West-Vlaanderen. Jaargang 3

[p. 55]

Literatuur

Norbert Fonteyne, een groot Westvlaming

IN 1904 te Oedelem geboren, leefde Norbert Fonteyne ongeveer tot zijn twintigste jaar op dit dorp; wij menen te weten dat hij in 1925 of nog een paar jaar vroeger de post van onderwijzer ging betrekken op de meer zuidelijk gelegen en kleinere gemeente Veldegem, na vruchtbare maar nogal zelfstandige studies in de vrije normaalschool te Torhout. Wij, die vier jaar eerder dan hij op datzelfde Oedelem ter wereld kwamen, uit een moeder die verwant was met de vader van Fonteyne, zijn in de gelegenheid geweest hem van zeer nabij te leren kennen en zijn geestelijke en morele evoluties als het ware op de voet te volgen, tot op het ogenblik dat hij naar Veldegem uitweek.

Oedelem is een dorp van kleine boeren, kleine burgerlui en heel kleine arbeiders. Een dorp zonder veel geschiedenis, stil en verlaten als een kerkhof en cultureel en intellectueel erg achterlijk. Nog tot op vandaag wonen er geen tien mensen, die de weg kennen naar een boekenwinkel of een tentoonstellingszaal voor schilderijen, en de enige toneelbond die het bezit en die een moeizaam, een slepend leven leidt, heeft het nog altijd niet verder gebracht dan tot de opvoering van derde of vierderangstukken voor mannenrollen alleen. Toch zou Fonteyne dit dorp en deze geringe, ogenschijnlijk bijna zielloze mensen, tot decor en object nemen voor het schrijven van Kinderjaren, een der sterkste en meest aangrijpende boeken van de moderne Vlaamse letterkunde.

De familie Fonteyne dreef handel in koloniale waren en behoorde tot de begoederde stand, zij bezat enkele over de gemeente verspreide landerijen. Vader Fonteyne was een trots en eigengereid man, eigenlijk een persoonlijkheid in de grijsheid van de Oedelemse massa, een vent met denkbeelden, een beetje liberaal georienteerd. Hij hoorde zich gaarne tot de dorpsprominenten gerekend en sprak zijn woord mee in de plaatselijke politiek. Hij bezat ontegenzeggelijk autoriteit waardoor hij vanzelfsprekend in botsing kwam met zijn gelijkvloerse omgeving en niet al te veel vrienden telde. Zijn jongste zoon Norbert was zijn treffend evenbeeld, net als de vader een robuste, krachtige en gezonde verschijning, hoogmoedig, zelfbewust, uitermate levendig, gauw driftig, reeds zelfstandig toen hij nog in de korte broek liep en uit hoofde van dit alles natuurlijk ook spoedig een eenzaam figuur. Alleen was zijn aard combatiever dan die van de oude Fonteyne. Wij herinneren ons de hartstochtelijke wijze waarop hij, nog maar tien of twaalf jaar oud, zijn speelgenoten, de straatbengels van het dorp, in twistgesprekken lokte over de meest dagelijkse aangelegenheden en dingen, later over politieke en religieuse vraagstukken; met een onthutsend en ontwapenend elan droeg hij zijn denkbeelden voor en wist hij ze ook te verdedigen. Hij had een spraakgebrek waardoor hij opvallend de R accentueerde, maar dat belette hem geenszins vlot te spreken, hij was waarlijk goed ter tale. Maar zelfs in de drift van de discussie behield hij steeds een meerderwaardig heidsbesef, dat hem trouwens tenvolle pastte, daar hij verstandelijk en wetenschappelijk de jongens van zijn jaren inderdaad ver vooruit was.

Zijn belangstelling voor artistieke zaken dateert van zijn dertiende jaar. Hij wist toen al ongeveer wat letterkunde was, vermoedelijk beter dan de pastoor en de notaris, en alleszins



stond hij in die kennis veel verder dan zijn onderwijzers, die van de literatuur zoveel begrip hadden als een geit van chocolade eten. Hij las heel veel, maar zijn smaak was aanvankelijk zeer onstandvastig. Vandaag dweepte hij met een bepaald schrijver om morgen met een bevreemdende absoluutheid zijn voorkeur op een ander te laten vallen. Uiteindelijk zou hij zweren bij de psychologische, romantisch-realistische schrijfwijze zoals hij die constateerde bij de negentiende-eeuwse Franse meesters van die richting: Stendhal, Flaubert, Balzac e.a. (In geen geval bij Walschap, zoals sommige auteurs van geschiedenis voor recente Vlaamse letterkunde onverantwoordelijk beweren. Fonteyne bezat zijn litteraire vorm vooraleer Walschap aan het woord kwam. Het loopt trouwens de spui-

