de logische conclusie getrokken uit de gewijzigde arbeidsmethoden van onze tijd. Waar de artisanale bewerking door industriële technieken werd vervangen, had het snijden en beeld houwen van lijsten en versiersels alle betekenis verloren; het had bovendien allerminst zin met de machine het werk van de handen te willen nabootsen. De natuurlijke behoefte van de mens aan decoratie was evenwel niet te ontgaan. De huidige ontwikkeling van de moderne vormentaal vertoont hiervoor een duidelijk begrip. We zien hoe de polychromie terug haar intrede in de architectuur doet, hoe schilder en ceramieker ganse muurvlakken krijgen te bewerken, hoe gebruiksvoorwerpen en planten een integrerend deel van de ruimtelijke ordening worden.

[p. 265]

Bekommernis om structurele en functionele gaafheid, drang naar vormelijke klaarheid, invoeren van de zelfstandige plastiek als decoratie ter vervanging van de artisanale ornamentatie, dit alles zijn gegevens waardoor de moderne architectuur terug zin heeft geschonken aan waarden die aan de basis van alle architectuur liggen. Een uiterst betekenisvol element wordt hier nog aan toegevoegd, waar de aandacht terug wordt gevestigd op de ruimte zelf, op het complex psychologisch spel, dat samengaat met de inwerking van de ruimte op de mens en voor de esthetische ervaring van de architectuur groot belang heeft. Ongetwijfeld bieden de nieuwe constructieve technieken hier boeiende mogelijkheden. Staal en beton laten het overspannen van zeer grote ruimten zonder onderbreking door steunpunten toe. Skeletbouw en uitkragingen maken de afsluitwand los van de steunpunten en vervangen de soliede dragende muur door vrij geplaatste schermen. Waar deze schermen doorschijnend zijn of niet de volle verdiepingshoogte hebben, schijnen de ruimten in elkander te vloeien, een ruimtelijk verschijnsel dat voor de architectuur betekenisvol kan zijn. Het contact tussen buiten en binnen, doorheen de glaswand voert een nieuw element in dat van een gans andere aard is als het contact doorheen het venster in de muur. Kortom; nieuwe gegevens en nieuwe mogelijkheden die het ruimtelijk spel zullen beïnvloeden en het vermoedelijk tot één van de meest belangwekkende thema's in de moderne architectuur zullen opvoeren.

Een onoverkomelijke hinderpaal voor het aanvaarden van de moderne vormentaal ligt voor velen hierin dat ze er blijkbaar een brutale breuk met alle traditie in zien. Dit blijkt echter op een misverstand te berusten wanneer we zien, hoe traditionele waarden in de architectuur, die de negentiende eeuw heeft verwaarloosd, door de moderne stroming terug hun betekenis krijgen: zinvol gebruik van de structuur, aandacht voor de bestemming, vormelijke zuiverheid, begrip voor de inwerking van de ruimte. Het overnemen van oude vormen, die uit hun verband zijn gerukt, kan toch niets meer zijn dan de uiting van een zeer oppervlakkige zin voor traditie. Vertoont de mens niet veel meer begrip voor de echte traditie wanneer hij de ruimten voor zijn leven opbouwt in de geest en met de middelen van zijn tijd, zoals hij dat voorheen altijd heeft gedaan?

De zin voor traditie roept ook het idee op van gebondenheid met streek en volk. Nu wordt wel eens aan de moderne architectuur verweten, aan te sturen op een strikt internationale vormentaal. Aanvankelijk kon deze indruk wel gewettigd zijn. De huidige evolutie wijst er echter op dat de moderne architectuur hierin dezelfde weg opgaat als de historische stijlvormen: een vormentaal zijn met een vocabularium van internationale betekenis, waarbij echter regionale accenten niet zijn uitgesloten, die spontaan groeien uit de beïnvloeding door levensgewoonten, klimaat, temperament, maatschappelijke en technische gegevens. Dit natuurlijk regionalisme betekent vanzelfsprekend heel wat anders dan het opgeschroefd regionalisme, dat in elk hoekje van ons land denkt autonome stijlvormen te ontdekken.

Hiermede is natuurlijk niet alles gezegd over de moderne architectuur. Het is onmogelijk in dit artikel en in dit nummer een volledige ontleding te geven van de huidige stand van deze architectuur. Belangrijke bijdragen tot de hedendaagse vormgeving moesten onbesproken blijven. Het ingrijpend verband, dat bestaat tussen hedendaagse stedebouwkundige inzichten en de moderne architectuur, blijft eveneens onaangeroerd. De bedoeling is alleen geweest, belangstelling te wekken voor een vormentaal, die bij ons nog maar weinig burgerrecht heeft verkregen.

IR ARCH. PAUL FELIX, OOSTENDE

Buitengewoon docent aan de Universiteit te Leuven.