West-Vlaanderen. Jaargang 1

[p. 36]

Plastiek en Architectuur

Romaanse bouwkunst in Westvlaanderen

DOOR het verdrag van Verdun (843), werd het deel van ons land gelegen tussen Schelde en Noordzee aan Karel de Kale toegekend. Het deel uitmaken van het West-Frankenland heeft nog lang zijn invloed laten gelden op de architectuur, want tijdens de romaanse periode mag Westvlaanderen terecht beschouwd worden als een uitloper van de noord-franse scholen.

Al is Westvlaanderen een zeer beperkt gebied, toch mag het bogen op een grote variëteit in zijn romaanse kerkelijke architectuur, die gaat van de eenvoudigste torenloze zaalkerk tot de breed uitgewerkte driebeukige kruiskerk met vieringstoren en westtoren.

Doch, de aandacht dient eerst gevestigd te worden op twee andere kerken, die jammer genoeg niet meer bestaan, maar gekend zijn door opgravingen en door literaire bronnen en aantonen, dat Westvlaanderen in de vóór-romaanse periode evenmin onbelangrijk was, nl. de kerk te Torhout en Sint-Donaas te Brugge, respectievelijk van het begin en het einde van de IX^de eeuw.

Zeker van in de VII^de eeuw reeds was er te Torhout een stift, dat naar alle waarschijnlijkheid in de beginne een bescheiden bedehuis en behuizingen zal gehad hebben, maar dat bij de aanvang van de IX^de eeuw over stenen gebouwen beschikte. In het laatste kwart van de IX^de eeuw werd zogoed als geheel het complex door de Noormannen verwoest.

Sint-Baafs-Vijve.

De kerk (A) was gefundeerd op een vierkant met afgeronde hoeken. In het midden verhief zich een betrekkelijk hoog opgaande torenvormig gedeelte, dat eveneens op een vierkant aanzette, maar boven overging tot een achthoek en afgedekt was met een piramidaal dak.

Tegen die kern sloten vier gelijke, lager gehouden en met zadeldaken afgedekte kruisarmen aan, die op hun beurt door nog lagere gedeelten verbonden waren.

Het is overduidelijk dat de aanleg en de opbouw van dit bedehuis helemaal in het teken van de byzantijnse architectuur staan. Tijdens de karolingische periode bestonden menigvuldige betrekkingen tussen het Oosten en het frankische hof waar men, evenals in de hogere kringen van de toenmalige maatschappij, geneigd was tot navolging van oosterse vormen. De kerk te Torhout getuigt in ieder geval van deze invloed.

De oudste Sint-Donaaskerk te Brugge (B), door graaf Boudewijn met de IJzeren Arm gesticht, was niet minder belangrijk. Ze verdween kort na 1127, jaar van de moord op Karel de Goede. Het is ten andere door het verhaal van de moord, door priester Galbertus geschreven, dat we de vorm van de kerk kennen. Ze was gebouwd op een centraal grondplan; aan de oostkant was een klein koor en aan de westkant een sterke toren (westbouw), die zich boven splitste in twee scherpere torens. Het centrum van de kerk was een cirkelvormige of achtkante ruimte, die zeer hoog opging en afgedekt was met een stenen gewelf. Rond die ruimte liep een gang met een verdieping, die langs trappen in de westbouw kon bereikt worden. Beide rondgangen waren opengewerkt, zodat men beneden vanuit de gang de middenruimte kon betreden en van op de verdieping er in neerzien.

Het was een centraalbouw van het zuiverste type. De herinnering aan die kerk bleef lang levendig, want in de XIII^de eeuw schreef Jacob Van Maerlant in zijn ‘Spiegel historiael’, dat ze gemaakt was naar de ‘Aecsen gewerke’, bijgevolg in navolging van de Dom te Aken.

Voor Westvlaanderen zijn beide kerken van heel veel betekenis, omdat ze er duidelijk op wijzen, dat dit gebied, in de vroege middeleeuwen, in de ontwikkelingsgang van de architectuur, gelijke tred houdt met het oostelijk gedeelte van ons land.

