West-Vlaanderen. Jaargang 2

[p. 7]

Litteraire uitwisselingen tussen Vlaanderen en Duitsland

ALLEEN een zakelijke opsomming van alle Vlaamse letterkundige werken die totnogtoe in het Duits, en van alle Duitse die in het Nederlands werden vertaald, zou een artikel op zichzelf worden. Maar wat zegt een nomenclatuur? Zijn het niet veeleer de grote stromingen, de houvasten die het wisselspel tussen twee literaturen bepalen? Wij zullen ons in dit domein tot enkele bizondere facetten bepalen en het zwaartepunt leggen op de Vlaamse letterkundige werken die sinds de laatste oorlog in het Duits werden vertaald.

Een gelijkaardige bijdrage zou kunnen geschreven worden over de in het Duits vertaalde Frans-Belgische litteraire werken. Opgemerkt weze alvast dat van Charles de Coster over Emile Verhaeren tot Jan van Dorp een rij belangrijke werken bij ons ingang hebben gevonden.

De eerste grote ontmoeting met Vlaanderen danken wij aan de prinsbisschop van Breslau, Melchior von Diepenbrock, die Conscience voor Duitsland ontdekte en zijn eerste novellen reeds in 1845 in het Duits vertaalde. Sindsdien is de Vlaamse literatuur ononderbroken Duitsland binnengestroomd. Conscience's Leeuw van Vlaanderen die in 1943 reeds een 18^e Duitse druk kende, werd een echt volksboek en wordt vooral door de jeugd thans, zoals voor honderd jaar, nog gretig gelezen. Veel is echter in het vergeetboek geraakt, zoals het werk van die kunstenaars die Vlaanderen in de Van Nu en Straks-periode hebben samengehouden. Vermeylen, Buysse en Teirlinck zeggen voor de huidige Duitse generatie bijna niets meer.

Sinds ongeveer drie decennia nochtans rukt Vlaanderens letterkunde meer en dieper op in de Duitse belangstellingsfeer. Vlaanderen dankt dit succes vooral aan Felix Timmermans, met wiens ogen de meeste Duitsers Vlaanderen bekijken. Timmermans was in Duitsland spoedig thuis, hier klopte voor hem wellicht een warmer hart dan in zijn eigen land. Wie denkt er bij ons nog aan, wanneer hij een werk van deze begenadigde schrijver ter hand neemt, dat het een vertaling is uit een vreemde taal? Met grote spanning keek een grote lezerskring vijf-en-dertig jaar lang onvermoeibaar uit naar zijn nieuwste werk. Meer dan een half millioen van zijn werken zijn bij ons verspreid, en groot was ook hier de droefheid toen zijn Duitse uitgever voor enkele jaren zijn laatste werk moest aankondigen.

In 1919 heeft de bekende Insel-uitgeverij de vertaling van Het Kindeke Jesus in Vlaanderen naar Duitsland gebracht. Vijf werken van Stijn Streuvels waren hier toen reeds bekend, waaronder De Vlaschaard, een boek dat eerst na een tweede Duitse uitgave in 1938 zijn volle succes heeft geoogst. Toen lazen wij ook de eerste gedichten van Guido Gezelle, vertaald door de Duitse dichter Rudolf Alexander Schröder. In deze jaren was Karel Van de Woestijne practisch nog niet bekend.

Twaalf jaar lang vertegenwoordigde Felix Timmermans bijna alleen de Vlaamse letterkunde. Pallieter verscheen hier in 1921 en reeds in 1923 was de auteur zo bekend en gegeerd dat de Insel-uitgeverij besliste zijn Triptichon von den heiligen drei Königen in een speciale uitgave van 250 genummerde exemplaren de vrienden van schrijver en uitgever als kerstgeschenk aan te bieden. Het bleef tot op heden het enige Vlaamse werk dat een zo hoge eer te beurt viel. Tien boeken telde Timmermans' in het Duits vertaalde werk, toen in 1931 alhier een nieuwe grote schrijver bekendheid verwierf: Filip de Pillecijn. Deze fijne, strenggecultiveerde auteur wist men bij ons wel te schatten, doch in de brede volkslagen kon hij vooralsnog niet doordringen. Een Gerard Walschap was nodig om van 1933 af een ruimere vertegenwoordiging van Vlaamse auteurs in Duitsland door te voeren. Naast het land, waar het leven één grote kermis leek, het vaderland van Pallieter, rees thans het realistische Vlaanderen, de streek van een Houtekiet, die zijn leven voleindigt naar eigen sfeer en wettelijkheid. In diezelfde periode moeten wij twee figuren situeren, die ons door hun geschriften over kunst en literatuur, evenals door hun lyriek, zeer lief werden: Cyriel Verschaeve en Wies Moens.