[p. 56]

gaten uit dat hij een zuiver barokke stijl heeft terwijl de auteur van Houtekiet een expressionistische verschijning is waar Fonteyne afwijzend tegenover stond). In de tweede helft van de eerste wereldoorlog moest Fonteyne al een en ander geschreven hebben, menen wij, maar wij hebben van deze eerste litteraire probeersels jammer genoeg nooit iets ter inzage gekregen. Wel hebben wij gezien, dat hij intussen niet enkel letterkundige aandrift had: hij schilderde in die jaren kleine doekjes, meestal landschappen, en op een keer betrapten wij hem toen hij in de schuur van zijn vader bezig was met het boetseren in klei van een vrouwenbuste. Het betekende alles samen niet veel, maar dat hij periodiek ook de plastische kunstvormen beoefende, moeten wij vermoedelijk beschouwen als een aanduiding van zijn ongeduldige wil, om, waar hij niet met de pen de resultaten bereikte die hij beoogde, het dan maar te beproeven met het penseel of het boetseermes.

De oorlog heeft op Fonteyne's gewarige en zoekende knapenziel een geweldige indruk gemaakt en zijn levensbeschouwing onuitwisbaar getekend. Zijn boeken zouden hiervan de neerslag, wij schreven bijna: de ziedende lava, zijn. Oedelem lag in het etappengebied, op enkele kilometers van het front af. In de Westelijke einder, over dag en nacht, blaften de kanonnen, de Oedelemse grond sidderde zonder onderbreking. In de Herfst- en Wintermaanden werd ieder huis volgestopt met afgeloste frontsoldaten, mannen waar haast niets menselijks

Geboortehuis van Norbett Fonteyne op het marktplein van Oedelem

meer aan te bespeuren was, naar ziel en lichaam moe, vervuild, verbestialiseerd, en vaak dragers van ideeën die regelrecht tegen de gevestigde levensnormen waren gericht. De kroegjes floreerden en de deftigste gezinnen kwamen in opspraak. De jeugd groeide op in de bestendige dreiging van de dood, in een broeierige mist van zedelijke verwildering en de grondige aftakeling van de traditionele waarden. Fonteyne maakte uit, dat wat zich te Oedelem afspeelde maar een klein onderdeel was van de geweldige tragedie die geheel de westelijke wereld teisterde en onderste boven wierp, en dat deze gebeurtenissen een mijlpaal betekenden in de vervulling van Spengler's profetie: Der Untergang des Abendlandes.

De jonge Fonteyne, zelf in de maalstroom opgenomen en zedelijk gekneusd, zou, spijt zijn sterke en uiterst individualistische persoonlijkheid, in geen mogelijkheid tot herstel geloven: hij aanvaardde de feiten. Deze oorlog heeft mijn generatie hopeloos kapot gémaakt, schrijft hij in Kinderjaren en in Pension Vivés laat hij de Melker, de mislopen en mislukte schilder wanhopig zeggen: In mijn generatie zijn er zovelen die aldus ondervreten werden, en verder: De dood in onze jeugd heeft het vlees zo dicht tegen onze ziel gedrukt. Samenvattend kan men getuigen dat Norbert Fonteyne de schrijver is van de teleurgang door oorlogsomstandigheden van zijn generatie. Zij die de donkere erotiek en het genadeloos realisme van zijn boeken met ergernis en afkeer bejegenen, begrijpen niet, dat de auteur met zijn geschriften bedoeld heeft, een aanklacht en een protest te leveren, al is het de aanklacht en het protest van iemand die geen nieuwe dageraad meer ziet lichten. Hij is de stem van zijn losgeslagen, gehavend en wanhopig geslacht, en wij kennen in de hele Nederlandse literatuur geen tweede stem, die uit dezelfde beweegreden sprekend, zijn diep accent en sombere dichterlijke gloed heeft benaderd.

