Vlaamsche Arbeid. Jaargang 14

Verzoek tot opname.

Invitation a la valse.

De h. Victor Brunclair heeft een tooneelstuk geschreven. Dat is een daad van moed! Maagdelijke vrees, dat het niet zou begrepen worden, gaf hem een inleiding in de pen. Dat wordt eenigszins bedenkelijk, vooral voor het stuk! In deze inleiding vaart hij geweldig uit tegen de Antwerpsche tooneelcritiek. Daarin heeft hij volstrekt ongelijk! Dat verdient ze niet, vermits ze een slachtoffer is van het werk, dat ze te beoordeelen krijgt. En deze inleiding wordt ingezet met een pikant offensief tegen den ‘D-journalist van het dagblad De Schelde’, den sentimenteelsten jongen uit heel de Antwerpsche pers.

Toen de h. Brunclair deze inleiding voorlas, nu enkele weken geleden, in een bovenzaal van El Bardo, heeft hij dezen persoonlijken aanval acherwege gelaten. Waarom? Omdat de D-journalist van het dagblad De Schelde zich onder het half dozijn toehoorders bevond? Dan is 't geen bewijs van grooten moed. Ofwel heeft de h. Bruclair die aanval er later bijgeschreven... als antwoord op een paar vluchtige notas die 's anderendaags in de Schelde verschenen. En dan maakt hij op kleinzielige wijze misbruik van de gulle gastvrijheid, die Vlaamsche Arbeid hem verleent.

De h. Brunclair waagt zich op journalistiek terrein en hij debuteert al erg ongelukkig. ‘De critiek mist toetssteenen’, schrijft hij... omdat de D-journalist van het dagblad De Schelde na de opvoering van Kaiser's ‘Macht der Vrouw’ schreef:

‘Ziedaar een bescheiden poging tot vernieuwing, die haar toevlucht niet moet nemen tot revue-trucs, welke voor een halve eeuw in 't café chantant reeds uitgejouwd werden, en die een zoo sterke gemeenschapskunst is, dat het opgetogen publiek na ieder bedrijf rechtspringt om een ovatie te brengen, waarvoor we driekwaart opeischen voor den auteur...’

En verder:

‘Moeten we een woord gebruiken? Expressionisme? Welnu ja, daar hebben we 't op zijn schoonst! Uitdrukkunst, zonder kromme huizen, leelijke kleuren, holle frasiologie, onverstaanbare zinnen in telegramstijl...’

Omdat we hier het woord ‘expressionsme’ gebruikten... mist onze critiek toetssteenen. De h. Brunclair bezit alleen die toetssteenen! Hij noemt ‘De Macht der Vrouw’... Ibseniaansche kunst. Hij vergist zich natuurlijk. ‘Doodendans’ van Strindberg zit hem dwars. We zullen voor die vergissing geen benaming zoeken.

Deze inleiding slechts om aan te toonen, dat de h. Brunclair misbruik maakte van hem aangeboden gastvrijheid om enkele lieftalligheden op te disschen, die met den kern van zijn betoog geen verband houden.

We zullen zijn verdere klachten dan ook maar liefst onverlet voorbijgaan. De lijst blijft voor negen tienden onvolledig. De critiek is inderdaad niet opgewassen voor haar taak. Dat heeft ze gemeen met vele Vlaamsche auteurs, de voor tooneel willen schrijven.

En zeer bereidwillig stelt de h. Brunclair zich als voorbeeld.

‘Slagers en stukken, die technisch ineenraderen als een mechaniek, staan ambachtelijk sterk, maar kunnen niet altoos in evenredige verhoudingen aan het stijlgevoel voldoen’, zegt de h. Brunclair. Dat zal hem niemand betwisten. Maar ‘voldoen’ aan het stijlgevoel... sluit hoegenaamd ‘ambachtelijk sterk staan’ niet uit. Dàt schijnt de h. Brunclair niet te willen gelooven. Want...

‘Het is dus een stuk uitsluitelijk afhankelijk te maken van zijn technische vaardigheid’ besluit de h. Brunclair. In verstaanbare taal moet dat beteekenen: ‘Alleen

[p. 152]

een sterk technisch stuk vindt genade’. Dat spreekt vanzelf! In een zwak technisch stuk kunnen allerlei literaire kwaliteiten ontdekt worden... maar die staan niet met TOONEEL in verband. Iedere tooneelschrijver is geen artist, zoomin als ieder rijmelaar een dichter is. Maar zooals een echt dichter in de kraam komen kan van uitstekend gebouwde rijmen, zoo sluit de ARTIST in den tooneelschrijver de man-van-'t vak niet uit. De vakman geeft den artist integendeel veeleer de middelen om zijn innerlijk leven zoo volledig mogelijk uit te drukken.

