Vlaamsche Arbeid. Jaargang 10

[p. 19]

De Antwerpsche klokluier

Toen ik Antwerpen voor het eerst na vele jaren weêr aanschouwde, zag ik haar uit mijne oogen-ramen waartegen ik mij aangeschoven had en leunde met mijn linkschen elleboog op een der beenderige oogen-randen, zooals een reiziger doen zou die uit een trein-raampje een landschap beziet.

Op die wijze geleek Antwerpen mij eene oude xviii^e eeuwsche gravuur in een bleek-rood-gerand kader ‘à l'oeil de boeuf’, want het was een Aprilvooravond en de lucht was geel als hard perkament waartegen het strenggrillig stadsbeeldje zwart uitgesneden lag als van chineeschen inkt; en ik wijt het aan het roode vlies van mijn ronden oog-rand dat ik mij een bleekrood ‘oeil de boeuf’ - kader verbeeldde waarin die visioennaire prent mijner vaderstad, opgehangen aan een denkbeeldigen wand, gevat was.

Visioennair was Antwerpen wél en alleen wanneer de oogen waaruit ik keek van de aandoening soms betraand werden, zoodat er scheen woeste regenval glimmig te gudsen op de heele stad, kon ik deze slechts als een aschgrauw wolkje onderscheiden op een ettergele lucht en schoof mijn elleboog nu en dan uit in de natte glibberigheid van mijn oog-rand.

Maar een poos daarop was het zwarte stads-blazoen weer duidelijk zichtbaar, precies dan - zoo verbeeldde ik mij - een ijzeren doorgestoken gesp-ornament op een vergeelden batistdoek en kon ik - toen ik dichter bij kwam, op welke wijze weet ik niet - ongeveer de bochtige straten binnenturen waar de spaansche keien bobbelden als Poppelsche-janhagel-koek en de huizekens modder-donker stonden als onder een bijbelsch onweêr. Er schampte glazigen gloed hier en daar in hunne wrakke ruitjes uit de geel-pappige lucht en de schaduw zat hard-vastgestampt aan deuren en ramen, portieken en luifels, en onder de troonhemels der Maria-beelden die uit de kreupele hoeken als geheimzinnige zwammen groeiden.

Vóór alles echter had ik hare prinselijke torens in 't oog die boven de kankerige daken-verwarring op de gele lucht uitgestald lagen als doffe, oude gothische en renaissance-juweelen op vergeeld satyn; inzonderheid de kruivige kegel van den O.-L. Vrouwentoren, omwoekerd van ruig gothiek kruid en zwart van Scheldepekel, groeide bovenmate en aanzienlijk in de lucht, en ik gaf hem van ver een eenzamen kus zoodat mijn hart opsprong van de ont-

[p. 20]

roering en uit mijn lijf wilde; ik kon in de schemering geen uur raden op zijne afgeschraapte goud-wijzerplaten die kwijnden als kwaadaangestoken oogen; de brokkelige gaanderijen waren leeg en zonder zin; de spelonken der portieken en vensters, galmgaten en holten, waren gemollig - duister als gepluisd vol zwarte rook met daarachter iets onbetrouwbaars en geheimzinnigs dat een vagevuur deed raden of een grondelooze kelder waarin de zielen eeuwig aan kettingen kreunden.

Op een zeker oogenblik scheen mij haar bleek-grauw steengevaarte knekelig en beenderig vol dooreengeknoeide doodskoppen en verwarde tibias, knobbelige rug-wervels en wrattige knoken, zoodat de fleurige krullen der gothiek als verpuinde gewrichten grijnsden en de sluipende booglijnen uit schilferige beenderen schenen gesneden, onontwaarbaar aaneengegroeid en dooreengeklisd. Eene uitgevreten gothiek-bloem hier en daar scheen wel een verkaalden doodskop en de een of andere waterspuwer eene poreuze beenpijp die haar grijs merg reeds eeuwen neerpegelde.

