Vlaamsche Arbeid. Jaargang 2

[p. 150]

Vlaamsche Arbeid

De Doolaards in Egypte. - Uitstap in de Warande. - Van den kleenen Hertog, door G. Gezelle. (Uitgave van J. de Meester te Rousselaere) prijs fr. 5 de 3 dln.

Men heeft den eenvoudigen Guido Gezelle onrecht aangedaan door minder van zijn deugdelijk proza te gewagen en den oosterschen rook der wierookgrummels van den roem, uit de gulden schaal van dochter Poësis, al te uitsluitend onder zijne zware dichterlauriers te hebben laten opdampen... Toch zal de schoongeestelijke arbeid van ‘De Doolaards in Egypte. - Van den kleenen Hertog en ‘Uitstap in de Warande’ onafwendbaar zijn voor ieder bewonderend gemoed dat niet zijne geestdrift hangen laat naar 't hooren zeggen van eenieder, maar op eigen beleid van bewuste kennis en schoonheidsliefde plots elk kunstwerk mag ontdekken en er voor verstommen, als nooit éen dilettant of nazegger... Het prozawerk van Gezelle moet voor hem altijd eene supreme en kostelijke genieting blijven die andere gewoon-bewonderaars van den meester wel eens moeten derven om éene geestelijke vergissing van hunne néo-west-vlaamsche liefde: de onbedachtzaamheid en beperking eener onpersoonlijke bewondering...

Wat eenvoudig-vaste schoonheid, wat gemoedelijke edelheid, wat natuurkristelijk leven in en om dit rein-simpele verhaal der ‘Doolaards’ uit die onzinnige vervolging der eerste kristene eeuwen. Hoe is Baselis de waakzame vader, Thecla de zorgelijke moeder, Jan en Philips de aanminnig-helpende zoons, Philemon en Euthymius de troostende, richtende en bekommerde priesterschap; éen sober, hertroerend en symmetrisch geheel van genegen menschen midden de bijgeloovige, hardmoedige Romeinen van Marcus Trebonius. Vol éensoortige spanning en keurige bekoorlijkheid van 't eerste tot het leste woord, heeft dit verhaal bijkans een oud-idylische stemming en een rustig-klassieke atmosfeer; om zijn synthetisch-moreele schoonheid der personen doet het dikwijls denken aan de zielsvervoerende moraliteit van Bernardin de St Pierre's ‘Paul et Virginie’, om de latijnsch-kristelijke visie aan ‘Aptonga-Fabiola-Quo Vadis’ en anderen.

[p. 151]

En wat gezegd van dien eigenaardigen ‘Uitstap in de Warande’, - waarvan de natuurtraditie langs den grassigen en zonnigen kant der frissche fabels van La Fontaine door den eerweerden heer Caesar Gezelle met meesterlijken zin in den ‘Biekorf’ verder wordt uitgebeeld?.. Hier ontwordt elke doode verhandeling en beschrijving tot eene fijne en sterke wetensweerdigheid, veelledig en talrijk, afwisselend en veranderlijk in onderscheidene kundigheden en verrassende belezendheid, toepassing en aanwending van eigenaardige physica, cosmologie, kristelijke historie en esotérisme, Godskunde en levensleer, levendig verwoord tot kruimige taalkunst.. Hoe heel anders dan het professoraal en geleerd geknoei der geillustreerde Encyclopediën, waarin eene dorre kennis vol statistieke indeeling en ongeweten tegensprekelijkheden de levende dingen van Gods natuur bestoft en bepulvert tot absolute onkenbaarheid!

Maar in het kennend verstand en den gemoedelijken geest van G. Gezelle plooit zulke objectieve natuur - veredeld door menschelijke zielsaffiniteit - tot een brandend glanzigen waaier uit, als eene vlam van gloeiende koleuren en sintelende hitte. De wetenschap wordt subtiele gevoelskunst, de nuchtere verstandszin edelaardige ontroernis, Kennis kust hier teederlijk de goede zuster Gevoel op de moszachte wangen in den broederlijken vang van genegen armen... Waarlijk dien Uitstap in de Warande is een wonderslachtige ommegang in de natuur!

Om de Noordsche grondelijke stamzinnigheid en Germaansch-Vlaandersche kleuring van de Normandische gebeurtenis - waarvan de locale geaardheid en soort innig samenstroomt met ‘Gudrun’ van Rodenbach - is ‘den kleenen Hertog’ eene schoone historie,.. meer nog om de subtiel-rake zielkunde in het evenredig, hooggehouden karakter van dien manmoedig ‘kleenen’ Rijkaard tegen den laf beleefden en valschen ‘Fransch’.

Heel dit jonge kinderhert heeft Gezelle in de fijne en diepe roersels opengeleid tot stille worstelingen en heffingen van rein en kristelijk-normandisch gevoel; geene zwakte, noch ondiepte, geene leegte noch ijlte verkreuken de sterke stemming van ziel die Rijkaard tot een wel-doorleefd historisch figuurtje en een scherp-psychologisch kinderkarakter doet doorleven.

