Vlaamsche Arbeid. Jaargang 11

[p. 354]

Een jeugd

Laat deze slotbladzijden uit het In Memoriam van een lieven kameraad, wiens dood zooveel schoone verwachtingen in den knop brak, hier voor ‘een Jeugd’ getuigen, die Vermeylen nooit gekend heeft, en die het voedzame meel is voor het Vlaamsche volksbrood, waarin nog maar alleen de geestelijke zuurdeesem intenser moet gaan werken.

Het is geen makkelijke taak, voor wie de herinnering aan een lieven doode te heilig-schoon vinden in haar eenvoud om ze panegyristisch te gaan ‘verfraaien’, de sobere beteekenis vast te leggen van een nog vóór bloeitijd gebroken jongensleven. Denk maar aan schetswerk uit de jeugd van een kunstenaar: hoe de vaagheid van een krabbel of een verdoezelde kleurveeg iets van de weidsche diepte van den droom suggereert die hier naar verwezenlijking drong. Tot de nóg zoo pompeuse uitvoering-op-doek de armoe van de inspiratie en de plastische onmacht in ontnuchterende klaarte stelt.

Zelfs in de meest amorphe zielen komt, bij het opengaan der jeugd, een drang naar boven die verwachtingen wekt van rijker levensontvouwing. Kijk maar eens na een paar jaren waar de geestelijke wrakken van kollege- en bondsmakkers aanspoelden. Zalig de jonge dooden, door de goden zóó zéér bemind, dat de bloeseming van belofte afgeplukt werd vóór ze vergroezelen ging in slijkerig karrespoor. En ons den troost van ongerepte illusies nalieten.

Vóór uit kontakt met den rauwen proefsteen van het bittere leven hun loutere duurzaamheid gebleken is, hebben jeugdidealen zeer geringe zedelijke waardij. Romantiseerende braafheid is in kiemvrijë kaslucht zoo 'n allergezapigste levenshouding voor slappe zielen, die op het kollege al even erg karakter missen om eens eigendunkig uit den tammen band te springen, als later om in volle zee de meezuigende drift te ontspartelen. Maar zoo was hij niet. Er zat zoo 'n mooi-steigerende, opstandige veerkracht in die ziel. Het is heel waar dat menschen met onbeheerschte aanvechtingen van kontradiktie-geest even blinde slaven van hun temperament zijn als kuddemenschen van hun milieu. Dezelfde afhankelijkheid van

[p. 355]

uiterlijkheden. Ze reageeren er alleen ànders op. Maar als levenshouding is opstandigheid voor de jeugd vrij wat verkieslijker toch: omdat ze zooveel dieper en rijker zielekrachten wakker schudt, die in jaren van bezinning de gediciplineerde wil naar hooger doel opstuwen kan.

Het strijdlustig katje-van-de-baan, dat zich wel eens de weelde veroorloofde er over heel wat dingen een opinie op na te houden, die soms bedenkelijk afweek van de verstarde politieke dogmas van gezaghebbende pruiken; dat zich in het Vlaamsche wereldje met een zoo verbazende vrijheid van allures bewoog die witjes met alle mogelijke reglementen lachte, wist wel dat het bij de intrede in het klooster iets heel, héél liefs ten offer moest brengen om te worden, in rustige overgave van zich zelf, de zachtste en de deemoedigste.

Niet wat me aan gaven meekregen en zelfs niet het uitleven in rijpe volheid van natuurlijken aanleg maakt een menschenleven groot voor innerlijke oogen. Naar richtlijnen van gedachte, al gaat het onze gevoelsnatuur wel eens tegen de vleug, dient gestuurd. Wie grootsch droomt kopieert de architektuur van zijn leven niet naar het knus-pittoreske van als organisch uit het landschap gegroeide landelijke bouwvormen, maar overweldigt het natuurlijke met de ascetisch gestyleerde lijnenvlucht van den eigenmachtig scheppenden geest, die zich zelf vernietigt om zich zelf te kunnen veroveren.

