De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 7

Kattebelletjes over aesthetiek
door
J. Winkler Prins

IV

Het onderscheid tusschen Kunst en Wetenschap kan nog op andere wijze worden getoond.

‘Letterkunde werkt met gedachten en begrippen’... De bewering is onvolledig; om niet te zeggen onjuist. Voor zoover in de letterkunde kunst tot uiting, en kunstschoon tot wording komt, werkt letterkunde met denkbeelden: met gedachten in den vorm van aanschouwing en voorstelling, die zooveel mogelijk individueel, zoo min mogelijk veralgemeend zijn. Voor zoover letterkunde zich beweegt op wetenschappelijk terrein, als grondbeginsel harer werkzaamheden hypothesen, postulaten, kategorieën en schemaas gebruikt, om met deze smettelooze, ervaringsvrije, dus zuivere begrippen, realiteits-begrippen voort te brengen, voor zoover werkt zij met niets anders dan gedachte en begrip. De denkbeelden daarentegen die de kunstbegaafde schept, onderscheiden zich van de begripsgedachten van den wetenschappelijke door hun wording. De denkbeelden van den kunstbegaafde komen op-eens, zooals Minerva uit het brein van Jupiter. In het peillooze, ondoorgrondelijk onbewuste zijn ze gegroeid van onkenbaar embryo tot mathematisch schoon, tot dynamisch schoon, tot doelmatig schoon, tot levend schoon, tot soortmatig schoon.

Alle trappen van het kunstloos schoon doorliepen ze groeiend, wordend in den peilloos diepen afgrond van het de Absoluutheid representeerend onbewuste, tot ze, immaneerend de idee, deel-idee van de geheel-idee, door hun onstoffelijke lichtheid zich losmaakten van den moederbodem en in het bewustzijn opschoten van den kunstrijke om voor zijn geestes-oog te staan als visioen, als wonderbeeld, als 't mystieke Schoon. Zijn ze uit de realiteit? Staan ze er buiten, staan ze er boven? Zijn de hersenen van den mensch zóó ingericht, dat slechts een deel der opgenomen indrukken door 't bewustzijn wordt verwerkt en een ander deel, het overkompleete, het te veel, wegzinkt naar de schatkameren van het onbegrepene? Zijn de hersenen van den kunstbegaafde zóó georganiseerd, dat deze op zekere oogenblikken, oogenblikken van heilige inspiratie, weer wetenloos macht krijgt over het weggelegde en dit dan in-eens, kant-en-klaar, ziet opdoemen, opduiken voor zijn inwendig gezicht? We weten het niet. We weten wel dat het wetenschappelijk denken zich verhoudt tot het kunst-denken als het discursieve tot het intuïtieve. Het discursieve gaat heen en weer, van voren naar achteren, van achteren naar voren, bladerend al de paginaas door van het groote boek der verschijnselen, kombineerend, elimineerend, schrappend, aanvullend, schetsend, bekantteekenend, vergelijkend, schiftend, ordenend, om te zoeken naar een wet, een algemeen feit, een regel, een maxime, een voorschrift, een begrip. Het discursieve denken is het verstands-denken en gaat altijd scheidend te werk. Onderscheiden onderstelt scheiden: het saamgegroeide of het saamgevloeide terug brengen tot zijn eenvoudigste elementen. Zonder scheiden geen onderscheiden en onderscheiden is 's wetenschappelijken mans plicht. Dit onderscheiden, voor zoover het den naam wetenschap in beperkten zin draagt, iets anders is dan theoretische kennis of wijsgeerigheid, dit onderscheiden beweegt zich op het gebied der objectieve realiteit, der materialiteit, der buiten-ikkige verschijnselen, der verschijnselen die, aan ex-subjectieven tijd en ruimte gebonden, begrensd zijn en eindig, on-absoluut en on-substantiëel.

Maar uit deze phaenomenaliteit abstraheert de

[p. 136]

wetenschap het blijvend onveranderlijke en zelfstandige; zonder door te dringen tot metaphysischen achter-grond.

Het intuïtieve denken is het kunst-denken. Hier zijn wil en voorstelling onscheidbaar, één. De wil kan niet zeggen: ik wil niet voorstellen; en het voorstellen kan niet zeggen: ik wil willoos zijn. Ook dit denken hecht aan de atomistische

Naar een oorspronkelijke krijtschets van Sir Fr. Leighton Bt.

theorie; maar meer in de grieksche beteekenis: 't ónscheidbare. Voor het intuïtieve, impulsieve, onbewuste denken zijn, evenals voor den wijsgeer van het pessimisme, Wil en Voorstelling wereldstof. Kán de stoffelijke atoom wil en voorstelling hebben? Een atoom is een centrum van kracht of een krachtpunt. Waar kracht is, is een streven. Streven onderstelt wil, doel onderstelt voorstelling. De atoom dus voor den intuïtieven denker wil en voorstelling in-ééns, onscheidbaar, àtomistisch.