Komen we terug tot de romaanse kerken. We bespreken eerst de kleinste, dan de grote. Door het opstellen van die rangorde hebben we allerminst de bedoeling, die kerken voor te stellen alsof ze zó de ene uit de andere zouden ontwikkeld zijn; in het geheel niet, want gelijktijdig bouwde men grote stadskerken en kleine dorpskerken.

Meer dan waarschijnlijk zullen veel plattelandskerken klein, zelfs heel klein geweest zijn. Daar ze in veel gevallen,

[p. 37]

Clichés uit: Br. Firmin, De Romaanse Kerkelijke Bouwkunst in West-Vlaanderen.

(naar Wijdts: moord op Karel de Goede) S. Donaaskerk te Brugge

Waarmaarde

Anzegem

[p. 38]

bij het uitbreiden van de gemeente, al vroeg de plaats moesten ruimen voor een groter bedehuis, zijn ze niet al te best gekend. Een betrekkelijk goed bewaard exemplaar bestaat nog te Vichte (C). Het is éénbeukig en afgedekt met een zadeldak. Het middengedeelte van de westgevel is uitgebouwd tot een klokkenmuur met twee openingen; nu hangen de klokken niet meer in de muur, maar in een achteraf bijgebouwd houten torentje. Het kleine koor verdween bij de uitbreiding in oostelijke richting. In zijn gave toestand zal het een zeer typische landelijke bidplaats geweest zijn.

Een variant kwam voor te Avelgem (D); driekwart eeuw geleden werd het nog restend gedeelte met de grond gelijk gemaakt. In plaats van de klokkenmuur werd tussen de beuk en het koor een toren ingelast, die vertrok op een vierhoekige plattegrond, maar ter hoogte van de klokkenkamer overging tot een achthoek. Naar alle waarschijnlijkheid was Kaster een gelijkaardig kerkje rijk, doch het verdween eveneens.

Een nog meer uitgebreide zaalkerk treft men aan te Waarmaarde (E); door het inschakelen van een transept werd ze een kruiskerk met toren op de viering. Nu is er heel wat meer plaats en het uitzicht is ook anders.

De éénbeukige kerk, in haar drie gedaanten zoals hier vermeld, schijnt wel in het zuid-oostelijk gedeelte van de

Snellegem, Toren

provincie - de Scheldestreek - thuis te horen.

Nu komen de driebeukige kerken aan de beurt; weer doet zich een grote verscheidenheid voor. Het eenvoudigste is het oud bedehuis te Ettelgem (F), thans voor een deel omgewerkt tot kerkhof kapel; het telt drie basilikaal opgebouwde beuken en een rechthoekig vlak afgesloten koor. Een stenen toren was er niet, mogelijk wel een klokkenmuur of een houten torentje, maar daarover zijn wij niet ingelicht. In dezelfde geest was de driebeukige transeptloze kerk van Izenberge opgevat; achteraf werd de stenen middentoren er aan toegevoegd.

In de rangschikking volgt daarop de kerk als te Snellegem (G) of te Anzegem (H). Ze is driebeukig en basilikaal, maar heeft bovendien nog een transept en een achtkante of vierkante toren op de viering. Dit blijkt vrijwel het meest gangbare type van dorpskerk geweest te zijn; verscheidene kunnen nu nog aangewezen worden. Toch is er soms een verschil waar te nemen; stellen wij bv. de kerken van Snellegem en Sint-Baafs-Vijve (I) naast elkaar. Te Snellegem is de middenbeuk, het koor en het transept even hoog; het koor is vlak afgesloten en waar de toren tot achtkant overgaat gebeurt dit door middel van halve piramiden. Te Sint-Baafs-Vijve zijn koor en transept lager dan de middenbeuk; het koor heeft een halfronde nis en bij de toren gebeurt de overgang van vierkant naar achtkant met schuin oplopende driezijdige vlakken.

