West-Vlaanderen. Jaargang 1

[p. 146]

Literatuur

Veelzijdig gelaat
Hoe schrijvers Brugge hebben gezien

HEEFT een stad van 50.000 zielen, een ziel? Want indien Brugge alleen een lichaam is van levenloze stenen en levend vlees, dan zou het een onvruchtbaar of onverschillig onderwerp zijn voor de letterkunde. En dat is niet het geval. Zoekend en tastend naar die ziel en die speciale geest, liepen kunstenaars door de straten en langs de reien van deze stad. De beelden die zij voor hun geest optoverden verschillen onder elkaar, maar geen enkel is helemaal vals. Niemand heeft ooit over gans de lijn gelijk. Wanneer men een boek gelezen heeft dat over Brugge handelt, of dat Brugge heeft als algemeen kader, dan volstaat naderhand een vluchtige wandeling om te begrijpen dat men een min of meer getrouw portret heeft gekregen... nooit echter hét portret.

Bepaalde schrijvers die de stad hebben gekend en er hebben gewoond, zijn nochtans ongevoelig gebleven of wellicht vrijwillig ontoegankelijk voor de ongetwijfeld grote inspiratie die Brugge bieden kan. Zij hebben de härtestem van deze stad niet beluisterd of zij hebben het beluisterde niet willen neerschrijven. Guido Gezelle, is te Brugge geboren en gestorven, en toch vindt men de naam van de stad nergens in zijn gedichten. Anthony Trollope, wiens familie vele en ongelukkige jaren te Sint Andries verbleef, heeft in zijn godsdienstig-geinspireerde romans een ingebeelde wereld geschapen waar Brugge uit verbannen leek, en wanneer Victor Hugo over Brugge spreekt, dan doet hij dit meer als toerist; de romancier en de dichter kennen van Vlaanderen alleen Gent, Mechelen, Leuven en... Bergen.

Maar, vóór de mode - want er heerste en heerst om Brugge een ziekelijk snobisme - die door Georges Rodenbach werd gelanceerd, hebben weinig kunstenaars



het contact met Brugge aangevoeld zonder de neerslag ervan weer te geven in hun geschriften. Sinds Rodenbach en zijn Bruges, la morte kan men evenwel niet meer onverschillig blijven.

De schrijvers die te Brugge werden geboren, toonden doorheen hun werken een kinderlijke piëteit voor hun geboortestad. Toen Maurits Sabbe ‘verbannen’ was te Hoei, te Mechelen en te Antwerpen, heeft hij naast zijn zeer aanzienlijk philologisch werk, als om zichzelf tot de herinnering te verplichten de atmosfeer herschapen die zijn jeugdjaren had geladen: de buurten met de kleine mensen, het pittoreske van de volksfeesten, de volkse humor en vooral het dialect dat zo klaar kan zingen in de mond van jonge meisjes. Rust, buurtschapsdrukte en eenvoud uit de tijd van vóór de autocars... Maar op deze kleine akwarellen liet hij een schildering volgen die dieper greep, Het Kwartet der Jacobijnen, een boek dat Brugge neemt als stevig kader voor de ontmoeting tussen diverse wijsgerige, maatschappelijke en taalkundige opvattingen.

Brugge, stad van mijn jeugd: dat is steeds een geliefd thema geweest. Louis Sourie heeft dit onderwerp onder anderen met succes behandeld in zijn verhaal Het hart van mijn stad. Maar het kader van Brugse jeugdjaren moet zich een weinig verwijden om er de kronieken toe te laten van Charles d'Ydewalle, een kind van Sint Andries, die in Brugge aanvankelijk de oude herbergen kende waar de kasteleinen en de grote eigenaars kwamen uitspannen. Hier moet tevens gedacht aan die jeugdherinneringen van N.E. Fonteyne, afkomstig uit Oedelem, die als jongen met de mensen van het platteland naar Brugge kwam op de tweede Zondag na de kermis, en die uit de basiliek van het Heilig Bloed recht naar de Markt stapte, naar het kermisgewoel en de tenten van de forensen.