Indien dit intuïtieve, beeldgevend, aanschouwing leverend, kunst-schoon of schijn-schoon scheppend denken zich onderscheidt van het discursieve, komt dit omdat het gaat door het bewustzijn heen, maar zonder hulp van het bewustzijn ter wereld raakt. Schrijven we dan vloeit het ons op eenmaal uit de pen, mijmeren we dan staat het ons op eenmaal voor oogen.

Uit de peilloos diepe, uit de geluidloos golvende zee van het onbewuste schiet het naar boven. Onze wil drukt het niet weer terug naar onder; ons verstand grijpt het te vergeefs en worstelt er mee. Het wil niet weg, het kan niet weg; het blijft. Tot dat het slijt, onmerkbaar verflauwt, inkrimpt en zich laat wegduwen door een gelijksoortig, dat weer op zijn beurt plaats maakt voor een ander. Gaat deze beelden-materialiteit heen door het kunstgevoel, door het aesthetische, wordt het in dit gevoel gedompeld als in een bad, dan komt het door de springende vonk der inspiratie hieruit te voorschijn, bedekt met een gloed en bekleed met een warmte, waardoor het in staat is zijn roeping als verheffend en veredelend schoon te vervullen. Het doet aangenaam aan, het verkwikt, ook zonder symbool, ook zonder gedachte: enkel door den vorm, waarvan de inhoud terugwijst naar de zuivere denkwetten van den geleerde, dus een abstractie, nog geen konkretie is.

Maar nu komt de Idee, de gestaltingsgrond der materieele dingen, de ziel der dingen, de representant van den ontastbaren geest, in al haar onstoffelijkheid toch geen abstractie, toch niet ontstroopt aan der verschijnselen veelheid, dus konkretie, dien reeds inhoud-vollen kunstvorm doordringen, zooals de aether alles doordringt, geeft beteekenis aan dat schoon, maakt den inhoud van dat schoon weer tot vorm, tot haar vorm, stort zich uit het binnenst van den kunstwillige over in de aan het oppervlak gedoken reeks beelden en doet ze tot een tafereel, tot een voorstelling gedijen waarvan het blijvende licht nooit af is.

Het onderscheid tusschen Kunst en Wetenschap kan nog op andere wijze blijkbaar worden.

Een stuk bergkristal breekt het kleurlooze licht in veelheid van kleuren. Dat doet ook de regendroppel; ook de waterbel; ook het stuivende stof van de stortbeek; ook het kantig geslepen of geblazen waterkarafje; ook de vijf of veelvlakkig gevormde stukjes glas aan het schoorsteen-ornament. In uw drinkglas ziet ge; en uw beeld staat op den bodem zonderling klein en ver. Op een bollen lepel staart ge en alweer uw trekken, maar zonderling uit elkaar gerekt. In een glimmend dokters-koetsje kunt ge u gemakkelijk spiegelen. Kijk opzij of, beter nog, tusschen uw beenen door naar landschap of straat. Alles is anders van kleur. Zie door de stereoskoop. De platte plaatjes hebben diepte; en ronding heeft het kleinste ronde voorwerpje er op. Drijf uw tol, van boven beplakt, ergens aan den rand, met een klein stukje wit papier. Al draaiende lijkt uw tol beschilderd met een volkomen zuiveren cirkel. Kijk door de stroboskoop. De snelle draaiing van den trommel brengt de oogenbliks-afbeeldingen van tien armstanden vliegensvlug langs uw oog en ge ziet den

[p. 137]

DE PASJA, naar een teekening van M.J. Bauer.

[p. 139]

rechterarm van den smid den voorhamer neerbonzen op het aanbeeld. Breng de elektriciteit, met stroom-af-en-aansluiting, lichtgevend onder den hamer, op het oogenblik dat deze hamert tegen de staaf op het aanbeeld en ge ziet den smid vonken sproeien. Treed het panorama binnen. De naar de buigingsholte van het doek berekende schildering met afmetingskorting geeft bedriegelijk den schijn der dimensionale dingen rondom u en ge grijpt uw hoofd met beide handen om te merken of ge nog in de werkelijke dan wel in een tooverwereld verkeert. Voeg hier nu nog bij de amerikaansche schommel, die niet schommelt, niet cirkelt of zwaait; en u toch den indruk geeft alsof ge met duizelingwekkende vaart wordt rondgeslingerd, terwijl ge feitelijk doodstil zit als een muis in de val - en het schijn-wonder is niet van de lucht af. Licht en beweging, wetenschap en kunst zijn hier de scheppers geweest van werkelijkheid en illusie.