En de h. Brunclair heeft het volstrekt verkeerd voor, wanneer hij zegt: ‘Techniek is daar een zeer bijhoorig element, dat dienstig wordt gesteld in samenhang met den innerlijken gang van 't spektakel, en niet een factor, die deze gang in zijn fasen bepaalt!’ Daartegenover zeggen wij: ‘Techniek op het tooneel is niets anders dan een systeem van middelen, die de schrijver gebruikt om den toeschouwer in de sfeer van zijn werk te brengen en er in te houden. ‘Bijhoorig’ dus in de laatste plaats! Tooneel veronderstelt publiek. Geen tooneel zonder publiek. Over ‘publiek’ is natuurlijk te redeneeren, maar dit blijft in ieder geval een feit, dat de diepzinnigste tooneelschrijvers het ‘zondagpubliek’ wonnen met hun ‘sterkste’ stukken, terwijl heel wat gemakkelijker schrijvers het pleit verloren voor hetzelfde publiek... omdat de stukken niet tooneelmatig gebouwd waren. Wat hebben we aan ‘tooneel-literatuur’ die niet kan gespeeld worden?

De h. Brunclair overschat de macht en den invloed van de critiek. Ze keldert niet of ze redt niet. Maar wanneer een stuk al de teekens van een keldering draagt, dan zijn geen tien inleidingen en geen twintig offensieven tegen de critiek bij machte om het overeind te houden.

En de Antwerpsche tooneelcritiek? Ze staat betrekkelijk even hoog als de tooneelcritiek van elders. Dat wil zeggen... zoo hoog als het werk, dat ze te beoordeelen krijgt.

Gelooft de h. Brunclair misschien aan de ‘leidende rol’ van de critiek...?

‘De critiek’, zoo meent de h. Brunclair, ‘kan overal inspringen, aanranden, en zonder kleerscheuren terugtreden’...

Als de h. Brunclair ze dan toch zoo sterk gepantserd ziet, waarom loopt hij er dan met zijn kop tegen in?

Don Quichotte redevivus?... Arme artisten... die zich aan critiek gelegen laten.

_* * _*

In Maart 1924 over tooneel-expressionisme spreken als over een brandende actualiteit, is met den geduldigen lezer een loopje nemen. Op het tooneel is het expressionisme doodgeloopen bij gebrek aan belangstelling. De tooneelexpressionisten zochten naar een nieuwe techniek en hebben die niet gevonden, omdat ze tooneeltradities en trucs verwarden met tooneelwetten. Hun werk is gestorven bij gebrek aan technische vaardigheid bij de auteurs. Een bewijs te meer, dat techniek alles behalve bijhoorig is.

Zien we den h. Brunclair nu juist in dezelfde fout vervallen en ook den oorlog verklaren aan de tooneeltechniek, dan is 't niet moeilijk om voorspellen. waar hij met zijn tooneel belanden zal. Ik had reeds het genoegen een paar woorden te zeggen over zijn ‘Gedrang’. Ik hoop een gelegenheid te krijgen om erop terug te kunnen komen. Intusschen geeft het eerste bedrijf reeds stof genoeg tot nadenken. De h. Brunclair versmaadt techniek, maar van gewone, gemakkelijke theater-‘trucjes’ is hij geenszins vies. Het contrasteerend slot van dat bedrijf is teekenend in al zijn comiekerigheid. De ‘ha-ha-ha-’ in het bar-tooneel levert er een tweede staal van.

In zijn tooneelcritiek is de h. Brunclair trouwens bedenkelijk oppervlakkig. We wezen reeds op zijn vergissing waar hij Kaiser onder Ibseniaansche voogdij stelt, wanneer Strindberg integendeel bij diens wieg heeft gestaan. Bij ‘Spoken’ spreekt hij over ‘gebrek aan levensgeloof’. Is heel de Oswald-figuur geen symbool van geloof in het leven tot het einde toe? De groote lyricus, die Henry Bataille was, krijgt aldus zijn deel: ‘doorgaans de anomalische erotiek van overspelige damejes’.. Hier heeft het den h. Brunclair meer dan aan toetssteenen ontbroken. Laten we hem den raad geven Bataille eerst te lezen! De erotiek, waarop de auteur van ‘Gedrang’ zich heeft blind gekeken in een ‘Naakte Vrouw’ of een ‘Schandaal’, zal hem dan wellicht in haar ware oorzaak ontdekt worden: de uiterljke gelegenheid, de stof van den dichter.

