De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 6

[p. 145]

M. de Vries
In piam memoriam.

De mortuis nil nisi bonum! Hoe veel meer geldt die vrome spreuk van hen, die in den volsten zin des woords viri boni geweest zijn! Wanneer een groot man, groot van geest en groot van hart, op den avond des levens den lang getorschten last van de schouders legt om de eeuwige rust te genieten, dan komt er een oogenblik van verstomming. In weemoedige gepeinzen verzonken hurken de jongeren neer en de geest des dooden waart onder hen. Een gevoel van verlatenheid bekruipt ze; want hun aller steun, de fijne en scherpe blik, waaraan hunne geestdrift ontvlamde, zijn voor eeuwig gebroken. Maar de nare indruk is van korten duur; al het beste, dat het menschelijke hart zoo rijkelijk bevat, welt naar boven en geeft zich in liefdevolle tranen lucht. De duizelingwekkende opdoemingskracht, die aan de dood eigen is, toovert voor de gretige blikken der zoekende fantazie eene reeks beelden op, en het gansche verleden, verruimd, vermooid, herschapen, ontrolt zich broksgewijze voor ons zinnend oog.

Gelukkig degenen, aan wie de herinnering veel zulke tafereelen bewaart! Zij zijn een troost en een voorbeeld. Wij behooren niet tot de bevoorrechten, die Matthijs de Vries in zijn leven en streven gekend hebben, en voor wie de eens zoo rijpe geest zich onmiddellijk en rechtstreeks kon ontsluiten. Misschien is het daarom, dat de weinige oogenblikken, die wij in de omgeving van den geleerde mochten slijten, voor ons de beteekenis en het gewicht van een benijdenswaardig geluk hebben aangenomen; daarom ook verzoeken wij hier bescheiden om een oogenblik vriendelijke aandacht.

Het was den 8 Juni 1891. Ik liep te dien tijde te Utrecht college. Daar het academisch jaar zijn einde naderde, had ik het plan opgevat eens naar Leiden te sporen om er professor de Vries werkzaam te zien. Het weder viel erg tegen; de regen sloeg plassend en kletterend neer, en het eentonige landschap dat de bisschopstad van het aloude Lugdunum Batavorum scheidt, zag er nog eentoniger en naarder uit dan gewoonlijk. Leiden zelf is maar interessant door hare hoogeschool, hare burg, hare musaea en de vele herinneringen die met de stad verbonden zijn. Men betreedt ze met een gevoel van piëteit, als een gewijden grond. Eigenaardig kunnen de grachten u aanvankelijk aandoen, vroolijk is het er echter niet. Als verblijf voor geleerden is de plaats uitstekend gelegen; uitgezonderd op marktdagen of wanneer de vroolijke jongelui aan 't fuiven of rijden zijn, heerscht er veelal eene kloosterachtige rust, terwijl tot afwisseling den Haag nabij is en Amsterdam niet ver. Op dien bewusten dag echter werkte niets bijzonder aanlokkelijk op mijn gemoed. Het Galgewater, vuil en kil, dreigde over zijne oevers te spoelen, de Brêestraat kromde zich voor mijne oogen in een floers van nat.

Den geheelen dag had ik op mijne kamer in 't hotel doorgebracht, alle schuiven herhaaldelijk nagezien, een onnoemelijk getal keeren op mijn horlogie gekeken, en met steeds versche hoop de grijze lucht ingestaard. Rond half vijf 's namiddags begaf ik mij op weg, om bij den grootsten der Neerlandici mijne nederige opwachting te maken. In Zuid en in Noord had ik reeds de beminnelijkheid van den geleerde hooren roemen, ik had ook het portret in mijn geheugen geprent, dat den Leidschen studentenalmanak van voor een vijf-en-twintigtal jaren versiert, en de scherpe blik met de saamgetrokken en iets overhellende wenkbrauwbogen staan mij nog voor den geest. Met gespannen en onrustige nieuwsgierigheid stapte ik naar boven, waar de zeer verzwakte grijsaard mij op zijne ruime studeerkamer verbeidde.