Dan moeten ook nog ruimere kruiskerken vernoemd worden als te Harelbeke en te Wulveringem, waar zich op de oostkant van het transept halfronde absides openen. Bij de Sint-Niklaaskerk (voormalige abdijkerk) te Mesen (J), die van het einde van de XI^de eeuw dateerde en na de oorlog 1914-1918 geheel herbouwd werd, zijn bezijden het rechthoekig koor, maar op enige afstand ervan, op het transept ruime kapellen met vierzijdige plattegrond voorzien. Maar het bijzondere van die kerk ligt wel in het feit, dat de massale vieringstoren aan de oostzijde op iedere hoek, vergezeld wordt door een vierkante trappentoren. Die eigenaardige torencompositie is slechts bij vier kerken in ons land bekend: Sint-Niklaas te Mesen (herbouwd), Sint-Wal-burga te Veurne (verdwenen), Sint-Vincentius te Zinnik (verminkt) en de kerk van de voormalige Sint-Baafsabdij te Gent (verdwenen).

Het is niet onmogelijk dat bij de kerken te Mesen en te Veurne een westtoren of een soort westbouw voorkwam of ten minste voorzien was.

De kerk te Torhout (K), waarvan nu enkel nog de in 1932 herbouwde westtoren bestaat, was in de romaanse periode een ruime kruiskerk met betrekkelijk diep rechthoekig koor en lang transept met op iedere arm een halfronde absis. Er waren twee torens: een op de viering, die naar alle waarschijnlijkheid een lantaarntoren was, en een aan de

[p. 39]

westkant, ingeplant tussen de doorlopende zijbeuken. Deze laatste heeft een achtkantig klokkenhuis, in dezelfde geest uitgewerkt als de zovele achtkante vieringstorens van kleine kerken. Vóór de hoofdingang in de westgevel is een (reeds tweemaal herbouwd) open voorportaaltje, het enige dat in Westvlaanderen aangetroffen wordt. Met zijn twee torens en zes traveeën lange benedenkerk was dit een bedehuis van groot formaat. Te Torhout en te Brugge Sint-Salvator zijn de enige ons bekende romaanse westtorens in dit gebied.

Een andere wijze van uitwerken van de westpartij werd te Dudzele Sint-Pieters-banden (L) en leper Sint-Pieter (L) toegepast. Daar worden de stoere westtorens geflankeerd door twee kleinere vierkante trappentorens en gestut door stevige, meermalen versneden steunberen. Zo doet zich het geheel voor als een westbouw, doch niet zó gesloten als de duitse westbouw, want de hoofdingang is voorzien in de as van de gevel. Te Dudzele is de gehele constructie zwaarder dan te leper; mogelijk kan er daar ook een vieringstoren bestaan hebben.

Brugge bezit nog een ruim gedeelte van de vermoedelijk in het tweede kwart van de XII^de eeuw gebouwde en na de brand van 1184 enigszins gewijzigde Sint-Basiliuskerk. In haar gave vorm was ze een dubbelkerk, een enig voorbeeld in het besproken gebied. Alleen de onderkerk bleef haar oorspronkelijk uitzicht bewaren. Door vier zware ronde pijlers in drie beuken verdeeld en aan de oostkant afgewerkt met een twee traveeën diep koor en halfronde absis is het geheel overkluisd met evenhoog liggende graatgewelven. Omtrent het uitzicht van de bovenkerk rijzen verschilpunten op. Ze kan bestaan hebben uit één ruimte met vlakke afdekking, ofwel uit drie beuken waarbij misschien weer gewelven te pas kwamen. Dit alles belet niet dat het nog bestaande deel een machtig bouwwerk is.