Wel is het zoo dat de breedheid van opzet en ruimheid van handeling, de strenge ingewikkeldheid en vaste intrigue, de behendig subtiele woordwisseling van een Walter Scott, noch dezes soms zwaar te verduwen historische belezenheid, den ‘Kleenen Hertog’ niet overvullen; doch voor den snel-eenvoudigen loop der geschiedenis is het hier eene Gezelliaansche hoedanigheid die warme vastheid, kleurige natuurlijkheid en gracieus-simpele schoonheid aan die struischnoorsche atmosfeer meedeelt, alzoo overtolligheid en woordenzwaarte, verdunning en gerektheid der historie met intuitieven tact vermijdend.

Om die drij boeken fijn-geestelijke kunst - waarin de gewone dingen van den dag metamorphoseren tot aardige vreemdheid van aandoening en voorstelling en de brute alledaagsheid verzuiverd tot meer dan gewone, ruime en wijde levens-

[p. 152]

verheffing, die soms haast visionnair en psychisch-mysterisch kon worden, waag ik eenige gedachten en meeningen met een losse pen.

Wie verlost ons van die boersche knepen en grove boerenherrie, van dat lompe, grove boerenvolk, van die onpsychologische boerenmeiden en knechten waarin Van Nu en Straks en eenige Vlaanderenmannen ons haast onoverkomelijk hebben ingegooid en waarin Streuvels zelve ons tot nu toe geene versche horizonten opendeed? Wie helpt ons uit? Om te komen tot een breeder, fijner en dieper grondslag van volledig menschelijk leven waar iedere levensstand en hoogte, ieder geestelijk en stoffelijk verschijnsel, ieder in en uitwendig gebaar, ieder slach van menschelijke doening, heure verscheiden atmosfeer en belichaming zal verkrijgen, waar elke soort veelzijdig leven niet strengelijk worde gegoten in sleterige moules - zooals nu ten dage ons rotgeroest boerengenre er een van belang geworden is - doch de brandende geut van het leven ongemeten en menigvuldig heur eigen vormen vasthardde naar de eigen wetten van ieder slach: de novelle herworde niet alleen vinnige kleur en rake verwoording maar een dieper, breeder, levendiger facet van het zielsgesteent der menschelijkheid, in alle volheid en spanning; de roman weze als de eene overprachtige straal van het briljant, in eene onuitputtelijke stroom van volkomen leven ten allen kant wegvonkelend, en niet de oppervloersche handel en wandel van mekanieke menschen met automatiesch geknik, noch het onvoltrokken en onsamenhangend gedraai van photografische gebeurtenissen, met logenachtig ende of zonder doel, tot een brute fataliteit..

De oude sprook leve tot een reel-mystieker waarheid en eene visionnaire waarschijnlijkheid al zoo verre dat het bedroomde spel tot eene tastelijke realiteit overga en eene hoogere geestelijkheid van het leven doe genieten.

Naar den geest van Jezus Christus - niet naar dezen van het Cléricalisme - kan de malsche wortel van het leven in 't ronde dieper spreiden en moet de volle omvang onzer menschelijkheid juister en trouwer tot bladeren en vruchten rijpen; het Katholicisme - omdat deze het Algemeene Leven is en geene formuul noch stelsel op het leven aangepast, noch iets apaart buiten af - zal nevens andere rationeele hokjes en kotjes weer een fijnere kern van leven leggen naar de breedzinnigheid, de allomvattendheid en de veelvuldige sterkte van heure Algemeene menschelijkheid.

De katholieke karakters der schrijvers zullen er in kloppen met individueele herten om de persoonlijke schoonheden te voren te doen treden en de menschelijke diepten der ziel te doen kennen, trots alle - te verbeteren - sociale wantoestanden. Wij zullen er den mensch met een rijk levend gemoed achter iedere brok van dien volschapen arbeid voelen tot ons spreken, de mensch met heel eene rijpheid van leven, dat als eene dracht en zwaarte in hem weegt. Barbey d'Aurévilly, Villiers de l'Isle Adam, Hello, Verlaine, Huysmans zijn voor haar immers geene ijdele namen geweest?

Zal dit werk door zijne eigen innerlijke en uitwendige deugdzaamheid niet ten

[p. 153]

gansche naar den geest van Christus zijn - niet omdat er 't een of 't ander roerend leven der Heiligen worde verhaald, immers de patersrok maakt den pater niet en kristene kunst moet juist geene liturgische zijn - maar omdat wij het leven zullen bemind en noch verkleind, noch verleelijkt, noch vervalscht hebben, wat b.v.: het naturalisme en consortium immer ten allen kant gedaan heeft; deze oude sloor onder het breede voorwendsel den ruimsten levenszin te doen smaken, handelde dweers tegen het leven door dogmatiek-lage princiepen en doctrinaal-schuine producten vijandig aan het leven en die rond den babbel van elk zinneken immer cholerische dood en bewustlooze fataliteit meevoerdde; zulks heette men de trouwe en zuivere weergave van het Leven!

