West-Vlaanderen. Jaargang 2

Dom Anscharius Lamoral en de Bantoe-muziek

IN de loop van het jaar 1949 kwam een missionaris met geknakte gezondheid



naar ons land terug. Enkele maanden later, op 23 Maart 1950 stierf hij te Kortrijk, zijn geboortestad. De ziekte heeft hem weggerukt in de volheid van het leven, in de volle uitbloei van een merkwaardige activiteit. Karel Lamoral, die te Kortrijk geboren werd op 3 Juli 1900, trad reeds vroeg in de Sint Andries-abdij, waar hij na zijn theologische vorming, in 1924 tot priester werd gewijd. Hetzelfde jaar werd hij naar de missie van Katanga gestuurd. Om wille van zijn grote muzikale smaak en aanleg werd hij orgelist van de kathedraal van Elisabethstad. Het is daar dat Dom Lamoral het meest karakteristieke werk van zijn leven zou beginnen, en de volle maat van zijn kunnen zou bewijzen. Hij zette zich in voor het behoud en het herstel van de Bantoemuziek. Al te weinig zijn zowel dit grootse werk als het wezen zelf van deze muziek alhier bekend.

De Kongolese inboorling heeft voor de plastische kunsten een bizondere aanleg. Talrijke koloniale tentoonstellingen hebben ons dit duidelijk gemaakt. Ja, die Afrikaanse kunst kwam zelfs stilaan in de mode, en wij kennen allen diverse Europese kunstenaars die zich met min of meer succes aan de producten van de Afrikaanse kunst hebben geïnspireerd. Minder wellicht is het bekend dat de zwarte ook begaafd is met een bijna ingeboren muzikaal gevoel. Deze vaststelling zou volgens bevoegde geleerden zelfs een van de meest beduidende kenmerken zijn van het Bantoe-temperament. De muziek bekleedt inderdaad een aanzienlijke plaats in het leven en in de traditie van

[p. 27]

de zwarte. Eertijds werden alle stadia van zijn individueel en gemeenschappelijk leven met grote muzikale gebeurtenissen onderlijnd: dansen of gezangen, doorgaans met slagwerk begeleid. De opname van de jonge Bantoe in het officiële leven van de stam, de huwelijksplechtigheden, de begrafenis, de grote werken die gezamenlijk werden uitgevoerd, de jacht en de oorlog, de ritus bij de aanstelling van een nieuw stamhoofd, enz... Al deze gebeurtenissen waren gelegenheden voor choreographische en muzikale manifestaties. De zwarte drukte zeer graag zijn gevoelens uit langs muzikale weg, en hoewel hij vaak alleen zong, toch was de samenzang meerstemmig. Het eenstemmig lied is er niet gekend en wordt er ook niet gegeerd. De Bantoezang kwam vooral tot ons onder de vorm van een solozang, afgewisseld met een koor dat meerstemmig en improviserend zingt. Dat normaal polyphonisch karakter van de muziek der zwarten is even verwonderlijk als nagenoeg enig in de muziekgeschiedenis. Grote naburige volkeren, zoals de Arabische volkeren, kennen de polyphonie niet. Hun muziek wordt begrensd door één melodische tekening, één enkele sonore lijn. Hier ligt voor de muziekhistoricus een boeiend probleem! Vanwaar komt dat speciaal karakter van de Afrikaanse muziek, en hoe is het te verklaren? Totnogtoe nam men over 't algemeen aan dat de zang met gelijktijdige noten, harmonie of polyphonie - de verschijningsvorm heeft hier minder belang - een specifieke Europese schepping was, daterend in afgewerkte, bloeiende vorm uit de laatste decennia van de Middeleeuwen.

De Afrikaanse muziek is bovendien geen barbaarse kunst. Het is een ingeboren vaardigheid, afgesleten als men ze op sommige punten vergelijkt met de geleerde harmonische composities van onze Europese meesterwerken, maar een kunst die ons behagen en boeien kan en op sommige ogenblikken toppen van werkelijke schoonheid bereikt. Men moet, zoals wij het konden, maandenlang onder het tentzeil geleefd hebben in de eindeloze brousse, om de ontroering, de macht en de grootheid aan te voelen van die meeslepende melopeeën, die hun echo's oproepen in de diepte van de sterrennacht. Niet alleen de muziek boezemt een werkelijk belang in, maar ook de liederteksten zijn onschatbaar voor wie de geschiedenis en de psychologie van het Bantoevolk wil bestuderen.