Hoe flink ook de bijdrage mag zijn van specifiek Brugse letterkundigen toch moet men de grootste getuigenissen over de grenzen gaan zoeken. Men kan zich afvragen waarom bijvoorbeeld de Zweedse auteur Curth Munthe in zijn werk De Stad op de Vlakte, van het plein voor de Sint Jacobskerk het toneel heeft gemaakt voor een helse strijd tussen sentimentaliteit en mystiek enerzijds en de kwade wereldse macht

[p. 147]

anderzijds? Waarom beeldt Antonio Fogazzaro zich in dat Carlino, de hoofdpersoon van zijn roman Il Santo, en zelf romanschrijver, een langdurig verblijf te Brugge moet houden? Waarom laat de succesromancier Maurice Dekobra zijn heldin, de beruchte Madone des Sleepings, eerst alle landen bereizen, om dan eindelijk het gewaad van de Begijnen aan te nemen in de Brugse wijngaard? Waarom heeft Stephane Mallarmé een van zijn onontwarbare sonnetten aan Brugge gewijd, waar zijn ander werk in hoofdzaak althans het universele en zelfs het abstracte beslaat:

Bruges multipliant l'aube au défunt canal
Avec la promenade éparse de maint cygne.

Zoveel andere steden op de wereld lenen zich tot een idylle, een drama of een beschouwing. Deze voorkeur, die zich vooral aan het einde van de vorige eeuw en bij het begin van de onze liet aanvoelen, vraagt een zekere uitleg.

Wij laten die schrijvers terzijde, voor wie Brugge alleen een naam is in een bepaalde zin of in een titel van een hunner werken. Marcel Proust herinnert zich blijkbaar Bruges, la morte, wanneer hij een van zijn hoofdfiguren in de mond legt: C'est un être sublime. Tu ne peux pas t'imaginer les délicatesses de poésie qu'il y a chez elle. Elle va passer tous les ans le Jour des Morts à Bruges. C'est bien, n'est-ce pas? Victor Pavie wil de dichtkunst van Aloysius Bertrand op typische wijze beschrijven wanneer hij zegt dat de rijmen rinkelen en tintelen comme les notes du carillon de Bruges. En er bestaat een opera Le Carillonneur de Bruges die op 20 Februari 1852 werd opgevoerd in de Opéra Comique te Parijs. Het décor van het eerste bedrijf vertoont, nabij Brugge, een heuvel aan wiens voet... de Dijle vloeit!

Ook die romans en novellen laten wij achterwege, waarvan het gebeuren zich eerder toevallig te Brugge afspeelt: Marcel Matthys: Schaduw over Brugge; Gaston Duribreux: Derina; Marguerite Van de Wiele: Maison flamande.

Deze verhalen hadden zich evengoed in een andere stad kunnen situeren, omdat de stad zelf de personen, en vooral de uitgebeelde karakters practisch niet beïnvloedt.

De aanleiding voor werken waarin Brugge een werkelijke en zelfs onvervangbare plaats inneemt vinden wij in een verblijf, een bezoek of zelfs een kort oponthoud te Brugge. Enkele uren volstonden vaak opdat het mysterie van de inspiratie zich zou voltrekken. Bij anderen was een langduriger, en wellicht lastiger kennismaking van doen. Maar welk ook het resultaat moge zijn van een uur of een jaar, het lijkt dat de inspirerende schok vaak geboren wordt in een gevoel van vervreemding, van heimwee bijna.

Een verbeelding die gevoed wordt in talrijke musea, kathedrale kerken en grote pleinen is niet bij machte Brugge te verwarren met om het even welke andere stad. Zij neemt de mens van het ogenblik af dat hij er zijn eerste stap zet, zij dompelt hem onder in een nieuwe sfeer en laat hem niet meer los, of hij nu de kant uitgaat van de in de gidsen aangeduide mooie hoekjes, dan wel op goed geluk een beetje



rondzwerft. Het banale en het reeds tot-vervelens-toe-geziene blijven hier hopeloos afwezig.

