Vlaamsche Arbeid. Jaargang 5

[p. 169]

Eene Evolutie van Willem Kloos

Wie ‘Okeanos’ dichtte heeft door het boek ‘Studies over onze 18^de eeuwsche dichters’ getracht Rotgans' ‘Boerekermis’ weder genietbaar te stellen. Evenzoo voor Lucas Schermer, Jacob Zeeus, Arnold Hoogvliet, Hubert Poot, Dirk Smits, Juliana de Lannoy, Lucretia van Merken, en anderen. De absolute kriticeer-wijze van den opsteller der Veertien jaar literatuurgeschiedenis is nu meestal vrijwel wat verzacht en eene betrekkelijkheids-critiek is nu aan het woord, eene kritiek van transacties en concessies in allerhande zin, zelfs over en aan hoofdzakelijke Tachtigersprinciepen, zooals de vermijding van alle klassistische woordoverlevering en conventioneele beeldspraak er eene onmeedoogende was.

Juist om een soort inwendig-landelijke visie van Rotgans alexandrijnsch-breedsprakige en glad-rijmende ‘Boerekermis’ wordt deze voor Kloos eene welgemanierde en rechtgeaarde poezie, hierbij de eentoonig-klassistische vorm van dezen aanmelder der 18^de eeuw verduldend als eene stylistische bijzaak, die van eene geringe beteekenis is nevens de levendige, hollandsch-folkloristische inhoud van Rotgans traditionneel vers.

Ik weet niet, maar mij schijnt te blijken dat hoeveel voortreffelijks Willem Kloos aan de gestalten zijner 18^de eeuwers ook aan te wijzen heeft, er zooveel leelijks en on-artistieke kenmerken aan het wezen hunner poezie overblijven dat men den dooden geur sommiger hunner verzen op een afstand onderkennen zal, waar niemand onzer noch den naam, noch den persoon, noch het werk van een zulkdanig poeet eens in zijn leven vernomen heeft.

Misschien wel voor eenig werk van Dirk Smits, de Lannoy, van Merke en Van Alphen zal ik eene betrekkelijke uitzondering mede willen maken, die voor Hubert Poot - deze heerlijke navrucht van den Vondeltijd - eene volstrekte is. Ik zal, als een verbeeldingsgevoelige, de pittig-uitgeplozen beschrijving van Rotgans Boerekermis en Schermers pakkende Jacht-epiek, om hun arcadisch-gekleurde werkelijkheidszin, mede door leven. Ik zal op een oogenblik waar het werk der besten onzer oudere Vlamingen mij door deze lezing intuitisch voor de oogen komt, de poezie dezer 18^de eeuwers bijna eene integraalgoede vinden, omdat somtijden het klassiek gebruik van een alexandrijn bij Rotgans mij evenmin zal hinderen als het gevoelvoller alexandrijn mij zulks doet bij Prudens van Duyse en, hoewel een ruim tijdverschil die beiden van malkander scheidt, de natuurlijkheid van den inhoud

[p. 170]

der alexandrijnen van géne hollandsche haast 18^de eeuwer zooveel eenvoudige werkelijkheidszin heeft als het alexandrijnsch vers bij deze vlaamsche 19^de eeuwer in zijn verdienstelijkste poeziewerk wel kan bevatten.

Nu dan zulke onzuivere, oudere en overgeleverde vorm Kloos zelve niet meer in den weg staat om de schilderachtige ‘Boerekermis’ van Rotgans te kunnen waardeeren, wat zal hem voortaan mogen beletten Van Duyse's weemoedige ‘Nathalia’ of zijn Hugoliaansche ‘Zang des Germaanschen Slaaf’ of zijn zacht-gevoelde ‘De Nachtegaal’ even waardeerbaar te bevinden, wanneer wij vooraf zeker weten dat een tijdverschil van ruim eene eeuw niet eenmaal de voldoende reden kan wezen deze laatste Vlaming ten koste van een hollandsch voorlooper onder de knie te houden?

In dien zin is Kloos literaire evolutie een feit zoover gewichtig dat - nu hij zich reeds eigentlijk tegenover een deel van zijn vroeger autoritair-absolutistisch wezen gekeerd heeft - de vraag zeer natuurlijk in ons gesteld wordt waarin Kloos toch aanleiding vond om de absolutistische theorien van '80 nu te dezen dage voor zooveel kritische betrekkelijkheden prijs te geven, betrekkelijkheden wier plooibaarheid reeds nu in zoovele literatuurtijdvakken en onder zoovele letterkundige personnaadjes eene weldoende onderscheiding brengt, die reeds Bilderdijk en Van Alphen huldigt en op dezen tijd een boek ter tafel gooide dat de in eere-herstelling van enkele 18^de eeuwsche hollandsche dichters bevatte, wat Kloos zelve voorstelde als eene daad van eenvoudige rechtvaardigheid?