Hier moeten wij echter een tragische opmerking maken. Dit prachtig répertoire wordt langsom meer bedreigd, en het is best mogelijk dat de inlandse muziek over enkele jaren zal uitgestorven zijn. Laten wij maar even denken aan het feit dat er geen enkel geschreven document bestaat, dat het ganse répertoire wordt overgeleverd langs mondelinge weg! Hoe broos en onbetrouwbaar is inderdaad een liederencyclus die uitsluitend bewaard wordt in het geheugen van de zangers! Een emigratie naar de grote centra, enkele oudere stamgenoten die sterven, en het is ermee gedaan. En wat meer is, in de steden zingt de zwarte niet meer. Waarom zou hij nog zingen? Basis en motief van zijn muziek was het oude gemeenschapsleven in het dorp. Thans leeft hij verloren in de stad, opgenomen in een levenskader dat zozeer van zijn

Het koor der S. Janskerk te Elisabethstad onder leiding van Dom A. Lamoral.

traditie verschilt. Anderzijds hebben in de dorpen zelf de economische vooruitgang en de langzame aftakeling van de gevestigde instellingen een fatale slag toegebracht aan de oude gemeenschappelijke feestelijkheden, die zelfs alle reden van bestaan hebben verloren. Nergens in Katanga wordt het koper nog ontgonnen op de manier van vóór de kolonisatie, en de inlandse stamhoofden trekken ook niet meer in oorlogen tegen elkaar op. De primitieve geloofsuitingen verdwijnen stilaan voor de evangelisatie. Wij zullen dit alles niet betreuren, maar het gevolg ervan is vanzelfsprekend het verdwijnen van de traditionele plechtigheden die steeds met dans en muziek werden begeleid en een wezenlijk deel waren van het leven van de inlander. Alles zweert blijkbaar samen tegen de Bantoemuziek. Het is tragisch wanneer de muziek van een volk verdwijnt.

Hoe groot was derhalve het belang van een doorgezette werking tot behoud van dit muzikaal patrimonium. Het bleek een gebaar van piëteit tegenover de traditie van een werkelijke kunst, die van de ondergang moest gered, een scheppingswerk tegelijk tegenover een volk dat eensdaags zichzelf in zijn eigen muzikale schatten zou terugvinden, een onbetwistbaar werk van algemeen menselijke cultuur tenslotte, vermits elke vorm van kunst eigen aan een bepaald volk in feite een gedeelte is van het patrimonium van de ganse mensheid. Kunst kent geen grenzen! En wanneer bij dit werk van behoud en beschutting dan nog de aanmoediging van nieuwe scheppingen kwam, is de verdienste dan niet verdubbeld?

Dit tweevoudig ideaal van behoud enerzijds, van ontwikkeling en aanmoediging daarop, was het opzet van Dom Anscharius Lamoral. Het is evenwel langs een omweg dat hij op zekere dag de volle draagwijdte van zijn werk heeft ingezien. Die omweg was de stichting van het inlandse zangkoor van Elisabethstad dat de diensten in de kathedraal met Gregoriaanse gezangen zou opluisteren. Het resultaat was verbazingwekkend. En die jongere zangers wilden stilaan ook meer en waagden zich aan het grote klassieke Europese

[p. 28]

répertoire. Laat ons even het programma bekijken van een auditie in 1946 gegeven door de Zangertjes met het koperen Kruis. Het koor had zich deze naam gekozen als herinnering aan de koperen kruisen - de vorm waarin de oude inboorlingen van Katanga het metaal smolten. Dit programma spreekt duidelijker dan elk commentaar:

1. Confitemini Domino - Vers voor vier stemmen a capella van G.P. Palestrina. - 2. Sicut cervus - Motet voor vier stemmen a capella van G.P. Palestrina. - 3. Hodie Christus natus est - Voorzang voor vier stemmen a capella van G.P. Palestrina. - 4. C'est l'Agneau de Dieu - Motet voor vier stemmen a capella van M. Proetorius. - 5. Christus factus est - Graduale van de mis van Witte Donderdag, Gregoriaans. - 6. Vere Languores - Responsorium voor vier stemmen a capella van T.L. da Vittoria. - 7. Le Bon Pasteur - Choraal voor vier stemmen uit de Passie van J.S. Bach. - 8. La nuit - Choraal voor vier stemmen a capella van J. Rameau. - 9. Ngele, ngele, ngele - Bantoelied, uit de liederencyclus over de oude koperindustrie. - 10. Fragmenten uit de cyclus van liederen ter ere van Bwana Kawaya: a) Kawayawaya mwetu mu Kongo, b) Elea, Mtumbwi, Kazobole, c) Katanga, twaleta Kawaya. - 11. Lied ter ere van de Martelaren van Oeganda.