Eenieder neemt in Brugge een eigen kijk, al naar gelang van zijn humeur en van het bijna hemelse element dat men inspiratie noemt. Aldus verschijnt Brugge in de spiegel van de letteren als een Protheus-stad, een stad met honderd gelaten.

Caroline Popp, stichtster van de Journal de Bruges en een uitmuntend vertelster van legenden, was zelf niet te Brugge geboren, maar tijdens haar lange litteraire loopbaan heeft zij steeds een nauwlettende en opmerkingszieke geest bewaard. Men kan zich de schrijfster voorstellen, zwervend door de straten waar toen nog niet zo 'n drukte heerste, speurend in een of andere gevelsteen naar het ongekend détail, dat later na rijping tot een mooie legende, een aanminnig verhaal groeien zou. Zij heeft aldus de geromanceerde archeologie zoniet geschapen, dan toch tot rijker leven gebracht. Zij heeft de preciese plaats bepaald waar de zachtzinnige Séréna de Brugse kant heeft uitgevonden. Zij verhaalt ons een sombere historie van verraad om de aanwezigheid te verant-

[p. 148]

woorden van het geblakerde doodshoofd aan de binnenzijde van de Smedenpoort. Zij haalt herinneringen op over een lachend masker dat men, wanneer men scherp kan toekijken, ontwaren zal aan een huisgevel in de Steenstraat.

Onlangs nog heeft een jongere Bruggeling, Hugo Vrielynck, in zijn Brugsche legenden met succes de Brugse verhalen à-la-Popp met rake, pittige volkse humor gekruid. Geduldiger in zijn opmerking, en ook folkloristisch van grotere waarde, was apotheker Karel de Wolf. Met Brugsch Volk en Hier wederom Brugsch Volk heeft hij werken van grote scheppende kracht nagelaten, waarvan echter de diepe ziel en de sappige kruimige uitdrukking alleen voor het locale, hoogstens het Westvlaamse publiek, toegankelijk zijn.

Maar daar staat voor ons, en nog wel op 't onverwachts, de auteur van De drie musketiers: Alexandre Dumas, senior. In Augustus 1838 belandt hij te Brugge met een van de eerste treinen die de stad aandeden. Deze vaak onhandige veelschrijver had nochtans de goede idee om zich tijdens zijn bliksembezoek een exemplaar aan te schaffen van Chroniques,



traditions et légendes de l'ancienne histoire des Flamands, een goed werkje van de hand van bibliothecaris Delepierre. Later zal hij, zonder het minste bezwaar en zonder enige bronvermelding, in zijn Impressions de Voyage, de moord op Karel de Goede vertellen en de legende van de Heilige Godelieve.

En zo komen wij, ondanks de reputatie van de auteur, in het domein van de meest irreële legende. In Der Erwählte van Thomas Mann figureert er een levend Brugge dat naderhad een Brugge wordt dat eigenlijk wel dood zou kunnen genoemd worden. Maar de ontzanding van het Zwin is hier voor niets tussen. Een oorlog is er de oorzaak van, en nog wel een oorlog ontstaan rond de liefde tussen Roger Barbe-Pointue, Koning van Arles en Boergondië en de hertogin van Vlaanderen en Artesië.

Wie zal er de grens trekken tussen legende en historische roman? Brugge is zowel voor het ene als voor het andere genre een steeds opbruisende inspiratiebron. Het is werkelijk zoals een van de figuren uit Curt Munthe's: De stad op de Vlakte, zegt: Het is slechts een paar stappen lopen naar de Middeleeuwen, terwijl het naar het spoorwegstation een heel kwartier is.