Het was een zoo akelig en somber gezicht dat ik mijn elleboog met een schrikvalligen zucht op mijn harden oog-rand verplaatste, niet zonder dat ik eene scherpe pijn deed aan mijn rand-vlies en ik haastig eenige verstrooiing zocht over de daken en in de straatjes der stad; maar wat ik toen zag deed mij beven en onophoudelijk tranen storten, zoozeer zelfs dat ik bijwijlen niets aanschouwen kon en er mij telkens geel-zwarte kabbelingen voor de oogen dreven.

Immers de straten en de huizen waren niet meer zooals ik ze bij mijn eersten oogopslag beschouwde. Er hong een blauwe smoor van petrool en kruit als had daar iemand een heel jaar niets dan Ware-Jacob-pijpen gerookt; de damp hing slordig uitgesmeerd langs de kramakkelijke huizen en reet in rafels aan huizen en steekberden; kuchende, gekleede geraamten hinkepinkten dooreen als op eene gewone avondwandeling en wezen aan malkaars riffen bedachtig de breuken hunner ribben of de splintering der dijbeenen of nog de knorzelige vermaling van een voet- of handgebeente; er waren er die op krukken schommelden, anderen die telkens hun vinger-rif voorzichtig doopten in barstige schedelspleten als om er de herssens te voelen die ze niet hadden; anderen nog die in hun holle ribbenkooi wijsgeerig tuurden als om er het hart te ontdekken dat er doorheen viel...

Kleine doods-kindertjes speelden houterig op de keldervallen en rukten malkaar ruzerig aan de knokkels der teenen of aan de dunne spijlen hunner ribbetjes.

De lucht was nog warm-geel-etterig en haar oude schijn lag als een eiergeel glazuur gestold op de zichtbare beenderen... Echter

[p. 21]

vonkte die luchtschijn niet meer in de metallieke ruitjes der huizen.

Ik schrikte, schreide en stiet onbedachtzaam met mijn elleboog tegen een mijner oogballen die seffens pijn-prikte waardoor de tranen nog meer schroeiden. Immers ineens had ik gezien dat de meeste huizen ruit- en dakloos waren; de raam-gaten waren asscherige holten hevig aangerookt en de roode pannen daken lagen opengebarsten als uitgevreten kwetsuurspleten; er stond ievers een stomp muur rouwachtig recht en ievers verder de coulisse-achtig, bruingebakken bouwval van een spaanschen trapgevel alsof de spanjoolsche furie daar eventjes gebeurd ware. Ievers ook was uit een groezeligen straathoek gulzig een hap uitgebeten en onderaan op de keien lagen de marmeren beeld-brokken van Ons-Lieve-Vrouwken en 't kindeke Jezus; haar gave kop lag nog schoon te glimlachen en Zijn ernstig hoofdje was, als een bleeke kool, in de goot gerold; een gebult scharminkel van een jongetje speelde tusschen het puin met den vergulden scepter en had op zijn week doodshoofdje de gouden kroon van Ons-Lieve-Vrouwken scheef opgezet, terwijl het den zon-straligen nimbus naar den overkant van 't straatje had gehoepeld. En aan den kromgebogen hanger, die reeds losreet uit de barstende steenen, hong aan een stuk ketting den geblutsten lantaren overhoop die traag draaide op-zichzelf, terwijl de ruitjes in grillige schervels op de keien lagen gestrooid.

Helaas, helaas, en links en rechts gaapten in de straten kerven, reten en putten, als had men met harde messen wellustig gesneden in het rijpe vleesch van Moeder-Vlaanderen.

Iets wat daarenboven mijn elleboog koortsig deed sidderen op den beenderigen oog-rand en eigenlijk mijn hart bijna deed stilstaan van angstige herinnering, was een vervaarlijk-gonzend gerucht dat over al die akeligheid in die kromme straatjes loeide als een herfst-storm van de Schelde: soms was het een vlaag dommelend geroffel van trommels of plots schrille scheuten van koperen trompetten met er doorheen hol-bol gedreun van kanonnen: maar 't was vèr, 't was roezig, 't was ondergronds precies als door een telefoon of uit de diepe gewelven van een raadselachtigen gang.