De oplossing aan voorgaande vraag is eenvoudig. De individueel-anarchistische betrachtingen der Nieuwe Gidsgroep hadden al spoedig à bout portant ieder der letterkundige gijzelaars van een voorgaande tijdvak met arglistigheid of met rechtzinnigheid om hals gebracht; het oude letterkundig godendom rond '40 toentertijd door gansch een burgerlijk-middelmatig Holland met dweepzucht aanbeden, werd - op zeldzame uitzonderingen na - in het openbaar door de Kloosiaansche groep gesmaad; Bilderdijk, Ten Kate, Schaepman, Beets en nog meer anderen... Terzelfdertijd werd de draad van alle zedelijke, godsdienstige en maatschappelijke traditie - zoo ongeveer iets wat Van Nu en Straks in Vlaanderen deed - onverbiddelijk afgebroken. Het individueel anarchisme kwam op ieder gebied aldus aan het woord.

Hunne kunst ging eigentlijk algemeen-menschelijke gronden missen en, evenals een schip van het vaderland, verwijderde men zich stelselmatig en willekeurig van het naaste Verleden. De feiten keerden zich daarop tegen hen; op een zeker oogenblik van dezen tijd immers werden hunne pogingen niet meer algemeen gedragen door de

[p. 171]

bewustheid en het geweten van het hollandsch rasgevoel, waarin de traditie - trots eene accidenteele en voorbijgaande afbreuk-buiten-het-volk om, - de oude grondslagen behield die slechts innerlijk en op-zich-zelve ontwikkelden.

De Nieuwe Gidsgroep stond op het laatst buiten de ethische inhoud van den hollandschen tijd.

Het is nu eene poging van algemeenen aard onder de zelfstandiger bewegende Nieuwe Gidsers de gebroken zedelijke schakel tusschen het onmiddelijk-hollandsch Heden beproeven te herstellen en wat Van Eeden in communistischen zin, Gorter in socialistischen, Verwey in néo-romantische, Van Deyssel in een bijna néo-katholisch gebaar aan ethisch-literaire waarde onder hun volk te hernieuwen trachten, heeft met de laatste pogingen van Kloos, slechts in den aard van het herstel, eene afwijking. Kloos jongste kronieken - en verscheidene andere bijdragen van meewerkers aan de Nieuwe Gids handelden in dienzelfden zin - hebben namelijk beproefd het verbroken ethisch verband tusschen de Nieuwe Gidsformuul en het naastliggend literair Verleden ten koste van hun absolutisme en der formuul-integriteit van '80 te herstellen. Aldus weer deze studies van hem over dichters der 18^de eeuw.

Wellicht hebben Verwey en Van Deyssel iets zulkdanigs op afzonderlijke momenten ook wel eens betracht, maar minder uitdrukkelijk, met zwakker insistensies en dan nog voor Van Deyssel op het gebied der hollandsche Schilderkunst over Rembrandt en voor Verwey over Vondel.

Maar rechtstreeks boven hen toch is de onmiddelijke aandacht van Kloos nu - niet vluchtig maar voortdurend - vastgehouden op het zwakste tijdperk der heele nederlandsche literatuur van het Verleden, terwijl wie gezond nadenkt over het onvermijdelijk gevolg der houding van dit boek, toegeven zal hoe deze eerherstelling per se diegene der oudere Vlamingen en der hollandsche 19^de eeuwers even goed in eene nabij zijnde toekomst mogelijk maakt. Of zou het zoo allergekst eene dwaasheid wezen op grond van Kloos, laatste gegevens eene keur samen te stellen uit het dichtwerk van de zuiversten der oudere Vlamingen en hollandsche Veertigers, als nu gebeurde van de besten der 18^de eeuwers? Prudens van Duyse en Jan van Beers, Dautzenberg en De Cort moeten weer in het licht der hulde nadertreden waarvoor het afgeknotte absolutisme der Tachtigers niet meer een voorhang kan schuiven; zelfs weer aan Schaepman, Ten Kate, Beets, de Génestet, met een deel van hun uitgekruimd dichtwerk, kan niet ontzegd worden achteraan de herstelde figuur van Bilderdijk plaats te nemen...

[p. 172]

De mogelijkheid eener vrijzinniger toekomst voor deze letterkundigen uit de laatst voorbijgegane generatie geeft Kloos genoegzaam aan waar hij zegt met een elastisch aanpassingsvermogen: ‘En wie een wezentlijk kenner d.i. waardeerder van letterkunde wil wezen, richt zich, bij zijne waardepalingen, dus niet naar de literaire vormen, die, in zijn leeftijd, de gebruikelijke zijn, maar voelt door alle vormen heen, het Psychische Wezen, dat de kern der literatuur is, en de opperste, de intiemste, de eigentlijke waarde uitmaakt van alle kunst.’ of verder: ‘Het komt er alleen op aan of er achter die uniforme stylconventies iets wezenlijk en waarachtig-psychisch valt te ontdekken’.