Kinderjaren is stellig Fonteyne's markantste boek, naar opzet en bewerking waarlijk groots. Slechts een paar keer doet de toon iets gezwollen aan, en zijn beschrijving van de inen uiterlijke dingen onderscheiden zich steeds door spirituele geladenheid. Hij copieert niet maar dringt tot de ziel der natuurlijke en menselijke verschijnselen door, hij geeft er de essentie, de kern van weer, daardoor is hij doorlopend suggestief en wordt hij nooit plat, zelfs niet waar hij een krachtterm aanwendt of het licht laat vallen op onkiese situaties en objecten. Zoals gezegd is het decor van Kinderjaren Oedelem; de figuren die hij ten tonele voert zijn van Oedelem, wij hebben ze allen stuk voor stuk gekend en enkele er van zijn nog in leven. Maar zij zijn tevens van overal, het zijn geen plaatselijke types gebleven, geen anecdotische, folkloristische gevalletjes, ofschoon Fonteyne hen noch de allures, noch het uitzicht, noch de geestelijke primairiteit van de dorpeling ontneemt. Zij staan in het teken van de algemeen-menselijkheid en behoren tot een onbegrensde wereld. Kinderjaren is geen roman, maar een geromanceerde kronijk, en de hoofdpersonnage van het boek is Fonteyne zelf, de Fonteyne als

[p. 57]

puber en in knapenbroek. Hij plaatst zichzelf voortdurend op de voorgrond, hij is de camera obscura die de gebeurtenissen op de gevoelige plaat van zijn ziel vastlegt, de problematiek er van ontrafelt, de zin er van bediscussieert, verwerpt of accepteert; soms wordt zijn toon polemisch. En met dezelfde onbevangenheid waarmee hij zijn dorpsgenoten, meestal zijn jonge kameraden, te kijk stelt, geeft hij zichzelf bloot. De diepe, dramatische realiteit van dit boek wordt bevestigd en onderstreept door Im Westen Nichts Neues van Remarque, door Mensen in de oorlog van Latzko, Le feu van Barbusse en De laatste etappe van Hemingway. Ook in literair opzicht doet Kinderjaren voor geen enkel van deze, door hetzelfde tijdsgewricht geïnspireerde boeken, onder. Was Kinderjaren in een universele taal geschreven geworden, het werk zou zeker en vast universele belangstelling hebben gewekt.

In Pension Viués en Polder, twee boeken die Fonteyne na Kinderjaren geschreven heeft, maar die hij vóór zijn hoofdwerk heeft uitgegeven, en die beide op het classieke stramien van de roman geconcipieerd zijn, slaagt de auteur er niet in, dezelfde thematiek, of toch ongeveer dezelfde, met evenveel literaire potentie te behandelen. In Pension Vivés voert hij ten tonele een stel moreel verwordenen, waarvan de belangrijkste representatief zijn voor de tot volwassenheid gekomen oorlogsjeugd. Het is alsof hij, met en door dit boek, het bewijs wilde leveren, de proef op de som, van de authenticiteit van Kinderjaren. In Polder plaatst hij ons weer direct in de oorlog. Een jonge trotse polderboerin, wier man aan het front staat, valt, na twee jaren haast heldhaftig verweer, ten offer aan erotische uitspattingen. De gevolgen zijn gruwelijker dan enig welbewust gepleegde criminele misdaad zou kunnen billijken: haar uit de oorlog teruggekeerde echtgenoot martelt haar geestelijk en lichamelijk langzaam dood.

Beide romans missen de stralende eenvoud van Kinderjaren. Ze gaan mank aan een te veel aan analyse en aan opschroeving van het feitenmateriaal. Alle twee boeien ze door de literaire taal, maar ze vermceien door charge en een al te luide pathetiek en tenslotte gelooft men er niet aan, hoe waar ze in essentie wellicht ook zijn. De bouw lijkt erg primair, van de technische vaardigheid van de geroutineerde romancier had Fonteyne zeker nog alles te leren. Was hij eigenlijk wel een romancier? Wij stellen de vraag duidelijker: was hij een schrijver in staat om het leven, dat zich buiten zijn eigen Ik ontrolt en waar zijn eigen Ik niet rechtstreeks in betrokken



is, in letterkundige vorm vast te leggen? En nog een vraag: was hij na de zelfbelijdenis van het magistrale Kinderjaren niet reeds uitgeput en zou hij bij machte geweest zijn, litterair werk te scheppen ook uit andere levensbronnen? Hij alleen had op die vragen antwoord kunnen geven, maar een al te vroeg verscheiden heeft hem verhinderd dat te doen.

Zijn naam wordt wel eens genoemd als die van een vergeten schrijver. Maar het lijdt geen de minste twijfel dat de gestalte van de auteur van Kinderjaren niet aan de horizon zal verdwijnen zolang er in de Nederlandssprekende gebieden nog enig begrip voor literair-artistieke grootheid bestaat.

MARCEL MATTHIJS