Die jonge ‘dweper’ heeft dan toch een heerlijk voorbeeld nagelaten van gedisciplineerden wil in dienst van een tot passie ontvlamde overtuiging. Dat een onbewuste gemoedsdrang hem wel naar het flamingantisme zal gedreven hebben, gaan we niet loochenen. In die jaren neemt men het niet al te nauw met de verstandelijke motiveering van romantische idealen. Met zijn eigenaardig temperament moest hij zich aangetrokken voelen tot de Vlaamsche beweging. Waar kan een jongmensch met een sterk gevoel voor geestelijke dingen, geschikter zijn razende dadendrift uitwerken? Koppige strijdlust had flinken weerstand noodig om er jonge slagtanden aan te slijpen. Daarbij dan nog in een eerste ontwikkelingsperiode zijn bijzondere ontvankelijkheid voor het meer rethorischromantische. Zoo iemand moest in de Vlaamsche strijdliteratuur wat naar zijn gading vinden.

Maar als jeugdidealen later geen granieten grondslag van beredeneerde overtuiging krijgen, brokkelen ze weg zoodra het aanwassend tij van praktische levenszorgen er aan komt knagen. In de jaren van

[p. 356]

aanrijpende mannelijkheid leggen de meesten hun flamingantisme af als een minder beminnelijke hebbelijkheid van droomzieke jeugd, lang nog vóór het maatschappelijk decorum voor het lidmaatschap van een voetbal-klub doet bedanken.

Hij was tot de helderheid van theoretisch inzicht in het Vlaamsch-Belgisch probleem gekomen, die karakteristiek gaat worden voor heel de jongere oorlogsgeneratie, maar in die dagen tamelijk zeldzaam was onder de meer konservatieve kollegestudenten. Dat lag weer in zijn aard. Geen met dilettantische Gleichgültigkeit pro en contra eeuwig afwegende sceptikus. Zijn leerstellige apostelgeest had bonkige, vormvaste, geometrisch-heldere gedachte-konstrukties noodig. Die geestesrichting gaf ook een persoonlijke toets aan zijn prozastijl. Aanvankelijk wat wild overwoekerd door taalgulzigheden en bonten overvloed van verbeeldingen, kristalliseerde die zich tot een heldere soberheid, waarin gedachte zich aan gedachte en zin aan zin voegde, als steen aan steen in vasten bouw; het ornament versmadend om de konstruktieve logika tot volle recht te laten komen.

Hij had het wel noodig theoretisch vast in zijn schoenen te staan. Aan taalflamingantisme alleen - al deed hij alleen meer af dan menig studentenbond - heeft hij nooit genoeg gehad. Zijn arbeidsveld dijde zich geleidelijk uit. Daar was zijn intensieve drankbestrijders-aktie. Tusschen klaswerk door studeerde hij zooveel mogelijk het sociaal vraagstuk in, liet geen les van Hoogeschooluitbreiding ontsnappen als er maar wat bij te leeren viel. Het Zondagpatronaat, waaraan hij zijn laatste vrije uurtjes offerde, was voor hem sociale oefenschool. Van hoeveel bonden en studiekringen hij steeds een der meest aktieve leden was, wat hij voor Geloofsverdediging, Gebedenhond, enz. al niet gedaan heeft, valt niet te relateeren. Een krachtversnippering is dat in menig geval geweest: nooit is door die veelzijdig zich vertakkende belangstelling zijn nationalistisch ideaal één oogenblik op den achtergrond geraakt. Samenhang en kern der dingen trachtte hij stevig vast te houden. Wie onder de jongeren heeft meer geijverd voor drankweer? Maar geen oogenblik gaf hij toe aan de eenzijdige verblinding: dat Franskiljonië moest instorten den dag dat heel Vlaanderen voor afschaffing zou gewonnen zijn. Hij had al heel vroeg begrepen dat België, niet het ideale staatsverband der patriotische redevoeringen, maar de historisch uit eeuwen van Vlaamsche onmondigheid gegroeide eenheidsstaat, de negatie van Vlaanderen was. Slechts Groot-Nederland waarborgt een Vlaamsche kultureele zelfstandigheid.

