Vlaamsche Arbeid. Jaargang 22 [17]

[p. 129]

De 17^de eeuwsche ‘Missio Hollandica’ als toenaderingsfactor tusschen Noord en Zuid

Steeds is de godsdienstige overtuiging een gemeenschapsfactor van overwegend belang en het springt in het oog wat haar beteekenis was tijdens de 16de eeuwsche Nederlandsche beroerten: ze was er de machtige hefboom van en verwekte op slot van rekening een moeilijk te overbruggen kloof in de gemoederen. Van de twee stroomingen welke ze in 't leven riep, vond de protestantsche haar bedding in het Noorden, de katholieke in het Zuiden. Doch tijdens de groote landverhuizing hadden er ook katholieken de wijk naar Holland genomen, alwaar trouwens reeds heel wat geloofsgenooten verbleven, terwijl anderzijds groepjes protestanten hier en daar in Vlaanderen bleven vastzitten. Al trok nu de oorlog een bloedlijn tusschen beide, toch bleven die gescheiden geloofsgenooten op elkander aangewezen, zoodat de betrekkingen welke ze gaande weg met elkaar aanknoopten tot de algemeene toenadering tusschen Zuid en Noord in ruime mate bijdroegen. Zelfs verschil in geloof zal trouwens in menig geval wederzijdsche betrekkingen niet verhinderd hebben: onder verwanten klonk de stem van het bloed luid. In zijn voortreffelijke studie over ‘den invloed door Zuid-Nederland op Noord-Nederland uitgeoefend’, heeft Mr J.L.M. Eggen destijds bijna uitsluitend over den invloed van gevluchte Zuid-Nederlandsche hervormden uitgeweid en tot nog toe werd zoo goed als geen aandacht geschonken aan de toenmalige katholieke missieactiviteit. Laten wij er eenige beschouwingen aan wijden.

[p. 130]

Te midden van de algemeene inzinking van het katholieke geloof, was er in Holland een kern van getrouwen onder de leiding en de hoede van waardige geestelijken gebleven. Dat men de toekomst met betrouwen te gemoet zag, bewijst een schrijven aan den Paus van den apostolischen Vikaris, Sasbout Vosmeer, waarin we lezen: ‘Wij blijven hopen op een eindelijk herstel van den godsdienst hier te lande... bovenal omdat wij zien dat een zoo groote schare van veelbelovende jongelingen, als door den goddelijken geest gedreven, terugkeert tot het rechtzinnige geloof’ (1602).

Al was nu de Roomsche eeredienst sedert het verbod van Willem van Oranje (1573) in het openbaar niet meer geduld en al waren de katholieken in geen geval de burgerlijke gelijkgerechtigden van de protestanten, toch genoten zij er zoodanige gewetensvrijheid dat onderlinge aaneensluiting en dienvolgens verdieping van krachten en nieuw leven mogelijk bleven. Dit nieuw leven nu ontwaakte en gedijde onder invloed van het buitenland, van het afgescheiden Zuiden vooral. In heel West-Europa hadden de besluiten van het Concilie van Trente de tucht onder het gezag van den Paus in de kerk hersteld en ze gaven den stoot tot den innerlijken heropbouw van het katholieke geloof. Het is bekend welk een gewichtige rol de Jezuïeten daarbij speelden.

In Noord-Nederland traden zij op van 1595 af, nadat Paus Clemens VIII bij hun generaal, pater Aquavivo, aangedrongen had om zijn contra-reformatorische bedrijvigheid ook over deze streek uit te breiden, en deze daartoe aan den provinciaal van de Zuid-Nederlandsche Jezuïeten opdracht gegeven had. In steeds grooter getal werden dan missionarissen van het Zuiden naar het Noorden gezonden, met het doel de afvalligen van den Paus tot nieuwe onderwerping aan zijn gezag te bewegen. Tusschen Noord en Zuid ontstond dienvolgens een geregeld verkeer, dat nog in hooge maat toenam na de benoeming van een pauselijken nuntius te Brussel in 1596. Deze oefende immers ook op het Noorden geestelijk gezag en door zijn tusschenkomst trad daarenboven de Brusselsche regeering met de Noord-Nederlandsche geestelijkheid in voeling.

Dat alles niet immer vlot van stapel liep, is begrijpelijk: eenerzijds begon een vervolging tegen de katholieken nadat de Staten Generaal ten gevolge van de bedrijvigheid van Vosmeer en den nuntius het herstel van de katholieke hiërarchie ontdekt hadden en daarin een gevaar voor de nationale vrijheid meenden te zien; anderzijds konden de wereldlijke en de orde-geestelijken het met elkaar niet te best

[p. 131]

vinden: de Jezuïeten vooral hadden het van den in 1602 tot de aartsbisschoppelijke waardigheid verheven Vosmeer te verduren, omdat ze zijn juridictie niet erkennen wilden - en eerst in 1624 kwam het tot onderlinge verstandhouding. Niettemin ging de katholieke propaganda in omvang en organisatie vooruit. Dit wordt ons allereerst bewezen door het feit dat geestelijken van allerlei orden gestadig naar het rijkere Noorden togen om er voor hun gestichten te bedelen of er als priester te leven, en ten tweede door de systematische bedrijvigheid van de Jezuïeten.