Tijdens de jongste oorlog leerden wij een paar nieuwe namen kennen: Vooraan stond André Demedts, die met zijn novellen en zijn eerste romans enig opzien verwekte. In 1941 werd Depauw's Tavi bekend; Van de Velde's Das Herz kämpft kreeg spoedig een tweede Duitse uitgave. Een novelle van Marcel Matthys Italien liet ons de grote schrijver vermoeden. Van Van Hemeldonck verscheen Der Hof am Ven, van Duribreux Die letzte Fischer. Paul Lebeau werd ons voorgesteld met zijn hondenboek Mein Freund Max en Herwig Hensen met zijn klankvolle lyriek. Veel kwam in die tijd naar Duitsland over. De jaren die komen, zullen uitmaken wat waarde had en blijven zal.

*

Acht jaar na de oorlog kan men zich aan een nieuw overzicht wagen. De Vlaamse lezer zal tevergeefs zoeken

[p. 8]

naar de werken van zijn beste schrijvers als Gijsen, Gilliams, Raymond Brulez, Johan Daisne, Willem Elsschot, Hugo Claus en anderen. Zij werden totnogtoe niet in de vertaalde literatuur opgenomen. Niet omdat zij in Duitsland niet gekend zijn. Enerzijds weigerden de auteurs zelf hun werk naar hier te laten komen, en anderzijds bleek hun menselijke houding tegenover ons een voor het ogenblik onoverbrugbare hindernis. Ook willen wij hier niet verhelen dat wij het met de Vlaamse critiek over hun werk niet altijd eens waren. Een beslissende factor is in dit alles dat Vlaanderens letterkunde sinds Felix Timmermans de stempel heeft gedragen van het christendom. Wie er zich tegen uitspreekt in zijn werk, krijgt het geweldig lastig om in de kring van de Duitse vrienden van Vlaanderen te worden opgenomen.

Het beeld van de vertaalde literatuur heeft zich na de oorlog gewijzigd, maar niet wezenlijk. Nu als vroeger staat aan de spits de figuur van Felix Timmermans, wiens werk zeldzaam hoge oplagecijfers heeft bereikt, en nog steeds opnieuw wordt gedrukt. Stijn Streuvels' werken kenden inmiddels een Duitse bloemlezing in twee lijvige delen. Ook Ernest Claes' De Witte en Pastoor Campens zaliger wisten zich hier een waardige, vooraanstaande plaats te veroveren. Walschap's schitterende litteraire loopbaan werd jammerlijk onderbroken door Denise, een boek dat zijn lezerskring bitter heeft ontgoocheld. Een rij werken van het gehalte van Zuster Virgilia zal nodig zijn om het verloren vertrouwen opnieuw te herwinnen.

De Pillecijn's De soldaat Johan wordt onder het beste litteraire werk van dit ogenblik gerekend. Bijna alle andere werken van deze schrijver zijn vertaald. Hun uitgave wordt thans voorbereid en het lijkt niet teveel gezegd, wanneer wij verwachten dat De Pillecijn over kort Vlaanderen in Duitsland op een vooraanstaande manier zal vertegenwoordigen. Het werk van André Demedts werd na de oorlog

Boer Vermeulen en zijn zoon Louis in de film De Vlaschaard.

met de vertaling van Geen tweede maal voortgezet. Zijn romantrilogie Kringloop om het geluk werd cok zo-even vertaald.