[p. 357]

Dat was eenvoudig, eerlijk, liet geen achterpoortjes open. En daar hield hij van. Zoo is hij minder en minder gaan voelen voor een Vlaamsch politiek, die, al is ze zooveel idealistischer in haar beweeggronden als onbaatzuchtiger in haar streven dan de Belgische partijstrijd, toch maar dezelfde lamme boel geworden was van remmende kompromissen, schuwe begripsverdoezeling, goochelpartij met voorzichtige leuzen die voor geen inhoud staan, hetzelfde lammenadig spel van ‘aap, wat heb ge mooie jongen’. Hij verstond nu eenmaal de kunst niet om met een gladvroom gezicht twee heeren dienend, beiden om den tuin te leiden. En Jan Kordaat heeft dan maar geprobeerd op een andere wijze Vlaanderen te dienen.

De studie-notas en knipsels die hij links en rechts verzameld heeft, geduldige kompilatiearbeid dien hij later synthetisch hoopte te kunnen verwerken zoodra hij de wijsgeerige vorming achter den rug had, toonen duidelijk hoe zeer zijn Vlaamsgezindheid zich aan het verintellektualiseeren was. Maar de oude gloed daarbinnen was nog niet verlaaid. Er is iets heerlijk-warms in de strijdbare liefde voor Vlaanderen zooals die, onvermengd met egoïstische motieven, gaat ontwaken, in de jaren van vage behoefte aan trouwe aanhankelijkheid en ridderlijk beschermen. Liefde die alleen ons tot het offer bereid maakt.

Helderheid van begrippen zonder zonnewarmte van gevoel, is nog maar vrieslucht waarin geen zaad van offer kan gedijen.

Het allermooiste in dat voorbeeldig jongensleven was wel de bescheiden toewijding waarmede hij steeds gedaan heeft, niet wat hij eigenlijk het prettigst vond te doen, niet wat met zijn bijzonder talent best overeenkwam en waar dus de meeste lauweren meê te oogsten vielen, maar altijd en alleen wat hij meende in het onmiddellijk belang der zaak te zijn, waaraan alles ten offer gebracht werd.

Veel gevoel voor kunst had hij. Aanleg voor literatuur. Hij had begrepen dat de studenten woekeren moesten met hun tijd, omdat geestelijke zelfstandigheid, door zelfstudie op een verfranschend onderwijs veroverd, de explosieve kracht wordt, die het politieke juk aan spaanderen slaat. Hij hield van stille zelfbezinning. Vaak moet het hem pijn gedaan hebben te bedenken hoe de vruchtbaarste jaren van geestelijke ontwikkeling, die Vlaanderen later heel wat rijkelijker zouden ten goede gekomen zijn, feitelijk

[p. 358]

moesten vergooid worden aan vaak miezerig propagandawerk. Terwijl minder begaafde elementen, die er heelemaal voor geknipt waren, het eenvoudig vertikten in hun vooze loomheid, liefde voor Vlaanderen in daden om te zetten.

Maar de brandende apostelijver, die pijl naar het doel was, vloog over al die bedenkingen heen. Als er ondankbaar werk op de plank lag, liet hij zich nooit hard noodigen. Hij achtte het niet te min adressen te pennen en uitnoodigingskaarten te bestellen. Kwam er een nieuwe brochuur op de markt, dan was hij natuurlijk depositaris en ijveraar voor de kollegejeugd. Met onweerstaanbare overredingskracht wist hij de dingen aan den man te brengen, draafde na klas ook al de kennissen af, kwam afrekenen met bewonderenswaardige stiptheid. Dan smokkelde hij dagelijks nog een heel stelletje brochuren in het college binnen. Die leende hij links en rechts uit om de peripatetische propaganda op koer of straat een houvast te geven. Hij was een wandelend arsenaal. In het troostelijk geloof dat de dienende liefde waarmede we iets doen, ook aan de kleinste daad iets van de wijding en de waardij van het eeuwige geeft, aanvaardde hij rustig de ironische reputatie van commis-voyageur in flamingantisme.

