West-Vlaanderen. Jaargang 1

[p. 215]

Plastiek

Ontmoetingen met James Ensor

J. Ensor, Jongen met lamp.
(Kon. Mus. v. Sch. K., Brussel)

IK gevoelde mij volmaakt gelukkig als ik door Oostende kon slenteren. De huizen en de inwoners kwamen er mij vertrouwd voor. Toen ik er als soldaat in garnizoen lag, was het voor mij telkens een verademing, na de dagelijkse opsluiting in de kazerne, te dwalen in de visserswijk, de garnaalboten op het vuile, groenachtige water van de schuilhaven te zien dobberen of van de pier af de kolkende, bruisende baren gade te slaan, die onophoudend tegen het staketsel aanbeukten. In de winterse avonden, wanneer in de verlaten stad de wind door de smalle straten gierde en de misthoorns loeiden met korte intervallen van stilte, had ik bijwijlen de indruk een van de lugubere tonelen uit de fantastische verhalen van Edgard Poe als ontzette getuige bij te wonen.

Het spreekt vanzelf dat ik wist waar de vermaarde schilder James Ensor woonde, de beroemde Oostendenaar, wiens borstbeeld ostentatief vóór de kursaal stond opgesteld. Voor Ensor koesterde ik een diepe bewondering. Talloze keren wandelde ik weg en weer voor het verwaarloosde winkelhuis in de Vlaanderenstraat, waar hij sedert lang gehuisvest was. Ik beloerde dan vooral de hoge vensters van de tweede verdieping, daar ik wist dat de meester zich overdag daar ophield.

In het stofferige winkeltje had ik meer dan eens een onderzoekende blik geworpen en het was telkens of ik er de spookachtige sfeer van Ensor's interieurs aanvoelde. De ongewone étalage met zijn parelmoeren schelpen, zijn grillig gekrulde kinkhorens, zijn koddige souvenirs van Oostende, zijn raadselachtige, klein zeemeermin opgevist uit de Chinese wateren, zijn talrijke kleurige snuisterijen, had voor mij iets fascinerends. Deze uitstalling van vreemdsoortige voorwerpen riep in mij magische beelden op en het leek me alsof ik de sleutels zag liggen die mij toegang konden verschaffen tot de tover van de Ensoriaanse wereld.

Ik zou het in die tijd een ontwijding gevonden hebben om gewoon eens binnen te gaan zonder iets te kopen en gewoon te vragen om kennis te mogen maken met de heer van het huis. Toen ik, op een namiddag toevallig de meester een straat zag oversteken, met een gevouwen krant onder de arm, beschouwde ik mij als iemand begunstigd door de fortuin.

Hij had, op het eerste zicht, iets van het statige voor-

[p. 216]

J. Ensor, Maskers tarten de dood (Verz. Van Geluwe, Brussel).

komen van een Engelse lord. Een zwarte pelerinemantel drapeerde zijn hoge gestalte, een breed gerande hoed overschaduwde zijn bleek gelaat met de karakteristieke sneeuwwitte baard.

In mijn strijd om een eigen kunstvorm kende ik intussen diepe ontgoochelingen. Ik had, mijn beste bedoelingen ten spijt, een slechte start genomen, ik had mij te vroeg en te lichtvaardig afgewend van de grote inspiratiebron van alle kunsten: de onuitputtelijke wereld van het geschapene. Na veel zware inspanningen was ik tenslotte tot de nuchtere bevinding gekomen dat ik op een dwaalspoor was geraakt, dat mijn verbeelding, aan zichzelf overgelaten, de uitputting te gemoet ging. Ik ervoer aan mezelf het failliet van het eigenmachtige, op zichzelf gebaseerde expressionisme, waarvan de laatste consekwentie voert naar de nonfiguratie, naar de totale vernietiging en uitschakeling van het waarneembare, van de natuur dus.

Toen heb ik in mijn wanhoop dikwijls aan Ensor gedacht. Ik kocht mij olieverf, doek, spieramen en penselen in Het Gulden Kader, een zaak in de X-straat, waar Ensor jarenlang om zijn schildersgereedschap ging. De bejaarde, aan geelzucht lijdende winkelierster praatte met welbehagen over haar oudste klant en ik luisterde geboeid naar haar zouteloze geschiedenisjes. Maar belangrijker was, dat ik, in die tijd, door toedoen van een vriend, kennismaakte met twee onderwijzeressen, die regelmatig bij Ensor op bezoek gingen. Toen zij van mijn enthousiaste verering voor de Oostendse meester hoorden, stelden zij me voor hen bij het eerstvolgend bezoek te vergezellen. En zo kwam het dat ik in de loop van de Zomer 1931, voor het eerst in contact kwam met de man die mij zoveel ontzag inboezemde.

Op een Donderdag-namiddag stapten wij gezamenlijk het antieke winkeltje in de Vlaanderenstraat binnen. De deurschel rinkelde en enige ogenblikken later stond de dienstknecht August voor ons, die ons behoedzaam langs een smalle trapgang naar boven bracht, naar de ruime kamer op de tweede verdieping: het salon-atelier. James Ensor ontving de twee juffrouwen met een welkomskus op het voorhoofd als een echte grootvader en richtte zich dan tot mij met de uitroep: Ah! Un jeune peintre! Ik was nogal onder de indruk maar slaagde er in, mijn verlegenheid te verbergen achter enkele Franse beleefdheidsformules.