Te Brugge moet men inderdaad weinig weglaten of bijdenken, opdat de pleinen, de straten en bepaalde gevels het authentieke décor zouden vormen van de tijd van de gemeenten of het begin van de Renaissance. Nog vóór Breydel en De Coninck in het brons voor het Belfort kwamen staan, liet Hendrik Conscience hen door de straten lopen aan het hoofd van hun mannen, in zijn Leeuw van Vlaanderen. Horace Van Offel toonde de luister en de pracht van de Boergondische tijd in zijn Joûte du cygne d'argent en hoeveel dii minores konden niet weerstaan aan de gemakkelijkheid om hier historische figuren op te roepen, hen te omkleden met de gewaden uit de musea en hen te laten handelen en spreken in een kader dat zij nauwelijks schijnen verlaten te hebben. Het zijn historische romans van diverse trant en waarde. De nauwelijks geromanceerde kroniek: J.G. George: La drapier de Bruges ou la justice de Baudouin à la hache. De avonturenroman in korte episodes: Ernest Feydeau: Cathérine d'Overmeire. De preciese historische reconstructie gekleurd echter met een lichte plaatselijke toets: Firmin Cuypers: Le Boléro rouge, F.R. Boschvogel: Uw glanzende vlechten, Amarilla.

Het typische en wellicht énige karakter van Brugge ligt wel hier dat het ook thans nog met een soort schroomvolle eerbied leeft temidden van getuigenissen van de machtige stad van weleer. Dichters hebben deze stad liefgehad, waar verleden en heden samenleven. De spijt van de romantische Ledeganck: Gij zijt niet meer zoals weleer, wordt goedgemaakt door het bijna ziekelijk genot van Georges Rodenbach, de dichter van al wat eindigt en sterven gaat: Le charme des vieux murs au fond des vieilles rues... (Vieux quais).

Onlangs nog heeft de dichter Paul Hoste, zoekend naar de ziel van Brugge aangetoond hoe zwaar het gewicht van het verleden nog steeds weegt op de jongere gevoeligheid: Vous êtes la nature où mes rèves s'épanchent, paysages de

[p. 149]

Potterie

pierre ou l'histoire fleurit.

Hoe levend en sprekend muren en beluiken mogen lijken, de letterkunde stelt vooral belang in de mens. Zoals elke romanheldin is de litteraire Brugse beminnelijk en onwerelds mooi, maar haar schoonheid is speciaal: blond haar, grote zachte ogen, huidskleur van leliën en rozen, lippen kersenrood. Inderdaad, de beroemdheid van Memlings doeken die zeer vroeg reeds een aanleiding werd voor een bezoek aan Brugge - Un voyage à Bruges est un véritable pèlérinage à la gloire de Memling (Antony Valabrègue) - liet de museumbezoekers veronderstellen dat de kunstenaar, juist zoals Rubens voor de Antwerpse vrouw, in zijn madonna's de Brugse schone had vereeuwigd. De Italiaan Lionello Fiumi merkt bij een maaltijd in een Brugs spijshuis op dat de dienster een Memling is van de zuiverste kleur. Charles Silvestre dacht zich voor zijn novelle Le Reflet een heldin in d'une beauté exceptionelle... Un Memling peignit de telles figures où l'infini soutient le détail le plus aigu.

Maar vooraleer naar Brugge te komen is de toerist ingelicht. Ten tijde dat men voor zijn plezier Latijnse verzen dichtte, citeerden de geleerde lui de volgende terzine:

Nobilibus Bruxella viris, Antverpia nummis,
Gandavum laqueis, formosis Bruga puellis,
Lovanum doctis, gaudet Mechlinia stultis.

Drie eeuwen later was ook die traditie nog niet verloren, vermits Victor Hugo, op reis in Vlaanderen, aan zijn vrouw schrijft Les femmes sont décidément fort jolies. Mais il paraît que les plus belles sont celles de Bruges. De vreemdeling die te Brugge belandt, met in het hart de vurige hoop er blonde schoonheden te ontdekken, stelt zich althans gedeeltelijk aan ontgoocheling bloot. Het staat vast dat de donkere en zwarte haarkleur het haalt op het blonde. En de schrijvers beschuldigen Spanje van deze halfslachtigheid. Het vers van Ernest Raynaud: Chose espagnole abandonnée en pleine Flandre... is als de echo van Victor Hugo's formule: ville mi-espagnole, mi-allemande. Voortgaande op deze vrij eigenaardige dualiteit schept Maurice Barrès een thema en een titel: Les deux femmes du bourgeois de Bruges. De ene is een vredig Noorders type, de andere een warmbloedige Zuiderse, Ook de Carillonneur van Georges Rodenbach aarzelt tussen twee zusters: hij huwt de blonde Godelieve, maar in zijn hart smeult de liefde voor de zwartogige Barbe. De romanschrijfster France Adine verbeeldt zich in Madone aux Chérubins een trouwe Brugse echtgenote die verlaten door haar man, wien de rust en de stilte hebben verveeld en vermoeid, zich inspant om de ontrouwe te herwinnen. Hoeveel zachtzinnige, brave en eenvoudige jonge meisjes vinden wij terug in de op Brugge geinspireerde letterkunde; hoeveel naieve kantwerksters die hun blauwe dromen dromen terwijl de klossen dansen?