Dat is de ‘oude garde’ die Vlaanderen bij ons definitief binnenbracht.

Een nieuwe schrijver kwam na de oorlog naar Duitsland, Marcel Matthys, en beantwoordde in hoge mate de verwachting die op hem was gesteld. Wer kan das begreifen? verscheen hier in 1949. Het jaar daarop volgde Filomene (Een Spook op Zolder) en dit werk vooral heeft Matthys bekend en beroemd gemaakt. Er ist ein höchst eigenwilliger, schonungsloser Realist schreef een vooraanstaand criticus over Matthys in verband met deze twee in het Duits vertaalde werken. In Duitsland heeft Matthys verklaard: Het is mijn streven de Vlaamse letterkunde mét haar provinciaal karakter op het niveau van de wereldliteratuur te tillen. Eensgezind heeft de Duitse critiek na het verschijnen van Filomene vastgesteld dat de schrijver in zijn streven was geslaagd. Men prees het dramatisch gewicht en de geestelijke koenheid van dit werk, en was het er spoedig over eens dat Filomene behoort tot de grootste, de zuiverste scheppingen van de wereldletterkunde.

Nog een tweede werk kwam deze grote verheffing toe: Gott und das Gewürm van Anton Van de Velde. Een van de beste Duitse critici schreef over dit boek: Es gehört zu den seltenen Dichtwerken von Rang, die der Welt die Augen öffnen können vor dem Abgrund an dem Sie steht... Einen erregenden Roman, der wie ein Fanal in die Aufgebrochenkeit unserer Zeit leuchtet... einen nuchternen, modern empfundenen Roman von echter, grosser Poesie. In een vruchtbaar over-en-weer-discuteren werd Anton Van de Velde boven Bernanos en Green verheven. Ja, men noemde hem een moderne Dante.

Maar ook het typisch Vlaamse boek heeft bij ons na de oorlog toegang gevonden. Emiel Van Hemeldonck en Valère Depauw hebben hun vroegste faam hier kunnen bestendigen. Wij leerden Van Hemeldonck kennen als heimatauteur, als psycholoog, als historicus, als sociale auteur. Wij verheugden ons met de kostelijke humor van Valère Depauw, en kregen van hem de eerste grote Vlaamse trilogie: Die Tuchweber von Flandern (De Geschiedenis van Mathias Wieringer). Ook Jean du Parc kwam via Oostenrijk naar Duitsland. Zijn Frau Pilatus komt deze Winter in onze toneelzalen. August Van

[p. 9]

Cauwelaert's verhalen werden na zijn dood ook bij ons bekend.

Nog andere nieuwe Vlamingen kwamen tot ons met hun werk. Albe eerst met het Spel van Fonske en Mietke en later met de roman Annunciata. Staf Weyts bedacht de Duitse jeugd met een merkwaardig jeugdboek De geheimzinnige Hand. Zijn werk Am Ufer des Flusses werd door een krant als vervolgroman gepubliceerd. Een eerste werk van F.R. Boschvogel is verschenen: Nicht verzweiflen, Maria-Christina en van Maurice Roelants bezitten wij de novelle De Jazzspeler onder de titel Abschied von Ariel. Lebeau's Johanna-Maria, Kamiel Van Baelen's Oude Symphonie van ons Hart, Staf Weyt's Ik heet Livine en René Seghers' Strijd met de Duisternis werden vertaald en wachten thans op een Duitse uitgave.