Zoals men merkt, een zeer belangrijke uitvoering. De auditie zelf kon zelfs de moeilijksten voldoening schenken. Vijftig jaar na de aanvang van missionering en kolonisatie in Midden-Afrika, durft een koor van zwarten de hoogste toppen van Europese

De inlandse komponist Jozef Kiwélé en de Zangertjes met het Koperen Kruis.

kunst aan. Is dat niet in het domein van de cultuur, een resultaat dat niemand had durven verhopen? Blanken die de vele uitvoeringen van dit koor hebben bijgewoond, staan verbaasd over het grote gemak waarmede de jonge inlanders hun weg vinden in de complexe Europese polyphonische stukken. Er weze opgemerkt dat zij steeds zingen zonder partituur: veruit de meesten onder hen kunnen de muziek niet lezen. Hun verbazend muzikaal geheugen volstaat. Maanden na de uitvoering kon men hen grote fragmenten uit Haendel's Messiah feilloos horen uitvoeren.

Hoe groot en belangwekkend ware Pater Lamoral's werk geweest, had het hier reeds moeten eindigen. Maar men zal opgemerkt hebben dat het tweede deel van dit programma een reeks inlandse muzikale werken vermeldt. De zangertjes vroegen stilaan meer dan de Europese muziek. Langs Bach en Palestrina hebben zij als het ware hun eigen voorvaderlijke rijkdommen terug ontdekt. Hier ligt meteen de oorsprong van het tweede, ongetwijfeld het belangrijkste deel, van Pater Lamoral's werk.

Bijna op toevallige wijze is alles in zijn werk gegaan. Dom Anscharius had als hulp-orgelist voor de kathedraal een jonge begaafde zwarte aangeworven, Jozef Kiwélé. Deze liet op zekere dag een Bantoelied uitvoeren ter ere van de martelaren van Oeganda. De oude melodie riep in de herinnering van de zangers een lied dat in vroegere jaren door de roeiers werd gezongen op het Tanganyika-meer. De woorden werden aangepast door Stefaan Kaozé, de eerste zwarte priester van Kongo. Die geestdrift van zijn zangers, was voor Pater Lamoral een vingerwijzing. Er moest op die weg voortgegaan worden. Maar hoe? Er waren noch teksten, noch partituren. Een immens opzoekingswerk moest ondernomen worden. Met de hulp van Jozef Kiwélé en nog enkele medewerkers, slaagde die opdracht ook. Een aanzienlijk repertorium werd stuk voor stuk terug opgebouwd. Met grote zorg werden tekst en muziek opgetekend. Verschillende versies werden met elkaar vergeleken. De ouderen uit de verschillende dorpen werden ondervraagd. Langs deze weg werden de beroemde Liederen van het Koper teruggevonden, die eertijds in heel Katanga de verschillende bewerkingen van het erts begeleidden. Deze liederen hadden oudere zwarten nog in 1911 gehoord. Ook bij de Basanga's slaagde Pater Lamoral erin de Liederen van de Olifantenjacht terug op te tekenen. Deze gezangen zouden volgens de inlanders ruim 400 jaar oud zijn. De tekst is trouwens tamelijk archaisch en hier en daar moeilijk verstaanbaar. Er volgden een hele reeks Bayeke-liederen (oorlogsliederen en gezangen voor de aanstelling van een nieuw stamhoofd) en een cyclus prachtige roeiersliederen, met een zeer typisch en meeslepend rhythme.

Het geheel van dit teruggevonden materiaal is zeer aanzienlijk. Het

[p. 29]

blijft nochtans een klein deel als men onze kolonie overkijkt. Al deze liederen bundelde Dom Lamoral in homogene cyclussen, die hij door zijn Zangertjes met het koperen Kruis liet uitvoeren. Dit koor dat op korte tijd een bezetting van 200 inlanders kende, werd voor speciale uitvoeringen aangevuld met een duizendtal schoolkinderen van Elisabethstad. Deze machtige vocale groep heeft op de blanken een geweldige indruk nagelaten. De merkwaardige zuivere meerstemmigheid, het typisch heimwee van deze inlandse muziek, en de grote geestdrift van de zangers waren wel de meest verbazingwekkende elementen.