‘God, mijn God, is dat de schoone stad die ik liefhad als het bloed mijns bloeds, als het hart van mijn lijf, als de onsterfelijkheid van mijn ziel? Antwerpen, 't warme broed-nest van mijn ijver en werk, Antwerpen, nu de krochtige doodskelder...’ Ik snikte en mijne oogen schemerden van tranen, zoodat ik scheen dweers een groen water te zien waarin ik verdrinken ging.

Toen die nieuwe droefheid uitgeput was, aanzag ik weer moediger den ruigen toren-kegel van Onze-Lieve-Vrouwe. Maar wie kon mijne

[p. 22]

ontsteltenis medegevoelen wanneer ik bemerkte dat uit de duistergothische hokken en krochten, die nog als knekelachtige portalen boven de gaanderijen doodgrauwden, een neuzig geknor en geprevel walmde alsof er ievers een onderaardsche bid-stond werd gehouden; was het soms de toren-zelf die den ‘Litaniae Beatae Mariae Virginis’ slaap-slaperig murmelde?

Die overweging was nog niet ten einde wanneer ik mij met mijn elleboog op mijn beenderigen oog-rand hooger-op richtte om eens achter de borstwering der eerste gaanderij onder de roestige wijzerplaten te blikken waar ik opeens, uit het roetzwart gat van den torentrap, eene gedaante zag in het gele avondlicht opwankelen. Dát was een spook, voorzeker. En was het zulks niet, dan zonder twijfel een menschelijk geraamte, want ik zag uit eene slordig-openhangende jas de ivoor-harde spaken eener ribbenkast schemeren en hoorde de harde voet-beenderen knarselen op de rauwe trap-steenen...

Het was akelig genoeg om er van te besterven. De gedaante trad in de gaanderij; hare uitgesparde hand-knokkels overkrampten de borstwering en zoo hong zij een tijd, gekromd als een vleermuis, in de stads-groezeling te turen, terwijl telkens groote, zware tranen als druppels wit-gesmolten metaal uit de leege oogkassen vielen in de smokerige ruimte.

Toen het geraamte zich weêr oprichtte, mijmerde het lang-aandachtig naar de geel-etterende verte, over het metalliek-guur lint der Schelde, naar de zwarte bosschen van het Land van Waes waarin een stukje zon, als een melaatsche homp verblauwend vleesch, langzaam tot brokken rotte.

Nu werd het mij duidelijk dat het geraamte de dof-blauwe tuniek-jas droeg van een soldaat; koperen knoopen tintelden oranje-gloed terwijl roodgele galons op de mouwen als diepe mes-sneden in verkoold vleesch aandeden; eene grijze broek slodderde veel-te-breed rond de been-pijpen; eene platte soldaten-pet op zijn doodskop schoof scheef bijna tot het bekkeneel...

De wind uit Vlaanderen rukte bijwijlen de verkrookte slip-tippen van zijn jas in krullen en dan zag ik met ontzetting hoe versch en nieuw de jonge beenderen van dit geraamte nog waren; zóó versch en nieuw dat de ribbenkooi nog een levend blosje had van innerlijk bloed en zelfs hier en daar klodjes vleesch aan de beenderen klonterden. Hij hield zijne knokkel-hand voor de oogholten en keek nu zuid-westelijk langs de paarsche Scheldebochten Rupelmondewaarts, waar knoestige, watten wolk-poefjes puilden, onderaan roodbegloeid, wijl, middenin dof donder-gedommel, slibberende tongen vuur de gele lucht aflikten.

[p. 23]

Soms verkrampte hij woedend zijne vuist-knokkels of schudde meêwarig zijn doodshoofd of liet zijn heldere tanden driftig opeenkletteren, alsof er April-hagel viel; ik zag de milde traan-parels hem uit de oog-hokken tot in het bekkeneel rijzen; want ik ook weende als een kind met volle, hartstochtelijke snikken toen ik, o Jezus, de dompige diepte van Vlaanderen vlammig rood-getand zag gelijk eene vurige zaag en de woelige rook-bochels gedrochtelijk dik en dikker werden als bloemige pruiken.