[p. 153]

Maar waar zijn betoog heelemaal niet meer over den beugel kan: ‘Het is dus een stuk uitsluitelijk afhankelijk te maken van zijn technische vaardigheid. Wie dat wel doet, noemt in één adem Veber, de Bouhelier, de Curel en Crommelynck voor Frankrijk, en Sternheim en Kaiser voor Duitschland, alhoewel, zoo voegt de h. Brunclair eraan toe, deze auteurs zich esthetisch als tegenvoeters verhouden’.

Dat ze ook tegenvoeters zijn als technici heeft de h. Brunclair nooit gevoeld. In één adem zijn ze dus alles behalve te noemen.

Het betoog van den h. Brunclair ronkt van woorden, zooals veel literaire betoogen van den h. Brunclair. De h. Brunclair heeft heel veel gelezen, maar zijn lectuur was erg eenzijdig. Bij gebrek aan ernstigen inhoud aan kunstgeschiedenis en klassiek in 't bizonder, heeft hij zich heelemaal laten meenemen door de golf van Duitsche literatuur, die onder de bezetting de jonge Vlaamsche generatie over 't hoofd is geslagen, met het gevolg dat sommigen zich zes jaren na de catastroof nog altijd niet van den Duitschen pekel hebben vrijgemaakt.

Een verfrisschend literair bad en een wandeling langs de leien brengt een gezonde reiniging. Maar daar is moed toe noodig, en véél zelfs. Want velen beschouwen dien pekel als hun eenig bezit en zelfs als hun eenig sieraad.

D.

Toetssteenen.

Errare humanum est. D. had een kunstkritiese bok geschoten door de ‘Macht der Vrouw’ van Georg Kaiser een expressionisties gevrocht te noemen en zijn jongste werk, dat in feite expressionisties is, als fumisterie te doodverven. We stonden hier dus voor een vreemd geval van omgekeerde evenredigheid als gevolg op averechtse historiek. D. kon het incident onverlet laten en niemand zou er over gekikt hebben, want wie leest in Godsnaam toch de betogen van steller met hun ronk van woorden, tenzij een half dozijn halfgare kwanten. Zo zegt immers D.? Daarom begrijp ik heus niet waarom hij aan zijn vergissing nog verdere ruchtbaarheid wil geven. Maar zijn wil geschiede.

Vooreerst gold het hier geen persoonlike aanval. Maar D. zocht natuurlik ‘een dérivatif’ om de aandacht van zijn grove vergissing af te leiden en de zaak voor te stellen als slijkpolemiek. Ik wacht naar de eerste letter uit mijn tekst, die mijn zinspelingen op D's levenswandel bewijst. Instee wijselik te zwijgen en er bij een volgende gelegenheid maar liever een handboek voor literatuurgeschiedenis bij op te slaan, alvorens een oordeel uit te brengen, is D. zo onvoorzichtig ons nogmaals het betrokken fragment uit zijn bespreking voor te schotelen. Ik ben hem erkentelijk voor die dokumentatie, want kan dan meteen uitmaken hoe het met zijn inzicht in casu expressionism gesteld is.

Volgens de formuleering van D. is gemeenschapskunst geboren als het publiek rechtspringt om een ovatie te brengen met driekwart voor den auteur: Op deze breuk 3/4 is vooral de nadruk te leggen alhoewel men verzocht wordt er zich geen waarachtige breuk bij te lachen.

D. heeft onmiskenbaar het supreme recht te pas en te onpas ‘expressonisme’ te ontdekken, en van dit standpunt uit te veroordeelen wat substantieel expressionisties is. Als Kaiser dan voor zijn Hölle Weg Erde of Gas de formuul expressionism opeist heeft hij natuurljk ongelijk, want de heer de Hous is geen betweter.

Volgens hem zijn er trouwens een heel stel soorten expressionism. De Macht der Vrouw is expressionisties op zijn schoonst. Wat is expressionism op zijn lelikst? Bevalt het je niet zus dan hebben we het ook nog zo.

De grote tegenstelling zit 'm echter in onze divergente opvattingen betreffend techniek. Dan als D. techniek schering en inslag noemt, beschouw ik het als sekundair. Ik zeg bij een tooneelwerk: of de zin van dat werk nou met hanepooten geschreven wordt, dat heeft geen belang. Zie enkel de zin. Bij de heer de Hous moet de betekenis mordicus in schoonschrift gesteld staan. Precies zo heb ik me de heer de Hous op kunstkrities gebied voorgesteld: een kraaknet leraar in schoonschrift.

Maar ik heb me deerlik vergist, als ik dacht de techniek van D. te moeten beschouwen als de rode draad in het weefsel van een stuk, de gebinten kortom, die heel het bouwwerk schragen.