Die bedehuizen, ontstaan in een tijdsbestek dat loopt van het eind van de XI^de tot het begin van de XIII^de eeuw, waren over het algemeen eenvoudig maar zeer degelijk gebouwd. Aan ingewikkelde gevelarchitectuur heeft men zogoed als niet gedaan. Slechts de rijk uitgewerkte zuidelijke transeptgevel van de rond 1800 gesloopte Sint-Donaaskerk te Brugge met zijn flankeertorentjes, groot portaal, twee boven elkaar aangebrachte drie-venster-groep en een rij gekoppelde blindnissen door elkaar kruisende rondbogen gesloten, kan hier in aanmerking komen. Wat breder gezien zou er kunnen aan toegevoegd worden, de als gevel bewerkte westbouw van de Sint-Pieterskerk te leper (ook wel Dudzele) met zijn rijk versierd portaal en drie-venster-groep. Wel treft men hier en daar als te Reningelst, Watou, Ichtegem e.a. spaarvelden aan of ingangen met flankeerkolommetjes als te Werken en Torhout of nog vensters met zuiltjes als te Dudzele of omlijst door een nis als te Sint-Denijs, maar dit alles blijft toch heel bescheiden. Misschien wel om technische redenen werd de voorkeur gegeven aan het recht afgesloten koor, dan wel aan de halfronde absis; als typisch voorbeeld van deze laatste, verwijzen wij naar Sint-Denijs.

Over het algemeen schijnt men het accent gelegd te hebben op de vieringstoren. Van constructief oogpunt uit gezien, was het bouwen van een vieringstoren veruit de gemakkelijkste oplossing, vermits de muren van hoofdbeuk, koor en transept als sterke stutten zijn, die de torenconstructie samen houden. In Westvlaanderen komt de vieringstoren dan ook meest voor, doch de afwerking verschilt. Er zijn er die hun vierzijdige plattegrond behouden als te Steenkerke, Izenberge, Haringe, Rekkem, Anzegem, Waarmaarde enz... ofwel boven de bedakingen overgaan naar een achtkant als o.a. te Snellegem, Oostkamp, Zuienkerke, Ichtegem, Bovekerke, Werken, Koolskamp, Pittem, Sint-Baafs-Vijve, Deerlijk, Westouter. In beide gevallen vindt men eenvoudige en meer sierlijk afgewerkte exemplaren. Bij de vierkante torens trekken wij de aandacht op deze te Anzegem met zijn rij blindnissen en keurig afgewerkte galmgaten, deze te Izenberge die meer noord-frans getint is en dan nog de stoere toren te Haringe met zijn vele rechthoekige galmgaten, waarvan de helft omtrent ingenomen wordt door een plomp zuiltje, met zwaar kapiteel en basis. De tijdens de jongste oorlog verdwenen toren van de kerk te Harelbeke was al even karakteristiek, vermits iedere zijde negen galmopeningen telde.

Alhoewel niet met een duidelijk getraceerde lijn afge-

Anzegem, Toren. Oostkant.

[p. 40]

Sint Basilius, Brugge: Zuidportaal. (Doopsel van S. Basilius)

bakend, is het evenwel duidelijk merkbaar, dat de achtkante torens meest voorkomen in het noord-oostelijk gebied van de provincie en de vierkante vooral in het zuid-westelijk gedeelte.

Zoiets wordt ook opgemerkt betreffende het verwerkte bouwmateriaal. In de noord-oostelijke hoek zien wij bijna uitsluitend kerkgebouwen van veldsteen, in het zuid-westelijk gebied van ijzersteen, terwijl in het zuid-oostelijke gedeelte van Westvlaanderen, in de nabijheid van de Schelde, doornikse steen verwerkt werd. De van doornikse steen vervaardigde zuiltjes, kapitelen en basissen vonden evenwel een ruimere verspreiding.

Zowel bij vierkante als bij achtkante torens zijn de galmgaten omtrent alle naar hetzelfde schema ontworpen. Midden in de opening staat een zuiltje, waarop twee ietwat dieper liggende rondboogjes terechtkomen, derwijze, dat er onder de ontlastingsboog een klein boogveld wordt gevormd. Bij rijkere verwezenlijkingen zijn bij de rechtstanden zuiltjes ingewerkt als te Anzegem en te Izenberge.