Opeens ging er achter een veeg boomen-gescharrel een bruine molen aan 't branden als eene offerande van Abel, want de smook zeulde heerlijkrecht omhoog; de wieken draaiden en kapten van 't torment als vuursproeiende zwaarden in de dompigheid van 't Waesland, tot ze in gloei-stompen verbrokkelden onder een gouden sterren-regen.

Wat verder wankelde eene torenspits, alsof men er beneden aan schudde, tot die opeens opzij viel in de boomen en er weêr pluizige rook omhoog stoof zonder dat er een blaasblag omtrent was: langzamerhand gulpte het vuur als roode bloed-plasjes over 't verduisterend landschap en de blozige gloed weerkaatste vooral duidelijk op de ontelbare bataljons kerkhof-kruisen die in de velden links en rechts storm liepen. Eene vlucht trek-ganzen driehoekte met angstig-gerokken halzen door den perkamenten hemel en ruisschende vliegtuigen bromden als goud-glimmende torren ten allen kant... De brandende horizont dof-daverde gulzig precies of er bronzen deuren dicht-donderden, bons na bons.

Op dit oogenblik geleek het mij of geheel de toren-kegel meer en meer aan 't trillen en prevelen begon, gelijk een gonzende telefoonpaal; hoe het kwam weet ik niet, maar ik-zelf was nu genaderd tot dichtbij de wormstekige borstwering der gaanderij, en met mijn elleboog diep-gedrukt in mijn oog-rand, kon ik duidelijker bemerken dat de grafachtige spelonken der gothische torenbogen inwendig leefden en er telkens doorschijnende, zwavelgroene gedaanten dooreenwervelden als allerlei onherkennelijk ontuig in zwart-ziedend water.

De walm van klacht, geroep, gebed en gesnik dreef uit die gothieke krocht-holen bochtig naar buiten als blauwe wierook-wortels die wademden rond het geheimzinnig soldaat-geraamte dat op de gaanderij naar den Borchtweerterpolder nog steeds vol aandoening turen bleef.

Toen gebeurde iets wonderbaars: Het geraamte sprak... Of liever riep luid tegen wind, vuur en donder in, spalkte zijn knekel-handen naar de doffe diepten en kromde krampachtig zijne ribben-kast voorover als om een poezigen sprong.

[p. 24]

‘Braakt, kanonnen, bloed... Knabbelt, vuur, aan 't hart... Toe, ijzer en staal, kerf aan 't hart... kerf aan 't hart... o, 't is gespleten!... 't Hart gespleten... Guds nu, bloed, over alles... O, mijn warme handen... lauwe spoeling en rood gordijn, roode regen, roode boomen... rood... Nu, nu, nu rijst de grond... Hoor, hoor, hij groeit... o, hij groeit... Kinderen, hoort, hij groeit, de klok groeit... o, de klok...’

En met éen achterwaartschen ruk sprong plots het geraamte naar het roestig kader der wijzerplaat, dicht boven hem, bleef een oogenblik schrijlings over het VI-cijfer met gebalden vuist-knokkel zitten en buitelde toen luid-gillerig achterover in den groezelig-duisteren spitsboog der klokkenkamer, binst honderden spookkoppen en doodshoofden, vele geraamten en maan-gele gedaanten rond hem wervelden, als opgespat uit een ketel, en gilden...

Ik bevond mij nu op de gaanderij zelf en gleed - als een rook scheen het mij - onontkomelijk naar de torentrap-holte van wier duisterheid ik onwillekeurig schrok, zoodat mijn elleboog uitgleed op mijn glibberigen oog-rand daar ik eene poging deed mij van mijne oog-ramen te verwijderen.

Toen mijn angst bedaarde en ik weêr schroomvallig door mijn oog-appels keek stond ik onverklaarbaar in eene zwart-hollige ruimte als zonder wanden en zoldering; tenauwernood bemerkte ik boven mijn hoofd eene ontzettende dooreenstapeling van onzinnige balken en gebinten die in de geheimvolle duisternis zeer-hoog dood-donkerden en waaraan precies groote omgekeerde bekers hingen; uit den hollen nacht van die ruimte krinkelden grijze slangen neder.