Tot in 1610 waren er slechts acht officieele Jezuïetenzendelingen, in 1616 tellen wij er vijftien, 't jaar daarop richtte de Generaal van de orde negentien vaste staties of propagandacentra in en in 1638 waren er vijf en zeventig paters werkzaam.

Het ging dus crescendo en hoe druk hun bedrijvigheid was in Friesland, Holland, Gelderland en Overijsel kan men o.a. opmaken uit een in 1616 verschenen werkje: ‘Der Jesuiten-Negotiatie ofte Coophandel inde Vereenichde Nederlanden tot ghemeenen beste’.

Dat de zendelingen al vroeg heel wat bereikt hadden, wordt ons duidelijk wanneer we o.a. vernemen dat van de eerste dagen van het Twaalfjarig Bestand af - aan de totstandkoming waarvan pater Neyen, provinciaal van de Franciscanen, krachtig medegeholpen had - de toeloop van Noord-Nederlandsche katholieken naar Antwerpen, met het doel er gevormd te worden, zoo groot was dat de protestanten er zich fel over verontrustten; dat, anderzijds, de bisschop Jan Miraeus in 1609 zijn neef Aubertus Miraeus naar den Haag zond om er met de Staten te onderhandelen ten voordeele van de godsdienstvrijheid der katholieken uit het bisdom Antwerpen, die onderdanen van de Republiek geworden waren.

Jonge Hollandsche geestelijken werden trouwens naar Leven gezonden om hun theologische studiën te voltrekken. Wel was zulks door de Staten verboden geweest, omdat bij iedere promotie een eed afgenomen werd die tot het bevorderen van het katholicisme verplichtte, doch de apostolische vikaris Sasbout Vosmeer, die zelf te Leuven gestudeerd had, begunstigde uit al zijn krachten deze beweging en zond er zijn levieten heen.

Opsporingen in het archief van de Universiteit zouden daaromtrent misschien heel wat aan het licht kunnen brengen. Voorloopig zij het voldoende te vermelden dat o.a. Stalpart van der Wielen, Benedictus van Haeften - de latere proost van de Affligemsche abdij, - Boudewijn de Jonghe - later gardiaan van het Minderbroederklooster

[p. 132]

te 's Hertogenbosch - te Leuven in de theologie studeerden en de Amsterdamsche predikheer Marten Harney in de wijsbegeerte; ook nog dat Joannes Chrysostomos van der Sterre uit 's Hertogenbosch zijn opvoeding bij de Jezuïeten te Antwerpen genoot.

De uitstraling van het verjongde katholieke leven in het Zuiden bewoog er zelfs een paar Hollandsche schrijvers toe hun werken aan de kerkelijke censuur te onderwerpen, zoo bijv. Spieghel die zijn ‘Hertspieghel’ naar Leuven zond en Hugo Grotius die, wellicht onder invloed van Aubertus Miraeus, met wien hij in 1609 vriendschap gesloten had, zijn ‘De veritate Religionis Christianae’ naar Antwerpen stuurde om de kerkelijke goedkeuring te verkrijgen. Een zelfde gevoel zal Vondel er toe aangezet hebben zijn ‘Altaergeheimenissen’ aan den aartsbisschop J. Boonen, het ‘Licht der Nederlanden’ op te dragen.

De confessioneele regeering van Albrecht en Isabella nu zette de actie van de Gezelschap Jesu volle kracht bij, zoodat de ‘Missio hollandica’ ruime ontplooiing nemen kon. De nauwe betrekkingen, welke aldus tusschen Noord en Zuid ontstonden, waren niet enkel van godsdienstigen, maar ook van cultureelen aard. De in het Noorden zoo weelderig opbloeiende cultuur moest onweerstaanbaar invloed op die ijvervolle mannen oefenen en vooral het feit dat velen onder hen geregeld naar het Zuiden terugkwamen is belangrijk met het oog op de Nederlandsche taalontwikkeling: Zoo werden zij immers de levende schakels tusschen de in 't Noorden verjongde en de in 't Zuiden aan ontaarding en verval blootstaande Nederlandsche taal; door het levende woord en door hun geschriften hebben zij er een tijd lang nieuw levenssap aan gegeven en ongetwijfeld tot de blijvende eenheid van het Nederlandsch bijgedragen.