Het heimwee naar stilte en studie was gegroeid met de jaren van rijpende vorming, verzwarenden rompslomp en heeft het verlangen gevoed naar de kloosterstilte. Hij wist zijn wereldschen strijd met ongeblutste wapenrusting voltooid. Hij deed afstand van wat men dacht zijn innigste persoonlijkheid te zijn: zijn luidruchtige strijdlust, onverzettelijke opstandigheid, druk zich bewegende vrijheidsliefde. En toen... vond hij pas zich zelf in het klooster. Zooals in een groote stad, mét toegezogen deur, het schrilkleurige marktrumoer wegzoemt in de ijl-grijze stilte van een weidsche kathedraal. En we beluisteren in eindelijken zelfinkeer de belijdenis van een innerlijke stem, wonderbaar vreemd en eigen, als een diepruischende bron.

In zijn studententijd domineerde een sterke toon veelmeer van innige vroomheid dan van kombatieven geloofsijver. Als flamingant kon hij wel in uiterlijke aktie opgaan. Maar in religieus beschouwen vond hij sterkende gemoedsrust. Hij schuwde den omgang met andersdenkenden niet, voelde er eigen standpunt alleen door verstevigd. Maar met franskiljons kon hij onmogelijk over de baan.

[p. 359]

Dat zijn zonnige maanden geweest van meditatie en blij-moedige ascese in het klooster. De diepe en rustige vreugde van het nieuwe leven straalde uit al z'n brieven. Zich eindelijk alleen te voelen met zich zelf, is wel de meest bevreemdende kennismaking. In de helderheid van dat nieuw gevoel moet hij zijn vroeger leven overschouwd hebben, zooals iemand die na jaren de vertrouwde speelpleintjes en knusse straathoekjes van de oude heimat weerziet van uit de torenhoogte zijner mannelijkheid: als een wonderbare Neurenberger bouwdoos tegen de heuvelende vlucht van lokkende verten. Maar door het prisma van trouw herinneren heen, zien we de getaande dingen met randen van goudelende kleur verheerlijkt...

In elk stadium van ontwikkeling kunnen we Vlaanderen op telkens andere wijze dienen met onze beste kracht. De periode van agitatie was nu voorbij. In het beschouwende leven had de gedachte, dat al ons offeren in stilte het groote braakland met de luttele arbeiders even vruchtbaaar bevloeit als het labeur der handen, een warme mystieke tint gegeven aan zijn steeds even sterk flamingantisme.

Even nog vòòr zijn dood is hij in de oude atmosfeer terug geweest. Dat was een vreugde. Zoo als de strijddrukte hem weer aanzoog en beroesde na maanden van stilte! Maar hij was zoo klein en zacht geworden in het te wijde kleed en de lippen gloeiden van koorts. Al wat er op Vlaamsch gebied van de pers gekomen was moest hij natuurlijk dadelijk inzien. Hij had allerlei plannetjes voor de toekomst. Wou hard gaan studeeren na dit heerlijk jaar van meditatie en zedelijke zelfkultuur. Zou vooral wijsbegeerte aanpakken en flink Nederlandsch wetenschappelijk proza leeren schrijven.

Toen hij, na die enkele dagen van koortsige uitgelatenheid, in het studiehuis blijmoedigen vrede weergevonden had; toen in de kloosterstilte over de hartstochtelijke vox humana die even weer doorklonk, aarzelend zich verwijdend de vox caelestis heenzweefde in stijgende innigheid van modulaties, heeft de goede dood een rustig orgelpunt gezet op den allerzuiverst-uitzinderden klank van dit levens-preludium.

October 1919

W. Meyboom.