Ik stond in de klokkenkamer. Ik kwam er juist bijtijds - naar menschelijk inzicht kon dat niet - om boven mij een rommelig gestommel te hooren dat vlug naderde als viel ievers een geraamte van lange, holle trappen. Een kelderachtig gegil en gekerm acharmde daarbij ten allen kant of er precies ergens kindertjes verdronken, terwijl een groenachtige kat-oogengloed kort daarop de balken en de klok-buiken besmeulde als smolt de maan er langs.

Plots, met een knekelig geklater viel uit de angstige balk-verwarring het geheimzinnig soldaat-geraamte op den rand eener groote klok die bomde als een gong. Op dien oogenblik geraakten de schemerige balken vol vervloeiende schimmen en schaduwen van joelende geraamten die éen na éen uit de duisternis groeiden, zoodat ik kort-daarop bijna dood-gedrongen werd tusschen hunne kille ribbenkasten wier aanvoeling mijne eigen ribben van guren angst deden huiveren.

Het bromde en gonsde rond mij als een duivelsche bijenkorf.

[p. 25]

Maar het soldaat-geraamte hong nu plots met zijn knekel-armen - zoodat zijn tuniek-mouwen langs de arm-pijpen afzakten - aan een paar krinkelende klokkenkoorden en sleurde, sleurde met zooveel hartstocht en bezieling, dat de jonge spaken zijner ribbenkooi kraakten en sjierpten als een oud ledikant. De pluizige koorden waggelden en verstrakten, waggelden weer en rekten weêr stokstijf totdat de logge klok-buik een trage schommel deed.

Dat scheen een teeken voor de ontelbare geraamten. Als in eene ontploffing van verward-opgeworpen knekel-beenderen wervelden zij door malkaar krijsschend en gillend, huilend en roepend, ja zelfs vol gezang en gebed. Er schenen liederen, oude kerelsliederen en droeve balladen, oude strijdroepen en geheimvolle wachtspreuken, trage refereinen en dreunende krijgszangen dwaas en woest dooreen te walmen; hun historische rook puilde geel en zwart tusschen klokken en balken; het scheen mij zefs dat die geel-zwarte smook der dommelige klanken uitkronkelde tot de grimmige klauwen van een leeuw; breed-verwarde manen waaiden, eene roode tong lilde, harde, rosse vuur-oogen vonkten. Er zinderde ook helderen slag van wapens; er glom ook frambozigen gloed van rood-smorende olie; schaduwen van stadhuizen en belfrooten bewogen; drommen donkere gestalten vervloeiden.

De grijze klokken-strengen waren als verbeenderd van de geraamten die er met joelende triomfantelijkheid aan vast-geklist hingen; op en neêr sloofden de strengen en hun golvend beendergekraal rees ratelend omlaag en omhoog als anker-kettingen; reeds gaapte meer en meer de klok-holte met iederen sleur en zwaai en de volle bons-klank lag op den bronsrand zichtbaar te trillen, te huiveren van donkere weelde om uit zijn geweldigen boezem over Antwerpen te spatten.

De eerste bons barstte helder open als een gouden wolk. De doezige klokkenkamer sproeide vol klaterende goud-vonken; vuursplinters van vergulden klank regenden dweers balken en geraamten; klinkende splinters als van gouden muntstukken gonsden geel-hagelend door de gapende galmgaten; de joelende geraamten vonkten en gonsden van gebronsden klank; de klok-zelve gloeide wit-heet en braakte haar zon-harde klankgulpen uit haar open buik. Totdat alles smolt in gloed en goud...

_* * _*

Het was een zoete en heldere herfstmorgen over Antwerpen en de groote klok van Onze-Lieve-Vrouwe-toren luidde klaar en warm de Hergeboorte van Vlaanderen.

Den Haag, Januari, 1917.

Karel van den Oever.