Laat het mij dadelijk bekennen, de te onzent spreekwoordelijk gewordene vriendelijkheid overtrof mijne bescheiden verwachtingen, maar hoe deerlijk hadden de jaren en het kwijnend verdriet in het mannelijk gestel huisgehouden! Was dat de man, die eens zooveel energie voor een verheven doel ontwikkelde, wiens lichaam zich een stalen arbeid getroostte, en die nu, een hulpeloos wezen gelijk, in een leunstoel als ineengezonken lag? De oogen waren half gebroken, en slechts bij tijden,

[p. 146]

wanneer de blik zich aandachtig op iets vestigde, herkende men dadelijk de scherpheid van vroeger. Onwillekeurig schrikte ik bij dit schouwspel. Wij jongeren, wij kenden de Vries maar van naam, en die naam was eeuwig jong gebleven. Nooit dachten wij eraan dat het stoffelijke langzamerhand den weg van alle stoffelijke moest opgaan, en voor ons bleef de Vries steeds de oude, zooals prof. Quack hem nog ‘in Leiden's senaatskamer’ schilderde. In eenige stonden werd mij de blinddoek afgerukt.

Des anderendaags moest de Vries' laatste college plaats grijpen, en ik had de eer er toe uitgenoodigd te worden. Overmorgen, voegde de grijze man er met sidderende stem bij, spreek ik mijne lijkrede uit, en een treurige glimlach gleed over zijne lippen. Na twee-en-veertig jaar gewerkt te hebben, was ook zijne beurt gekomen om af te treden. Maar voor hij zijn ambt neerlei, was hem nog het weemoedig geluk beschoren den zoon van hem te promoveeren, wiens leermeester hij insgelijks geweest was. Ik bedoel dr. Kern.

Het laatste college van prof. de Vries viel den Woensdag 10 Juni. Als onderwerp had hij datgene verkozen wat eens zijnen roem als scherpzinnig taalgeleerde duurzaam gevestigd en hem ook wel het nauwst aan het hart gelegen had, de Middelnederlandsche tekstkritiek. Achterover in zijn zetel leunende, de te bespreken plaatsen in het bereik zijner bevende hand, lei hij voor de laatste maal uit hoe de handschriften bedorven worden. Reeds Maerlant kloeg er over in zijn Rijmbijbel, hetgeen bewijst hoe oud die toestand is. Van lieverlede knoopte zich aan de uitleggingen eene kritische vergelijking tusschen de tekstkritiek der Duitschers, die vooral op de handschriften steunt, en die der Leidsche school, waarbij steeds de taalstudie op den voorgrond gesteld wordt. Ten slotte koos de Vries een dozijn treffende voorbeelden uit, die hij zelf vroeger had opgelost, zoodat het uur in een oogwenk voorbij was. Al dien tijd had de grijze geleerde lustig en levendig door gesproken. Onwillekenrig vroeg ik mij zelven af: Is dat nu werkelijk het laatste, het allerlaatste?

Toen ik 's anderendaags om twee uren bij prof. de Vries aanschelde om getuige te zijn van zijne ‘lijkrede’, vond ik in de boekengalerei, die naar het studeervertrek leidde, reeds een klein gezelschap heeren bijeen. Enkele oud-leerlingen van den hoogleeraar, waaronder de mannen van het Woordenboek, hadden het zich tot plicht gerekend hunnen grijzen meester niet zonder een warmen handdruk te laten scheiden. Het duurde begrijpelijkerwijze nog al geruimen tijd eer het studeervertrek zich voor ons ontsloot; het oogenblik, dat aanrukte, was grievend. De Vries was blijkbaar aangedaan; onrustig schoof hij in zijn zetel heen en weer, en het viel in 't oog welke pogingen de oude man in 't werk stelde om de aandoening, die hem de keel toeschroefde, te boven te komen.

