Vlaamsche Arbeid. Jaargang 11

[p. t.o. 200]

‘Brugge’ of ‘De Goddelijke Liefdegang’.
(Collectie Den Haag).

[p. 201]

Jan Toorop

‘...jusqu'à la mort notre identité nous est inconnue et impénétrable...’.
Léon Bloy.

IN een Antwerpsch dagblad las ik onlangs de klacht dat de kunst der beste moderne Hollanders in Vlaanderen nog zoo weinig wordt gekend. De waarheid van deze opmerking beaam ik dadelijk; de moeilijkheid van den toestand voel ik pas goed nu ik den lezers van ‘Vlaamsche Arbeid’ iets vertellen wil over het werk van Jan Toorop. Wat mag ik als bekend veronderstellen? Van welke schilderijen kan ik bij mijn beschouwing met u uitgaan?

Laat mij aannemen dat ge iets weet van Toorop's karakter en levensgang; hoe hij, tragisch en romantisch van aard, na een opstandige jeugd en sterk-bewogen mannenjaren op rijper leeftijd rust vond in het Katholiek geloof. En dat ge hem kent als een maker van - in hoofdzaak - symbolische voorstellingen en portretten.

De symbolische voorstellingen zijn zelfbekentenissen; in de portretten speurt hij, intelligent en gevoelig, naar anderer menschelijkheid.

Voor de kennis van Toorop's innerlijke zijn de symbolische tafereelen allereerst van belang; de woordenlooze biechten, gestameld in de eenzaamheid, waarin telkens eenzelfde strijd weemoedig wordt beleden.

Van de velen die hij maakte wil ik er hier drie bespreken. ‘De drie Bruiden’, ‘Brugge op de Goddelijke Liefdegang’ en ‘De Pelgrim’. Toorop zelf overziet gaarne zijn leven en arbeid van uit deze drie tafereelen, waarin op verscheiden wijze tot verbeelding groeide wat de jaren aan schoonheid en zielservaring in hem deden rijpen, en die telkens weer een tasten naar het verborgene zijn dat, ‘inconnue et impénétrable’ voor ons menschen, het geheim is van God.

De decoratieve teekening der ‘Drie Bruiden’ - die ge van reproductie kennen zult - is het werk zijner jeugd. Ze is helder en duidelijk in de kern, vaag verdroomd in het bijkomstige; ingewikkeld van voorstelling, eenvoudig van gevoel: een weemoed, die het geheel doorwolkt en in schoonheid houdt gebonden.

Hoe is ze geworden?

[p. 202]

Een mensch buigt zich bevend en onzeker over 't eigen zielsgelaat, en wat hij in zijn binnenste aanschouwt wil in schoonheid naar buiten. Zoo onstond de kern van de voorstelling: het gesluierde beeld der Bruid, rijzend in den glans van wierook en rozen als symbool van het ongerepte, bloeiend-schoone leven. Maar in dien wondertuin vol muziek van wuivende leliën en luidende klokken waken links en rechts haar bittere gezellinnen en belagen het harmonisch-schoone menschenbestaan: de haetere en de non; zij die de ziel vermoordt omwille van de zinnen en zij die den dood der zinnen wil opdat de ziel zal leven.

Beiden eischen een offer dat het leven verminkt. Rond deze klare figuratie heeft Toorop een veelheid van zinnebeeldige en sierende motieven geschikt, wier innerlijke verhouding tot de hoofdgroep zich niet altoos laat verklaren, maar die voor het oog een geheel vormen van nobele en rijk-verwonden harmonie. Als decoratieve vlakvulling zijn Toorop's fantasieën subliem; het muzikale van zijn aanleg straalt met verrukkelijke teederheid in het blanke vizioen van vlinderlichte tinten en vloeiende bewegingen, samenzingend in een zoete en weemoedige melodie.

In het zoekende en zinnende, het melancholisch verdroomde dezer ideëen-beelding ligt het geheim van haar ontroerende macht: het wijd- en innig-menschelijke dat van Toorop den grooten, veelbewonderden kunstenaar heeft gemaakt.

Het jeugdwerk, waarvan ‘De drie Bruiden’ misschien de schoonste en volledigste uiting is, heeft in zijn geestelijke allure iets van het Boedhisme aan zich, dat invloed had op Toorop's groei. Dat hij Boedhist zou zijn geweest heeft hij altijd ontkend en laat zich dan ook moeilijk denken.

Zijn intellectueele beweeglijkheid, de soepelheid van zijn gevoel, zijn gretigheid tot mee-leven en -verwachten hebben niets onaangeraakt gelaten van wat er in de wereld rondom hem roerde en rees; maar zijn persoonlijkheid, hoe wankel soms naar buiten, is innerlijk vast genoeg om in den drang der aanstormende verlangens haar eigen weg te vinden en wel zóó rijk, dat ze alle waarheid die ze binnenging kleurde met haar eigen innerlijk licht.