Wie nu na een inschikkelijk onderzoek over een aantal ‘pruikpoeten’ uit een literatuurtijd van effen-vloeiing-der-alexandrijnen en meestal beweegloosheid-van-dichtgevoel, bij ieder dezer nog genoegzaam het geestelijke pit van den waarachtigen dichter weet terug te vinden en te waardeeren, zal, zonder twijfel, wanneer een gelijkwaardig maatstaf oprecht en eerlijk wordt aangewend, zich niet verhinderd voelen ietwat van dien eerewijn te plengen op het door eigen moedwil gebroken voetstuk der voorgaande vlaamsche en hollandsche generaties... Eene daad van eenvoudige rechtvaardigheid voor ‘de onfrischheid der 18^de eeuw’ heeft in zich zelve beweegredenen genoeg om de gulheid van een liefderijk gebaar en de glimlach der erkenning niet te onthouden aan wat het eerste gedeelte eener reeds te zeer gesmade 19^de eeuw aan waardeerbare letterkunde ons nog aanbiedt.

Zekers, wat wij met Kloos zonder moeite inzien is ook wel de vooringenomenheid van den 19^de eeuwschen professoor Jonckbloet, die naar vooropgestelde begrippen en gemeenplaatsige kunstwetten, de deftige gestalte der 18^de eeuw de comische pruik verder over de ooren trok en zich eerbiedwaardig belgde over zooveel ondichterlijks in het vers en zooveel onbetamelijks in het proza, zooveel slappe gang van de dichterlijke maten en zooveel ouderwetsche dufheid in beeldspraak en voorstelling. In Jonckbloets bewering zal ik - wellicht om andere redens - een gedeelte waarheid willen erkennen, maar hem beklagen over de algemeene geldigheid der uitspraak die onnauwkeurig en verder nog onrechtvaardig is. Willem Kloos heeft in heel dit boek een gebaar van weerzin voor de ‘Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde’ zooals Jonckbloet die schreef en wreekte met veel liefdadigheid en tegemoetkoming wat hij zelfs op vroeger tijd meende als een onfrisch en onwezenlijk tijdvak in de historie der nederlandsche literatuur voor te komen.

Maar laat ons ook op historische wijze inzien hoe de vergissing van Jonckbloet over de 18^de eeuw deze ook wel zijn moet van Willem

[p. 173]

Kloos over het eerste tijdvak der 19^de, hoe de leuze ook eene andere was en de beweegreden eene juistere en verder-gaande dan Jonckbloets zin-looze ontkenning.

Wanneer de Nieuwe Gidsbeweging de hollandsche tijd omwierp naar een redelijker inzicht van wat eene groote letterkunde behoefde te zijn strekte haar vernietigend scheldwoord verder uit dan waar het geweldig figuur van Bilderdijk oprees en deed de weerslag zich in verre sidderingen gevoelen over het vlak der 18^de eeuw tot bijna aan de oevers van het Vondeliaansch vasteland. Het mistrouwen dat de Kloosiaansche kronieken over een deel der 19^de eeuwsche letterkunde opwekte had dus een uitgestrekte weerschijn op het moderne waardeeringsvermogen van het 18^de eeuwsch literair gevoel; en niet alleen door de kracht der theoretische beschouwingen zelfs, maar door de toenmalige belletrie van '80 zooals Kloos' ‘Gedichten’, Gorter's ‘Mei’, Van Eeden's ‘Kleine Joannes’, Van Deyssel's ‘Eene Liefde’ werd er eene onmiddelijke tegenoverstelling duidelijk teweeg gebracht met het even-voorgaande werk der Veertigers; ook daardoor met de gansche 18^de eeuw en het laatste deel der 17^de was de tegenspraak beslister, scherper en onverbiddelijker geworden dan ooit de vooringenomenheid van een Jonckbloet had mogen uitrichten.

Bij voorkeur door eene vergelijking van Kloos en Gorters gaafste dichtwerk met eene oudere poezie van Rotgans, Schermer of Juliana de Lannoy zal mijne opvatting duidelijk zijn. Eveneens het vroegste beweringenstel van Kloos over den echten aard eener hollandsche woordkunst werd omtrent '80 de glimmende hakbijl die onrechtstreeks de 18^de eeuwsche lettertak van den moedertronk afscheidde met eene weergalooze vaardigheid en eene zelftevredenheid, dat wij nu - van een zeker standpunt af - betreuren de wijze der toegeving van Kloos aan een verslapt tijdvak der nederlandsche letterkunde, anderszins wellicht zonder deze rechtveerdige handreiking voor de algemeene schoonheid verloren.

Door de daad van Kloos laatste boek onthouden wij maar slechts hoe uit het mistrouwen en de minachting welke de Nieuwe Gidsbeweging deed ontstaan over de 19^de eeuw, dit gevoelen zich onrechtstreeks reflecteerde op de voorgaande 18^de en een ruim gedeelte der 17^de, waarbij het feit der plastische tegenoverstelling van het Nieuwe Gidswerk met het onmiddelijk-oudere werk der 19^de en 18^de eeuwen, genoegzaam aan minderwaardeering bij ons teweeg bracht, om de gedachten aan den onfrischen ‘pruikentijd’, meer dan anders het geval zoude zijn, gaande te houden.

Karel van den Oever.