De Bantoemuziek ondervindt, wel in tegenstelling met de Europese, blijkbaar geen afschrik voor een melodisch thema, waarvan de harmonisatie voortdurend wisselt, en dat tot in het oneindige of tenminste gedurende zeer lange tijd wordt herhaald. Deze herhaling geeft aan deze liederen een eigen charme, een soort grootse overkoepeling. Met de nodige eerbied voor tekst en melodie, groepeerde Dom Lamoral, in één compositie, verschillende themata van oude melopeeën. In deze gebundelde vorm kregen die liederen uit het primitieve leven als het ware een nieuw bestaan. Meteen opende deze gelukkige formule voor de Afrikaanse muziek de weg naar onvermoede rijkdom. Dit was tevens een geweldige verbetering voor de mogelijkheid tot verspreiding en een aanwakkering van het initiatief bij de zwarten zelf. Jozef Kiwélé werd reeds genoemd. Deze begaafde inlandse toondichter schreef een Cantate voor België, die naar aanleiding van de bevrijdingsfeesten voor enkele jaren te Elisabethstad werd uitgevoerd en een zeer groot succes werd. Kiwélé schreef dit werk volgens zijn eigen muzikale principes, zoals trouwens ook zijn Bantoemis en zijn Bantoesymphonie.

Dom Anscharius is ongetwijfeld niet de enige die op muzikaal gebied in de kolonie heeft gewerkt. Anderen waren beslist even verdienstelijk. In de eerste plaats moeten hier vernoemd de Paters Jans en Walschap, van de Missionarissen van het H. Hart, in de streek van Coquilhatstad. Pater Walschap is ook reeds overleden, maar zijn medebroeder zet zijn werk voort. In de missie van Kabgayi in Ruanda-Urundi hebben de inlandse priesters mooi resultaat bereikt. Het werk is overweldigend groot. Er kunnen niet genoeg krachten zijn.

Het werk van Dom Anscharius werd gelukkig, althans voor een deel, voor de toekomst behouden. Een grote verzameling fonoplaten bewaren een hele reeks van de mooiste inlandse liederen. Mag er hier een wens uitgesproken worden? De Belgen, de Vlamingen in het bizonder die op muzikaal gebied zo rijk en te benijden zijn, kennen deze folkloristische gezangen uit onze kolonie niet. Heel gelukkig zouden wij zijn moesten enkele landgenoten opstaan en ons helpen bij de bekendmaking van dit heerlijk werk. In die zin is elke suggestie welkom. Er ligt voor ons een schat van Bantoemuziek, onbekend, onvermoed zelfs. Wie ermee in contact komt, vindt er een grote bevrediging voor zijn inspanning, en meteen de meest edele voldoening op intellectueel en artistiek gebied.

Enkele maanden vóór zijn dood koesterde Pater Lamoral grote plannen. Hij wilde met zijn zangertjes naar Europa. Hun komst zou ongetwijfeld sensatie gewekt hebben in de auditiezalen van onze grote steden. De onderneming zou vooral op materieel gebied zeer groot geweest zijn. Er moest bijna een schip gecharterd worden. Maar Pater Lamoral kende doorzetting en moed. Alles was voorzien en uitgestippeld tot in de détails. Het leek mogelijk. Er was hoge bescherming. Maar toch leek het nog gewaagd. Pater Lamoral moest er voorlopig van af zien. De Voorzienigheid heeft gewild dat hij nooit de uitvoering van zijn plan mocht beleven.

Dit heerlijk ontginningswerk dreigt weg te zinken in de vergetelheid. Dat onze wetenschappelijke organisaties, onze koloniale verenigingen er belang aan hechten. Van hen, om wille van de middelen waarover zijn beschikken, hangt het resultaat af.

Wat kan één man, door eigen kracht begrensd?

Maar, neen! Indien hij met een heilig vuur bezield is, kan hij alles, zelfs met blijkbaar geringe middelen. Dom Anscharius Lamoral heeft het ons getoond.

DOM FRANCISCUS DE MEEUS, O.S.B.

Sint Andries-abdij bij Brugge.

Het secretariaat van de Zangertjes met het Koperen Kruis (St Andries-abdij bij Brugge) staat steeds ter beschikking voor alle mogelijke inlichtingen in verband met deze werking. Tevens wordt op aanvraag gratis een catalogus van phonoplaten toegestuurd aan de verenigingen die een auditie van Bantoemuziek willen organiseren.