Zoekend langs vele wegen en scheppend uit velerlei geestelijk schoon heeft hij ten laatste het Katholicisme gevonden, dat, op den duur, hem winst werd voor leven en kunst. Zijn romantische natuur met haar neiging naar teederheid en geheim stortte zich hartstoch-

[p. 203]

telijk in de mystiek en de wonderen van zijn nieuw geloof. De lectuur der heiligen-levens ontsloot hem een wereld van onvermoede poësie. Al wat het eeuwenoude Katholicisme aan menschelijke innigheid en Goddelijk mysterie heeft meegedragen dronk zijn verbeelding en zong zijn kunst in de verrukking van een nieuw geluk.

Een dieper inkeer volgde die vurige vaart; een vluchten naar en rusten in eigen stilte, voor de ziel haar smartelijkst geheim verstaat: ‘la vision crépusculaire de l'identité de tous les hommes avec Notre-Seigneur Jésus-Christ’.

Ik weet geen treffender woorden om u Toorop's ‘Goddelijke Liefdegang’ te verklaren dan de alles-zeggende van Léon Bloy. Het diepe geheimzinnige licht dat de gansche voorstelling vult is als de schemer in oude kathedralen: doorwasemd van tranen en gebed.

In dit licht, - dat niet van den maannacht is, noch van den aardschen dag - rijzen uit het stille water waarop zwanen rusten hoog en versloten de huizen der vrome stad; een rij van roerlooze gestalten, biddend naar den verren bruggeboog waarover de duistere kruisstoet trekt.

Het verlokkende lijnenspel der ‘Drie Bruiden’, dat den zachten bloei van wit-blinkende en ivoren tinten ving, werd hier vervangen door den ernst der plechtige vertikalen, die ‘hiëroglypen der innerlijke stilte’, en het zwaarmoedige wit-en-zwart. De teedere melodie van Toorop's jeugd is stilgevallen en het ruischen zijner statige koralen overstemt de fluisteringen van het verlangende hart.

In de verhevene zekerheid van dit katholiek werk ging ook iets van den innigen samenhang der vroegere, zoekende fantasieën teloor; de voorstelling wordt gebroken door de groep der heilige Familie, gaande langs den waterkant, die het zuivere evenwicht stoort: een detail dat, innerlijk onverantwoord, niet past in den bouw naar buiten.

Maar uit zijn laatste werk, dat ‘De Pelgrim’ heet, werd alle muziek gebannen. Het is de pijnlijkste zijner zelfbekentenissen: het ontstellende beeld van een gekwelde menschenziel die uit een wereld zonder zon heenstort naar een hemel zonder starren.

In het hart van de monumentale teekening rijst, levensgroot, de Pelgrim, die het aardsche achter zich latend, heldhaftig en besloten voortschrijdt naar een hemelsch ideaal. De schijdende beweging in de figuur is van bovenmenschelijke geweldigheid. Het willen, het heftige, onbarmhartige willen spant alle spieren van de felle figuur.

[p. 204]

Dit werk van Toorop ontstelt den beschouwer zonder hem te overtuigen. De dingen der aarde verloren hier hun lokkend geheim, de hemel is leeg van beloften. Wij, die Toorop's taal verstaan en zijn symbolen weten, we bewonderen de vindingskracht en de vastheid waarmee hij ze hanteerde, - maar zijn ‘Pelgrim’ zouden we bijna haten omdat we zooveel houden van hem.

Achter de wegschrijdende gestalte ligt de wereld in haar boosheid; we zien er een koning en een koningin, den kop van een vermoeiden peinzer; den draf van misdadige ruiters; en langs den hemelschen kant, waarheen de pelgrim zijn dreunende schreden richt, verschijnen de Moeder-Maagd met het Kind, de landman met de spade, de spelende engelen en het stralen schietende heilig Hart. Het is alles duidelijk, klaar en luid. We overzien de motieven en hun beteekenis; we tellen ze; stuk voor stuk erkent ons verstand hun stelligheid en hun waarde; maar ons hart zoekt in het grillige weg-en-weer van ijlende lijnen en schrille lichten vergeefs het schemerende vizioen eener menschelijkheid, die ons zoo diep ontroerde.

Met dit geweldige werk - waaraan de toekomst eenmaal de plaats in 's kunstenaars oeuvre zal wijzen - wordt een periode van zijn leven-en-arbeid gesloten. Toorop, de ruim zestigjarige, is nog vol jonge scheppingskracht. Dat getuigen de bloeiend schoone werken die op zijn tentoonstelling bij Kleykamp in den Haag den ‘Pelgrim’ omringen en waarbij er zijn waarop zijn roem voor altoos zal rusten. Van de portretten spreek ik hier niet, maar wel van zijn Dante-kop, zacht en ontzagwekkend in den kring der witte ijsspitsen; van die nobele teekening uit de reeks ‘La Belgique sanglante’ met het tragische zelfportret; van de weemoedige Madonna met het spelende Kindje tegen zich aangedrukt en dien glimlach van verstolen zinnelijkheid als op een gelaat van Da Vinci. 'k Wil ook nog den heiligen ‘Herder uit de Pyreneëen’ noemen en de teekening ‘Inspiratie’ met de twee edele koppen, waarop het gelaat der zingende zinnen zich neigt naar de verrukking der luisterende ziel. Voor de beteekenis dier zuivere werken heeft Toorop geen symbolen noodig: ze gaan recht tot het hart, die reine bron waarin alle waarlijk groote kunst haar doel en oorsprong vindt.

Maria Viola.