Zet nu de woorden regenboog, prisma, spectraalanalyse naast fractie en reflexie, hoek van in- en uitval; naast buiging en interferentie, naast polarisatie en phosphorescentie; i.e.w. naast undulatie- of vibratie-theorie.

Wat zal de man der kunst met dit alles aanvangen? Wat de musicus, wat de schilder, wat zelfs de dichter, of, ruimer, de beoeferaar aller fictieve kunst?

De schilder zal zich, in het gunstigste geval, herinneren uit zijn burgerschool-tijd dat de sinusverhouding van hoek van in- en doorval wordt voorgesteld door een... brekings-exponent. Maar, met den besten wil zou hij er geen afbeelding van weten te maken. De musicus zal zich herinneren, in verband met zijn theorie der muziek, dat de lengte en hoogte der geluidsgolven boven- en grondtonen vormen; dat het licht iets dergelijks doet en de kleuren worden onderscheiden naar gelang van den golfduur. Maar of het violette licht 767 en het roode 488 billioen trillingen in ééne seconde volbrengt, daarvan weet hij niets meer; en wist hij het dan zou hij deze wetenschap niet weten te verwerken tot een toonstuk.

Zal de dichter er meer mee kunnen aanvangen? Neem het gunstigste geval, dat hij een universitaire opleiding genoot, zelfs dat hij een universeel man is, in aanraking, niet als een specialiteit, maar als een zoeker naar wijsheid, met bijna elk gebied der moderne natuurwetenschap, wat zal zijn poëtisch gevoel bij het lezen dezer woorden beginnen? Aan den musicus, aan den schilder geven deze woorden zelfs geen begrippen, - begrip onderstelt begrijpen - nauwelijks vage voorstellingen; aan hem als ontwikkeld man wél. Maar als dichter? Aan hem als dichter geven zij absoluut niets. Een dichter is een verdichter. Indien hij nu het reeds bekende en gevondene in rijm of rythmus naast elkaar zet tot een gedicht in proza, dan doet hij niets anders dan een geleerde verhandeling schrijven; die naarmate ze meer abstract, meer begrips- en verstandsmatig is, meetbaar voor het verstand, naderen zal tot wetenschap in den zuiveren zin; naarmate ze konkreter, plastischer is, meer aanschouwingen geeft, beelden en voorstellingen naderen zal tot kunst, kunst-schijn of kunstschoon. Maar de echte dichter zal zijn wetenschapstof laten zinken en verzinken naar 't peilloos diep van 't willooze en de bezigheid er mee beschouwen als nuttige geestes-gymnastiek, waardoor slechts zijn energieën krachtiger worden, het eenige gewin wat het hem geeft.

Wil hij profiteeren van die woorden voor zijn kunst, hij zal geen geleerde werken naslaan, geen verhandelingen lezen, geen bronnen-studie maken van het onderwerp, maar onhoorbaar inschrijden in de ongedeelde natuur en zich zacht laten meewiegen op de weelde-cadans der van alle kanten toevloeiende, doorééngemengde schakeeringen en tinten van licht en kleur, teruggekaatst, verdubbeld, gezuiverd en versterkt en zóó zich ontvangbaar maken tot een melodie in woorden, waarvan hij niet weet de oorsprong, maar die in hem opwellen als de waterbellen naar het beekvlak. In dat beekvlak zal hij mijmerend, hij weet niet waarom, maar toch gedrongen door een onweerstaanbaren aandrang, een bloemstengel neerplonsen, om dien teeren stengel, dien hij heel liet, gebroken te zien in het water, duidelijk gebroken, en zich aan dien schijn, aan dat schijn-schoon te verlustigen. En onwillekeurig wellen de woorden hem naar de keel, zooals de waterbellen in het beekvlak rondom den gebroken schijnenden bloemstengel...

Ach, de kunst is schoone schijn!
Wat zij schept zijn bonte bellen,
Die het wislend golvenspel

Aan den del,

Aan den bodem doet ontwellen:
Zacht gezongen ruischt het lied,
Maar de klanken blijven niet!

De man van wetenschap zal een verhandeling schrijven, lang, heel lang: vol van sinussen en cosinussen, logarithmen, vergelijkingen, worteltrekkingen, tweede, derde en meer machten.... En hoe abstrakter hij hierbij te werk gaat, hoe meer hij het hart der kwestie zal raken, hoe zuiverder het resultaat zal zijn van zijn denken.

[p. 140]

Hoe koeler zijn hoofd blijft hoe meer kans dat hij zich in geen enkele zijner berekeningen vergist: hoe meer kans dat hij al de vermogens van zijn geest zal koncentreeren tot één ongebroken lichtstraal.

(Wordt voortgezet).