Niets belet ons dan ook sommige waarheden van andersmeenenden - buiten hun wil en goesting - voor vrije-katholieke gevoelens te houden, om reden het ‘anima naturaliter christiana’ nog ongeloochend redelijk is in onze samenleving; de kristelijke kultuur houdt nog al maar door de Europeesche intellectualiteit bevangen en wortelt nu meer vaster dan ooit in de trotschmoedige hersenen van elken gewonen uebermensch; het is hem niet mogelijk buiten zijn eigen natuurkristelijk wezen te treden en de eigen goddelijke ziel met een lachje op zij te zetten.

Met dezen nieuwen zin ten grondslag kan het allicht spoedig eene mogelijkheid worden verschere en wijdere inzichten voor eene katholieke litteratuur te verhopen, zonder het weinig manhaftig verraad der vernauwing te plegen tegenover het leven en de menschelijke rede; de keurige drang van dit nieuwer betrachten zal de speurzucht naar onbetreden boschgrond tot eene heerlijke exaltatie van den geest leiden en de menschen terugvoeren tot de diep verbroken betrekkingen tusschen God en mensch.

K.v.d.O.

Stijn Streuvels, kritische studie door André De Ridder. Antwerpen, drukkerij Jan Boucherij, 1907. De heer André De Ridder schijnt mij een schrijver te zullen worden die zich met veel grooter gemak bewegen zal op het terrein der zoogezegde realistische kunst dan op dat der lyrieke poezie of speculatief proza. Hij bezit een geest die met voorliefde de onmiddellijke werkelijkheid waarneemt en ze met open oog bevat: een iet of wat nuchtere realiteitszin. Men moge nu beweren dat het een gemis aan inbeelding is - wat nog zou moeten bewezen worden - het is in alle geval eene gaaf die onze ernstige aandacht verdient al was het maar om hare zeldzaamheid bij de moderne vlaamsche schrijvers. De heer De Ridder schijnt mij geroepen, moest hij ooit een wezenlijk kunstwerk aanvatten, om ons de onpersoonlijke kunst te schenken waarvan Flaubert sprak.

Daarom zijn de woorden van Multatuli ‘in dweepzucht is bedrog, en ik zoek waarheid’ door den heer De Ridder als motto gekozen voor zijne studie wel eenigzins, hoewel ook niet ten volle, op hem toepasselijk. Zoo zien wij de schrijver zeer mooie bladzijden geven waar hij ons op helderklare wijze de onmiddellijke

[p. 154]

werkelijkheid voorstelt of feiten ontleedt, maar zien wij hem ook aanstonds verzwakken en zelfs falen wanneer hij zich op zuiver geestelijk terrein bevindt en zijne persoonfijke meening moet uitdrukken en rechtvaardigen. Ik heb liever maar terstond aan te wijzen wat mij als het zwakke punt van De Ridder's boek is voorgekomen, om daarna vrijer aan te toonen de menigvuldige hoedanigheden van zijn werk. De zwakste zijde van die studie, wier benaming ‘kritisch’ als men ze grondig onderzoekt moeilijk te rechtvaardigen is, zijn juist de bladzijden waar de schrijver de kritiek maakt van Streuvels werken. Waarom toch heeft de schrijver in de bespreking van zulk boek den juisten toon getroffen - zie de echte impressie-weergave van Langs de Wegen en de emotievolle ontleding van het subtiel-teere figuur van Anneke - en heeft hij daarentegen zulk ander werk met eenige algemeene in der haast geschreven gedachten bé- of véroordeeld? Zoo heet André De Ridder de Dorpsgeheimen eene zuivere fantazij, een tuberculeus produkt, het slechtste, het onbeduidendste dat Streuvels ooit voortbracht. Het lijkt mij erg gewaagd vanwege den schrijver zulk een oordeel te vellen zonder het nader toe te lichten. En wel aardig is het dat het juist Streuvels' boek is overloopend van fantazij dat de heer De Ridder zoo misacht. Is het geen bewijs te meer voor wat ik hooger noemde des heeren De Ridder's overdreven realiteitszin? Dit oordeel over Dorpsgeheimen blijft niettemin lichtvaardig.

Wat nu het bijzonderste gedeelte van De Ridder's boek aangaat - afstamming, leven, vorming, theorieen van Streuvels - het is behandeld op zeer vernuftige wijze. Schrijver heeft ontegensprekelijk de beteekenis van Streuvels gevat als mensch en als kunstenaar. De bladzijden daarover geschreven getuigen van eene ernstige studie, naarstige opzoeking en van een beredeneerd maar niettemin overtuigend enthousiasme voor den grooten Vlaamschen prozaist. Vele gezonde opmerkingen omtrent Streuvels' kunst kan men in die bladzijden vinden. Eene hoedanigheid waarop ik nog bijzonder drukken wil is het konkretiseeren van gedachtenreeksen bondig en kernachtig uitgedrukt. Om deze hoofdzakelijke en andere meer aan de oppervlakte liggende hoedanigheden is het boek van André De Ridder eene zeer verdienstelijke biographie; daarom ook laat het ons heel wat verwachten - in de richting die ik hooger aanduidde - zoo de heer De Ridder, gerijpt door diepere taalstudie, ooit een persoonlijk kunstwerk aandurft.

J.V.N.