Aanvankelijk met hortenden klank, met talrijke onderbrekingen, wrong zich de stem uit den mond. Men verstond toch dat de hoogleeraar dit laatste uur wilde gebruiken om een langen, teederen terugblik te werpen over zijne gansche loopbaan, die met de geschiedenis van het vak als het ware was samengegroeid. In 1797 was het, dat de eerste leerstoel voor vaderlandsche letterkunde en welsprekendheid en voor vaderlandsche geschiedenis te Leiden door Siegenbeek bezet werd. Heel lang is het dus nog niet geleden. Alles rustte op de schouders van één man, zoodat er van degelijke wetenschap weinig terecht kwam en eene mooi klinkende rhetorica op den voorgrond stond. Toen kwamen achter elkander de Duitschers Grimm, Hoffman von Fallersleben, Mone en Kausler, die zich ijverig aan 't werk zetten om de lang begraven monumenten onzer oudere letterkunde uit het stof der bibliotheken en archieven weer op te delven, en aldus de grondslagen legden eener tot dusverre onbekende en ongewaardeerde wetenschap. Toen Hoffmann te Utrecht vroeg naar Middelnederlandsche handschriften, antwoordde men hem - naief en typisch genoeg - dat men daar niets aan deed. Zoo was de toestand toen de Belgische omwenteling overal de slaperigheid uit de oogen wreef en iedereen noopte de handen uit de mouwen te steken. In België stonden de mannen op, die aan het Noorden het voorbeeld moesten geven. Hier hing de behoefte aan en de zucht naar verandering sedert dien in de lucht; men had een duister gevoel van een gebrek, dat het ontluiken der nieuwe wetenschap zeer in de hand werkte. Maar tot dat oogenblik waren zij rari nantes, die, als Jonkbloet in den Haag, iets aan vaderlandsche letterkunde deden.

Onder dergelijke omstandigheden kwam, in 1838, Matthijs de Vries aan de academie. Een oningewijde in de Nederlandsche letteren was hij toen niet meer. Zijn vader - en bij die herinnering stokte de stem van den verhaler in zijn keel - had hem op ten Kate en anderen opmerkzaam gemaakt. Aan de academie las hij Melis Stoke, maar in 't geheim, omdat men hem anders zou uitgelachen hebben. Wie dat vreemd en ongelooflijk mocht vinden, bedenke dat, toen Siegenbeek zijne oratie uitsprak, de klassieke hooglee-

[p. 147]

raren wegbleven om hunne minachting openbaar te kennen te geven.

De kennismaking tusschen Jonckbloet en de Vries was een gelukkig voorval en eene heerlijke voorspelling. De laatste citeerde eens, meen ik, een vers uit den Reinaert in 't bijzijn van den eerste, om hem tot kalmte bij 't spel aan te manen. ‘Wie kent hier Middelnederlandsch’ zou Jonckbloet trotsig uitgeroepen hebben, tevens verbaasd over die buitengewone ontdekking. Wat er ook van wezen moge, beiden gingen dan een bondgenootschap aan dat hun leven lang heeft geduurd.

Te Leiden doceerde op dat tijdstip pastoor Schrant, dien de omwenteling uit het rustige Gent had verdreven. Het was een braaf man, die ginder echter op zijn plaats niet en evenmin op zijn gemak was. Te Groningen onderwees Lulofs. Toen deze emeritus werd, - het kon omstreeks 1849 zijn, - werd de Vries zijn opvolger. Jonckbloet had eveneens naar de plaats gestaan, en indien hij ze niet kreeg, was het niet wegens mindere verdiensten, maar omdat hij het letterkundig handboekje van Lulofs, die te Groningen algemeen gevierd was, een scherpe recensie had durven schrijven en aldus vele invloedrijke personen tegen zich had opgeruid.

Vier jaren later was de beurt aan Schrant om emeritus te worden, en de Vries werd in dezelfde betrekking naar Leiden overgeplaatst. Hier begon de nog jonge en vurige man zich een bepaald denkbeeld te vormen van het sinds lang gedroomde ideaal. Daartoe behoorde in de eerste plaats de splitsing van zijn hoogleeraarsambt in vijf deelen en de vestiging van de Nederlandsche taalkunde aan de hoogescholen als afzonderlijk vak met een afzonderlijk doctoraat. Het spreekt wel dat hij aan niemand iets van die plannen mededeelde; men zou hem voor krankzinnig hebben verklaard. Na zeven jaar werd de eerste en gemakkelijkste wensch vervuld: professor Fruin nam de vaderlandsche geschiedenis over. Dat was al een overwinning van belang. Veel werk en moeite kostte het om aan professor Kern de Indo-Germaansche taalkunde met het Sanskriet te kunnen geven (1865). Het gelukte toch. In 1877 echter hakte de Vries den knoop moedig door. De nieuwe wet op het hooger onderwijs, dank aan het onvermoeide en geestdriftige streven van den grootsten Neerlandicus, schiep insgelijks het doctoraat in de Nederlandsche taal en letterkunde, hetgeen op de werkzaamheid van de Vries de kroon zette, en een even welsprekend als onvergankelijk voorbeeld blijven zal van wat de menschelijke wilskracht, trots afkeer, vooroordeel en tegenstand, tot stand kan brengen. Terzelfdertijd kreeg prof. Cosijn het onderwijs in de Germaansche taalstudie. Wat Jan ten Brink betreft, die kwam eerst later.