Van die verdienstelijke zendelingen, die niet allen Jezuïeten waren, mogen er dan enkele vermeld worden; daar zijn o.a. de minderbroeder Arnoldus van Overijssche die, na zijn missieijver in een Amsterdamschen kerker geboet te hebben, prior werd te Leuven (†1619) en ons ‘De seven Ghetijden van O.L. Vrouw’ (Loven 1600, Antwerpen 1611, 1780) en het ‘Paradijs van Devotie’ (Antwerpen 1644) naliet; de Jezuïeten: Lodewijk Makeblijde (1564 Poperinghe - 1630 Delft) die in 1611 als missionaris naar Holland afgevaardigd werd, acht jaar overste van de geloofszending te Delft was en van wien we, naast een verklaring van den Mechelschen Catechismus, een tiental stichtelijke boekjes bezitten; Jan Valentijn Bisschop (1586 Brugge, 1636 Kortrijk) die zeven jaar in het Noorden verbleef, waar hij als prediker grooten opgang maakte, en wiens stijl verzorgd

[p. 133]

en zuiver is; Frans Mijleman (1617 Brugge, 1667 Groningen) die volle 27 jaar als zendeling te Groningen verbleef om er de herdoopers te bestrijden en zijn stichtelijke geschriften te Amsterdam en te Antwerpen liet verschijnen; Norbert Aerts (1639 Antwerpen, 1707 Amsterdam) die eveneens langen tijd apostolaat in Holland uitoefende en o.a. een ‘Kort Memoriael van den Staet en voortgang der Jansenisten in Holland’ shreef; Frans van Hier (1659 Brugge, 1732 Antwerpen) om zijn ijver uit Amsterdam verbannen; Ad. Cosijns (1658 Antwerpen, 1711 Kortrijk) eveneens verbannen, na 14 jaar in Friesland geleefd te hebben; Jan Baptist Onraet (1678 Kortrijk, 1743 Antwerpen) die, na de humaniora te Kortrijk onderwezen te hebben, aan het hoofd van de zendelingen in Holland geplaatst werd, daarna geestelijke bestuurder werd te Amsterdam, zijn laatste levensdagen te Antwerpen doorbracht en ons tal van Nederlandsche werkjes schonk, waaronder ‘De Werking der Genuchten van Jezus met de Kinderen der Menschen’ (1711); daar zijn nog J.B. Caers, Corn. Duyst, Hieronymus van Suerck en zooveel anderen; daar is ook onze populaire pater Poirters van wien we niet mogen vergeten dat hij eerst als prediker naar Mechelen kwam, na in Den Bosch gestudeerd te hebben en in Roermond prefect geweest te zijn.

Onder de geestelijken van andere orden mogen daarenboven vermeld worden: de Augustijner monnik Martinus van Vinckenroy, die missionairis werd te Amsterdam en wellicht in aanraking kwam met Vondel; de dominikanen F. Deurweerders (1616-1666 Antwerpen) en Aeg. de Lalaing (^o1674 Gent), gene pastoor-zendeling te Rotterdam, deze missionairis te Leeuwarden en Groningen: beiden schrijvers van geestelijke boekjes; de Norbertijner kanunnik van Tongerloo, Godfried Callebaut (1649 Antwerpen - 1719 Rozendaal) belast met de herderlijke zorg te Rozendaal en om zijn ijver ‘een geesel der ketters’ genoemd; de minderbroeder F. Claus (1706 Antwerpen - 1768 Goes) door den nuntius van Brussel en den vice-superior van de Hollandsche zending, Mgr Lucas Melctior Tempe, tot pastoor van Goes in Zeeland aangesteld en schrijver van de als echt volksboek in Noord en Zuid verspreide ‘Christelijke Onderwijzinghe’ (1756 Antwerpen); de bekeerling E.H.T.W. Backhuysen (1687 Oostende - 1779 Brugge) door kardinaal Thomas-Filips met zendingen in Holland betrekkelijk de Jansenisten belast, naar aanleiding waarvan hij uitgaf een ‘Bewijsschrift, aentoonende dat den Apostolischen Stoel het volle geestelijk Regtsgebied over de Hollantsche zendinge altijd en wettig geoeffent heeft’ (Utrecht 1726, 1732); de verzoende Jansenist Corn. Boudereel (? Oostende - 1750 Rot-

[p. 134]

terdam) wiens werken te Antwerpen verschenen, en ten slotte de Augustijn, Matthias Agolla (1619 Diest - 1722) die 24 jaar als zendeling te Nijmegen verbleef en wiens ‘Sermoonen’ 't jaar van zijn dood te Maastricht verschenen.

Aldus was een geregeld gaan en komen tusschen Noord en Zuid ontstaan en het zal wel niemand ontgaan welk een gewichtige rol die talrijke geloofspropagandisten als toenaderingsagenten en opwekkers van gemeenschappelijk nationaal gevoel vervuld hebben. Wie trouwens verder wil grasduinen op dit onbearbeid gebied, zal ongetwijfeld heel wat genot aan zijn ontdekkingen beleven.

Godsdienstijver alleen was het niet die al deze pioniers over de politieke grenzen van hun land dreef, maar ook het weten en voelen dat de ‘verdwaalden’ taalgenooten waren. De taalklanken waren hier ook de gensters die de vlam van de gemeenschapsliefde wijder deden uitslaan en de geestelijke horizonnen verhelderden.

Dr O. DAMBRE.