[p. 154]

Ik had een te hoge dunk van zijn opvattingen want hij geeft zelf toe dat zijn techniek bestaat uit niets anders dan een systeem van middelen ‘om het publiek te vangen’, een zeer diepe bepaling van ‘techniek’. Dus reeds hoger toonden wij dat de heer de Hous van subtiele nuanceeringen houdt, hier heben we andermaal een bewijs. Immers, als een stuk gaat om het publiek te boeien, dan moet ook de techniek ervan veranderen harmonies met de wisselvalligheid van het publiek. Bij praktiese doorvoering zou zulk procédé een gezellige janboel worden. Vóór het halen zegt de regisseur: geen kat op de fauteuils maar het schellinkje zit gestampt. De jeune premier wordt verzocht dialekt te praten. Verder is D. natuurlik zeer bescheiden wanneer hij het peil der lokale kritiek gelijkstelt met de buitenlandse. D. heet de grootmeester der lokale kleinkritiek. Bewonder die onrechtstreeksche lof aan eigen adres. Ik vind het evenwel geen juiste schatting van de buitelandse kritiek. Betrekkelik gesproken kan ik geen enkele kritieker aanhalen hier te lande die bijv. de vergeliking met Paul Souday en Alfred Kerr doorstaat om twee buitenlanders van zeer diverse pluimage te noemen, waarvan de kritiek zekerlik, absolttut gezien, nog betwistbaar is.

Te Antwerpen echter staan veel grote asters aan de tempel der kritiek, bijgevolg volmaakte kritikasters. D. is uitzonderlik groot.

Voor D. is het een bespotting, van de kritiek een leidende rol te verwachten. Ik noem dat juist de enige bestaansrechtvaardiging der kritiek.

Is zij niet kultuurhistories opgetuigd, dan late ze liever de inmenging op het stuk van esthetiese vraagstukken in hun samenhang met wijsbegeerte, godsdienst en samenleving achterwege.

Ze zal zich dan niet zo vol zelfverlochening moeten slachtofferen.

Want daar is de heer D. ongemeen vindingrijk waar hij de kritiek afhankelik maakt van de waarde der kunstwerken. Is haar juiste bestaansreden echter niet precies de afweging van deze waarde. D. beweert andersom. Het staat dus buitengewoon schitterend met het hoog krities verantwoordelikheidsgevoel van D.

Nobele kritici, die zich zo onvermoeid aan prullaria gelegen laten. Ieder zoekt zijn gading.

_* * _*

Het expressonisme is uitmodies, zegt D., want doodgelopen bij gebrek aan belangstelling. Ziedaar dus de regulator van D's waardebepalers. Belangstelling. Het zal volstaan belangstelling te zien om een werk levensvatbaar te heten. Waar het meeste volk komt, bloeit de hoogste kunst. We zullen dit triestig inzicht redden, door het voor te stellen als een tweedehandse variante op Sarcey's ‘Le public a toujours raison’, dat heeft D. tegen de spotvogels toch deze beschermheilige. Het expressionism is natuurlik alles behalve doodgelopen. Integendeel, het doormaakt eerst zijn prilste wording. Dat D. er momentaan voor in vuur vloog om er daarna afstand van te doen, bewijst kristalklaar zijn doordringen tot de kernkwestie van dit nieuwe esthetiese verschijnsel. Allerminst natuurlik zocht het expressionsm naar een nieuwe techniek. Het doorwoelde integendeel al de gebieden, waarop de nabloei van het naturalism verstierf, om vergeesteliking als hoofdgebod te belijden. Invoer van bovenzinnelike waarden, waar vroeger analytiese psychologie of geobserveerde werkelikheid uitsluitelik als ‘bühnenfähig’ werden bestempeld. Alsmede de levenshouding van den schrijver als enig kompas in de baaierd der verschijnselen.

Daarom kan mij niet bekoren wat D. aangeeft als de verhouding van Bataille tot zijn werk: zuiver stofkeus. Als opgaaf voor een schoolopstel kan ik zulks begrijpen, maar zo heeft D. het jammer genoeg niet bedoeld en of Bataille zulks voor lief neemt, kunnen we hem helaas niet vragen.

D. houdt veel van culinaire vergeljkingen. Lazen we reeds niet van hem: ‘zijn debiet was als gedistingueerde kandijsuiker’. Ik begrijp dus patent dat hij mij voorstelt als rollmops midden de pekel van Duitse stromingen. Tegen dit argument is helaas niets in te brengen, maar D. zal wel gelijk hebben vermits hj met de waardebepaling van Kaiser een schitterend proefstuk leverde van zijn beslagenheid omtrent Duitse stromingen. Verder onthoudt D. zich veilig van alle criteria. Want:

Wie stoot geen tweemaal aan dezelfde toetssteen?

De heer D.

Victor J. BRUNCLAIR.