De piëteit heeft te Brugge geen danig streng karakter: zij mengt zich op echt-Vlaamse wijze met de feestelijkheden en de genoegens van het leven. En indien het tegen alle waarschijnlijkheid indruist dat het begijntje van Marino Moretti's La Casa del Santo Sangue een Rodenbach gaat drinken in Café Vlissingen, toch staan ook de vrome lieden te Brugge niet weigerachtig tegenover de wereldse zoetelijkheden. Kermis en processie gaan er zoals overal in Vlaanderen hand in hand. Menig vers van Marcel Wyseur toont duidelijk die eenklank tussen het goddelijke en het aardse.

Is de Heilig Bloedprocessie, vooral in haar eerste deel, niet een weelde voor het oog? Zij heeft ook menig schrijver bekoord. René Bazin maakte er het culminerend punt van in zijn roman Le Roi des Archers, juist zoals Georges Rodenbach in zijn Carillonneur.

De vroomheid, vooral tot de Lieve Vrouw, is steeds een karaktertrek van Brugge geweest. Aenaes Silvius Piccolimini die later paus werd onder de naam Pius II, zou reeds in de XV^de eeuw geschreven hebben dat Brugge een van de drie schoonste mariale steden is van Europa. In 1913 schreef Ernest Psichari uit Brugge aan Charles Péguy: Mon bon maître, cette ville est une merveille et quelle leçon de spiritualité elle donne. Weelderig versierde kerken, bloemen en Mariabeelden op de straathoeken,

Minnewater

processies en bedevaarten hebben te Brugge sinds eeuwen een eensgezinde hulde gebracht aan God en zijn heiligen. Waar kan dan J.K. Huysmans in deze stad de duivel ontmoet hebben? Om in een kleine stad als deze een duivels karakter te ontdekken, om in een goedige kanunnik, liefhebber van fratsen en moppen, een steunpilaar van Satan te vermoeden, daartoe was een geest

[p. 150]

St Jan-in-de-Meers

nodig die door demonische machten werd gekweld. Brugge, waar de stilte doorweegt, en waar het schaarse licht 's avonds de schaduwen groter en vreemder maakt, bood een passend kader voor de fantastische omzwervingen van de auteur van A Rebours.

Huysmans voegde aan Brugge's bekendheid een onvermoed notandum toe, dat enkele keren door schrijvers werd hernomen, die ook graag iets ongewoons, iets tegenstrijdigs wilden opmerken. De novelle van André Steeman: Le diable et la dentellière schijnt op deze invloed te wijzen: A la nuit suivante, la longue et fine plume rouge de Méphisto traina dans les ruelles et sur les canaux de Bruges endormie.

De Vlaamse auteur N.E. Fonteyne wilde van zijn kant blijkbaar reageren tegen het brave, het zoeterige. Zijn Pension Vivès wemelt van duistere, zelfs misdadige elementen. En wie kon Pierre Mac-Orlan anders naar Brugge's kleine taveernen sturen, dan avontuurlijke dromers, mislopen jongens en verloren meisjes?