Ensor was het type van de goed geconserveerde grijsaard, men kon het hem aanzien dat hij een enfant chéri van het lot was geweest en dat zijn aanvankelijke miskenning hem geen harde klappen had toegebracht. Keurig in het zwart gekleed, zijn witte, kroezelige baard fijntjes gekamd, kwam hij me voor als een nieuwe Quinten Metsys, een seigneur van

[p. 217]

het palet. Zijn levendige, schalkse oogjes voelde ik herhaaldelijk op mij, de nieuweling, gericht. Hij had een neusknijpertje van het oude model op, dat hij nu en dan in zijn hand nam. Waarschijnlijk had hij gewerkt vóór wij arriveerden want op een ezel stond een klein doek nat in de verf: een aardig stilleven met allerlei bibelots. Op een kleine tafel lagen zijn penselen, een vierkant palet en een vod. Een stoel wees erop dat de meester in zittende houding schilderde.

Ik hield mij tijdens de gesprekken op de achtergrond, wat mij best gelukte in het gezelschap van twee praatlustige juffrouwen. Met gespannen aandacht nam ik het interieur op, dat mij door verschillende doeken reeds bekend was. Bij het ontwaren van de rijk gesculpteerde Renaissance-kast, de authentieke doodskoppen gestoffeerd met gedemodeerde vrouwenhoeden, de verfrommelde en gescheurde waaiers, de Delftse en Vlaamse schotels, de grijnzende Japanse maskers, de zonderlinge Chinese postuurtjes in porselein was het alsof ik de merkwaardigste schilderijen uit de donkere en de lichte periode van Ensor voor mijn geest zag oprijzen. Zoals in de kamer van een waarzegster hing er een spiegelbol aan de luchter, die de aanwezigen op een allerkoddigste wijze weerkaatste. De wanden waren ingenomen door doeken van alle kleur en formaat, door ingelijste tekeningen en etsen. Er stonden er zelfs op de grond, de ene leunend tegen de muurplint, de andere tegen stoel- of tafelpoten. Recht voor me uit, boven een zwart harmonium hing de bekende compositie De Intocht van Christus te Brussel, die door zijn grote afmetingen bijna een gehele wand van het vertrek in beslag nam. Geboeid door deze opstapeling van kunstwerken en curiosa, was mijn tong met verstomming geslagen. Toen Ensor plots het woord tot mij richtte, als een schoolmeester die een leerling op heterdaad betrapt op onoplettendheid, kon ik alleen enige onsamenhangende woorden stamelen, die hem olijk deden lachen.

Ensor verstond het opperbest om bezoekers prettig te

J. Ensor, Carnaval op het strand (Verz. Van Weyenbergh).

[p. 218]

ontvangen, hij sprak bovendien vlot, onderhoudend,

J. Ensor, De herstellende (Verz. Trüssel).

gemeenzaam. Zijn gezegden waren bijwijlen kostelijk! Ik vermoedde (en dat werd mij dan ook later bevestigd) dat hij heel wat visite kreeg. De burgers, die hij eenmaal had bespot en als een ongenadige scherpschutter, met giftige pijlen had bestookt, kwamen hem thans, nu hij een sieraad was geworden van zijn tijd, een dankbare hulde brengen! Peste dessous, Peste dessus, Peste partout!

Toen een van de dames het woord Monsieur le Baron uitsprak, keek ik vreemd op naar de man die het had aangedurfd de draak te steken met de schijnheiligheid en bekrompenheid van zijn tijdgenoten en zich nu heimelijk gevleid voelde, toen men hem weder te binnen bracht dat Koning Albert hem in de adelstand had verheven. De ouderdom had hem voorzeker milder gestemd en had hem waarschijnlijk verzoend met de fatsoenlijke wereld.

Wat er ook van zij, de gastheer op zijn slofjes deed zich uitermate vriendelijk voor en gaf voor een verstokte vrijgezel blijk over aanzienlijke sociale deugden te beschikken. Om het ons gezellig te maken speelde hij op het harmonium een stukje uit het ballet De Liefdegamma, een muzikale fantasie, die op een suggestieve wijze de charme van de Rococo-periode opriep. Deze lichte muziekdoosklanken waren helemaal in overeenstemming met zijn laatste schilderwerk, waarin de vrijmoedige maskers van voorheen hadden plaats gemaakt voor de onschuldige, bont geklede poppen van een theater-revue.

Ongeveer een uur was verstreken toen Ensor vriendelijk en zeer hoffelijk liet merken dat hij nog wat te doen had en wenste dat er een eind zou gemaakt worden aan het bezoek. August, de verkleefde huisknecht, was er als de kippen bij om ons uitgeleide te doen en we verlieten het wonderbare huis langs een schemerige gang, die naast het winkeltje liep. In deze gang kreeg ik in 't voorbijgaan nog kans om van een paar voortreffelijke houtskooltekeningen uit de jaren 1880 te genieten. Met woorden van erkentelijkheid verliet ik op straat dadelijk mijn twee begeleidsters, die me ontgoocheld aankeken omdat zij erop gerekend hadden dat ik hen mijn indrukken zou meedelen. Minstens nog een paar uur liep ik alleen door de straten van Oostende te mijmeren, vooraleer mijn zolderkamers op te zoeken.

Toen ik mijn povere kunstprestaties vergeleek met wat Ensor had tot stand gebracht, ook in de allereerste jaren van zijn loopbaan, had ik er wel bij kunnen huilen van spijt en onmacht. Waarom moest ik nu ook in deze beroerde, chaotische tijd beginnen dacht ik; waarom te midden van de algemene verwarring van misleidende kunsttheorieën?

ADRIAAN VANDEWALLE

(Tweede deel in volgend nummer)