En zoo, besloot de grijze man zijn lang verhaal, zoo hebben mijn leven lang de omstandigheden gunstig medegewerkt tot het verwezenlijken mijner plannen. Zonder die onbestemde behoefte aan iets ontbrekends, zou ik toch niet geslaagd zijn. In den beginne had ik overigens goede leerlingen, iets wat ik vooral aan jonge professoren uit volle overtuiging wensch. Zoo telde ik heel vroeg onder mijne toehoorders Eelco Verwijs, die onder Jonckbloet te Deventer gestudeerd had, en mij uit Groningen naar Leiden was gevolgd. Zoo goed belezen en beslagen als ik in onze letterkunde, was hij een leerling voor wien ik op mijne hoede mocht zijn. Dat dwong mij, wijl mijne eer op 't spel stond, nog meer te werken dan ik het anders wellicht gedaan zou hebben, en een beteren prikkel kan ik niemand wenschen. De Vries glimlachte nog even terwijl hij die episode herdacht. Verder, ging hij, weer ernstig, voort, heb ik nog veel, zeer veel te danken aan den omgang met de Grimm's en onze Vlaamsche broeders. Zonder hun bezielend voorbeeld vooral, hunnen werklust, hunne geestdrift, die op ons aanstekelijk werkten, hadden we het nooit zoo ver gebracht.

Hier hield de spreker op, als uitgeput door den last van herinneringen, die hij uit haren slaap had opgewekt. Dan kwam het onvermijdelijke slot, een woord van dank aan de aanwezigen, uitgesproken met stokkende stem, terwijl de grijsaard snikkend achterover zeeg in zijn zetel.

Iedereen deed zich geweld aan om kalm te blijven tegenover die groote smart, vol eerbied voor den lijdende. Dan stond dr. Kluyver op, en met eene stem waarin nog de aandoening beefde, herhaalde hij wat de Vries' leerlingen voor hun meester gevoelen, en stelde terzelfdertijd dezes verdiensten in het ware licht. De Vries luisterde, en wanneer hij soms zijn met tranen benevelden blik opsloeg, dan was het als om nog een laatste maal te protesteeren tegen hetgeen zijne edele bescheidenheid niet dorst aanvaarden.

Edel en bescheiden, dat waren de hoofdtrekken van de Vries' karakter! Wat hij op zijn afscheidscollege zegde, dat heb ik, beknopt maar getrouw, medegedeeld. Maar wat ik niet kon doen uitkomen, dat was de zelfverloochening van den man, die zich zelven geene verdienste toekende, en de eer van het tot stand gebrachte op rekening schreef van de gunst der omstandigheden en den bijstand van enkele wetenschappelijke partijgenooten. Wat men moet voelen, dat is de liefde voor de moeder-

[p. 148]

taal die uit elk zijner woorden sprak, dat is de erkentelijkheid die hem na zooveel jaren bij het herdenken van zijn vader de tranen uit de oogen perste. Ik schreef nog lang, indien ik de gewaarwordingen mocht ontleden, die mijn gemoed op dat enkel uur doorliepen, zeker is het dat het mij steeds onvergankelijk in het geheugen blijft.

Een laatsten handdruk, en iedereen verwijderde zich, in gepeinzen verzonken. Mij is het nooit vergund geweest, den Stichter van Het Woordenboek weder te zien.

1-3 September 1893.

Outis.