Onlangs heeft Parijs, een beetje laat, Michel de Gelderode ontdekt, toen men er zijn Mademoiselle Jaïre opvoerde. In dit werk merkt men hoe de duivelse geest zich meester maakt van een van de oude Brugse godshuizen. Met de fantast Carillonneur de Bruges in de opera comique in 1852, met Le Voile van Georges Rodenbach in de Comédie Française in 1894 en met het mirakelspel van de Gelderode, verscheen Brugge aldus, achtereenvolgens burgerlijk-op-zijn-Teniers, mystisch-sentimenteel en duivels op de Parijse tonelen. Neen Brugge is niet duivels, niet dood, niet stiller zelfs dan een andere provinciestad, maar het distilleert op de gunstigste wijze de atmosfeer voor de inspiratie, het wakkert de verbeelding aan, en wanneer de verbeelding op hol is, wee dan waarheid en historie.

Georges Rodenbach was reeds sinds zijn jeugd met het teken van de dood gemerkt, en toen hij wist dat zijn jaren geteld waren, zocht hij een stad waar hij zijn sombere, weemoedige gedachten zou beantwoord vinden. Hij aarzelde lang tussen Saint Malo in Frankrijk, Middelburg op Walcheren en Brugge. Brugge kreeg tenslotte de voorkeur. Hier ligt meteen de aanleiding voor zijn roman Bruges, la morte, die men dus, op gevaar af de zin ervan te vervalsen, lezen moet als een gedicht in prozavorm.

Alle protesten, alle Bruges la vivante bleken derhalve vals. Men kan argumenten afwegen, maar geen atmosferen. Het is voldoende van over de stilte te redetwisten, opdat de stilte zou verdwijnen. En het is vooral de stilte, niet noodzakelijk dan de stilte van de dood, die de kunstenaars te Brugge heeft aangegrepen. De Duitse romancier E.W. Korngold heeft zijn Brugse roman Die tote Stadt genoemd. De Italiaanse dichter Lionello Fiumi wandelde door Brugge straat na straat senza incontrara anima viva (zonder een levend wezen te ontmoeten). En de Franse philosoof H. Taine: En plein midi, j'ai quelquefois traversé six rues sans voir deux hommes (Notes de voyages en Belgique et en Hollande).

Een jonge Engelse, uit J.S. Fletcher's The Harvest Moon vraagt aan een kunstschilder: - If you wanted a really peaceful retreat, where would you go? - To Bruges, in Belgium, antwoordt de schilder zonder aarzelen.

De Zweed Curt Munthe heeft van Brugge in De Stad op de Vlakte de laatste oase van stilte gemaakt in een wereld die bedreigd wordt door ineenstorting.

Léon Cladel, een praatzieke zuiderling, die naar Brugge geloodst werd door Georges Rodenbach, werd werkelijk overstelpt door de stilte: Quand nous fûmes dans l'enclos (van het Begijnhof) si mystique, si reposé Cladel parla moins; un instant après, il ne parla plus. La sortilège opérait sur lui. Il nous regarda stupéfait: - Ah, quelle silence, dit il. Il m'a vraiment touché ici! Et il montra son front.

Als Brugge dan werkelijk een eigen ziel bezit, dan is zij complex en verscheiden als de menselijke ziel zelf. Eén enkel woord - dood, stil, vroom, schoon - kan die atmosfeer niet omschrijven. Maxence Van der Meersch heeft zich in Maria, Fille de Flandre vergenoegd met een preciese en scherpe beschrijving, volgens het voorschrift van de naturalistische school, terwijl de Oostenrijkse dichter Rainer Maria Rilke eveneens de synthese heeft vermeden en eerder op impressionistische manier de Brugse atmosfeer heeft aangevoeld in een aantal naast-elkaar-staande indrukken. ‘Het is waar dat Brugge op sommige ogenblikken onhoudbaar lijkt te tanen, zoals een fresco onder de inwerking van tijd en verval... Hier en daar zijn de kleuren uitgewist, maar het model blijft overal duidelijk en net afgetekend en is zo stevig en duurzaam als het Vlaamse weefsel’.

Even maar hebben wij het litteraire dossier van Brugge geopend. De lezer zal, tenminste als hij met literatuur vertrouwd is, in zijn herinnering nog andere namen en andere werken hebben gevonden. Het is een bewijs dat deze rondblik nooit afgesloten is, en nog steeds te herdoen.

FRANÇOIS VERMEULEN