De gewone plattelandskerken, waarvan de driebeukige eenvoudige pijlerbasilieken zijn, waren binnen al even sober afgewerkt en afgedekt met een vlakke zoldering of met zichtbare dakstoelen. Overwelving kwam alleen te pas bij de absides. De ruimere stadskerken als Sint-Pieter te leper, Sint-Walburga te Veurne e.a. hebben met half zuilen bewerkte pijlers; bij grote dorpskerken als te Wulveringem en te Dudzele doet dit zich ook voor. In het romaanse koor van de Sint-Donaaskerk te Brugge en in de kerk te Torhout had men de steunenwissel toegepast. Bovendien is de Sint-Donaaskerk nog speciaal te vermelden, eerst voor de ruime kooromgang en verder voor de beuksgaanderij, die de gehele omtrek van het diep uitgebouwd koor volgde; in de benedenkerk van Sint-Walburga te Veurne was er eveneens een beuksgaanderij. Het is vanzelfsprekend dat de overwelving hier een ruimere toepassing vond, vooral in de zijbeuken. De overkluizing van de middenbeuk van het koor van de Sint-Donaaskerk te Brugge kwam naderhand tot stand.

Aan krochten is Westvlaanderen arm. De driebeukige krocht te Mesen werd na 1918, steunende op betrouwbare archeologische gegevens, herbouwd; deze van de Sint-Salvatorkerk te Harelbeke bestaat nog ten dele als kelder. Vernoemen wij dan nog de erg verminkte krocht van de Sint-Pieterskapel te Brugge (Keersstraat).

Bij de basissen van de zuiltjes, zowel bij ingewerkte als bij vrijstaande, is weinig afwisseling. De profilering herinnert haast altijd aan antieke vormen, doch ze missen de klassieke fijnheid in de verhoudingen; bij een groot aantal komen hoekklauwen voor. De kapitelen vertonen meer verscheidenheid. Het meest gebruikt en over de gehele provincie verspreid, is het onversierde teerlingkapiteel; Sint-Pieter te Ieper maakt uitzondering, want bij deze van de viering zijn zowel op de effen vlakken als op de afrondingen, zeer grillige siermotieven gebeiteld. De kelkvormige kapitelen, als in de galmopeningen van de toren te Anzegem, vertonen vier opengaande bladeren, wier overgekrulde toppen de abacussen dragen. Te vernoemen zijn ook de kapitelen van Sint-Basilius te Brugge en wel in de eerste plaats deze van het zuidportaal: bij het ene worden de toppen van de vier bladeren in volute-vorm opgerold; bij het andere bestaat de versiering uit een aantal schoon gevormde indeukingen. De in tufsteen gehouwen kapitelen binnen het bedehuis verwerkt, hebben een zeer gevariëerde versiering: o.m. met palmetten, bladeren die in volute-vorm opkrullen, kleine effen hoekbladeren, die, samen met de kranslijst, als een kroon met vier toppen vormen, waartussen dan een sober ornament is aangebracht enz... In de kerktoren te Izenberge verschijnt het in onze streken weinig toegepast vouwenkapiteel, dat in zeer ruwe vorm ook aan het portaal te Torhout voorkomt. Ten laatste dienen vermeld te worden, de zes rijker bewerkte kapitelen van het hoofdportaal van de Sint-Pieterskerk te leper. Er komen op voor: gevleugelde leeuwen, gevleugelde menselijke gestalten, vogels en een engel met schriftrol.

Sculpturale versiering komt bitter weinig voor. Naast de zopas vernoemde kapitelen kan slechts het boogveld van het zuidportaal van Sint-Basilius te Brugge gesteld worden.

Alles samengenomen, en rekening houdend met hetgeen verdween maar toch gekend is, blijkt dat Westvlaanderen met zijn vóór-romaanse en romaanse architectuur helemaal niet moet onderdoen voor omliggende gebieden. In grote centra zijn de kerken ruim van aanleg en opbouw, op het platteland bescheidener. Maar de verscheidenheid in de compositie is zó groot - en dit in een beperkte landstreek als Westvlaanderen - dat men van een betrekkelijke weelde mag gewagen.

PROF. DR BR. FIRMIN F.S.C.

Hoogleraar aan de Rijksuniversiteit en het Hoger Instituut S. Lucas te Gent.

Sint Pieters, Ieper: Portaal.