De moeizame pogingen om het Duitse publiek toegang te verlenen tot de meesterlijke lyriek van Karel Van de Woestijne en wel in een driedelige Duitse uitgave, liepen spaak na het eerste deel. Binnenkort echter verschijnen deze gedichten hier in de Bibliotheca Flandrica. Het is voor de Vlaamse poëzie werkelijk zeer moeilijk om naar Duitsland door te dringen. In een tweetalige uitgave, de eerste na de Flamenspiegel van tijdens de oorlog, verscheen Felix Timmermans' Adagio. De Belder's Ballade der Onzekerheden en Peleman's Met Zandloper en Zeis zijn de vrienden der lyriek in uitvoerige recensies bekend geworden. Een bloemlezing van Vlaamse Herfstgedichten verscheen onlangs in een tijdschrift. Naast de uitgave van vertaalde werken moet immers ook gedacht aan de arbeid in litteraire tijdschriften. Hier leggen wij vooral de nadruk op het maandschrift Begegnung (Weyerstrasse, Köln) dat in zijn laatste afleveringen verschillende merkwaardige bijdragen leverde in verband met de Vlaamse letterkunde. Vrij ophefmakend was hier een artikel dat een parallel trok tussen Gezelle en Goethe.

*

Wanneer wij nog even willen spreken over de Duitse werken die in het Vlaams werden vertaald dan kunnen wij algauw vaststellen dat vooral boeken van eerder problematische litteraire waarde de weg naar Vlaanderen hebben gevonden. Waar men in Vlaanderen nog immer over het Faustisch-problematische Deutsche spreekt en men uit onze literatuur vooral het lichtere genre voorneemt, toch wijst de Vlaamse boekenmarkt van de laatste vijf jaar een hele rij vertalingen aan, die nu eenmaal niet tussen avondmaal en slapengaan kunnen genoten worden.

Zeker, de oude bekenden Steguweit, Fallada, Schaferdick en Van den Vring staan nog steeds op het lijstje. Maar naast deze ‘licht-verteerbare’ gelegenheidskost zien wij er ook de boeken van Ernst Wiechert, de in Duitsland algemeen bewonderde novelle Utopia van Stefan Andres en de beide, fel-bediscuteerde werken van Langgässer.

Ook de bewust-onchristelijke romans van Thomas Mann,

Marcel Matthijs naamtekent het eerste ex. van Wer kan dass Begreifen, op het kantoor van Glochner-Verlag, te Bonn. Herfst 1949.

Stefan Zweig, ook van Franz Kafka werden in het Nederlands uitgegeven. Werfel vormt met zijn Lied von Bernadette weer in zekere zin een overgang naar de katholieke roman.

Gertrud von le Fort was reeds lang vóór de oorlog in Vlaanderen bekend. Haar nieuwste werken worden regelmatig vertaald. Ook Werner Bergengruen, Reinhold Schneider en Edgar Schaper drongen naar het Westen door. De belangrijke theologische werken van Romano Guardini en Ida Friederike Görres moeten de Vlamingen niet meer voorgesteld worden. Dank zij het merkwaardig vertalings-talent van J.L. De Belder leerde ook Vlaanderen de zware, diepe poëzie van Hölderlin, Novalis en Rilke in adequate na-dichting kennen.

Ook het actuele boek, de tijdsroman - denkt aan Plivier's Stalingrad en Moskou - hebben hun weg gevonden tot bij U.

*

Hoewel uit dit overzicht duidelijk blijkt hoe bedrijvig het wisselspel is tussen de literaturen van onze beide landen, toch toont deze rondblik niet welk onvermoeibaar pionierswerk noodzakelijk was om dit verschijnsel op een dergelijk verheugend peil te verheffen. Slechts heel weinig Duitse uitgevers kennen Nederlands. Een Vlaams werk moet reeds vertaald zijn, vooraleer over een uitgave kan gesproken worden. Hoeveel vergeefse arbeid ligt hier langs de weg? In Vlaanderen was het vooroordeel tegenover Duitsland bovendien lange tijd onoverwinbaar. Hoeveel tijd werd hier nutteloos verzuimd?

Maar spijt alle moeilijkheden wordt de uitwisseling stelselmatig en vruchtbaar voortgezet.

GEORG HERMANOWSKI, Bonn-am-Rhein.

DE REDACTIE van ‘West-Vlaanderen’ neemt deze gelegenheid te baat om de heer Georg Hermanowski namens vele Vlaamse auteurs te bedanken om alwat hij met zijn vertalingen en met zijn werk in Duitse litteraire tijdschriften gedaan heeft om de Vlaamse literatuur in Duitsland beter te leren kennen.