De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 3

[p. 99]

j.b. michiels

[p. 101]

J.B. Michiels

Zoo de dood van eenen kunstenaar van talent een openbare rouw mag genoemd worden, die, althans voor eene poos, aan geklag van een innigeren aard het zwijgen oplegt, hoeveel te grooter wordt ons verdriet dan niet, wanneer de vertegenwoordiger verdwijnt van een vak, wiens voortbrengselen, door hunne natuur zelve, met zooveel welsprekendheid bijdragen tot de bekendmaking der meesterstukken, gesproten uit het penseel onzer genieën!

Indien, om zooveel redenen, het overlijden van Jan Baptist Michiels eene groote leemte daarstelt in de rangen der Belgische school, zal het des te levendiger gevoeld worden, omdat de kostbare ondervinding van den aflijvige, sedert het vierde eener eeuw bijna, ten goede kwam aan het onderwijs eener kunst, die door hem alleen in den laatsten tijd officiëel bestuurd werd. Professor van graveerkunst aan onze Koninklijke Academie van Schoone Kunsten sedert den 3ⁿ Februari 1868, werd Michiels geroepen om denzelfden cursus te besturen bij het Hooger Instituut, toen die instelling in 1886 tot stand kwam.

De meester, wien wij deze regelen wijden, was te Antwerpen geboren op 21 Juni 1821; hij had om zoo te zeggen stap voor stap gevolgd wat men gaarne zou noemen de wedergeboorte zijner kunst in België, ware het niet dat de school, welke zich zoowel te Antwerpen als te Brussel gevormd had, onder den dubbelen en zegenrijken invloed van het onderwijs van Corr en Calamatta, reeds duidelijke teekenen van verval verried. Hij vertegenwoordigde er met onderscheiding het Antwerpsch element, minder door eene bijzondere eigenschap van zijn talent, dan wegens het bestendig gebruik, dat hij er van maakte, om de scheppingen van oude en moderne Antwerpsche schilders te vertolken.

Meer dan Corr zelf, hebben zijne leerlingen aan onze graveerschool eene opmerkenswaardige hoeveelheid werken geschonken; en, al nam het noodlot vóór den tijd eenen Verswyvel, eenen Bal, eenen Wildiers, eenen Nauwens en eenen Van Reeth de stift uit de hand, toch wekt ieder dezer namen de herinnering op aan de eene of de andere bladzij, van aard om hem voor eeuwig aan de vergetelheid te ontrukken.

Michiels, wiens loopbaan langer was, heeft de nationale plaatsnijkunst weten te verrijken met eene verzameling van gewrochten, waarvan verscheidene genoemd worden tusschen de verdienstelijkste der soort.

Lange jaren voordat hij de erfenis van Bal als leeraar verwierf, was hij er in geslaagd, eene plaats van aanzien te veroveren in de rangen der jongere school, en het eerbiedwaardig aantal zijner platen getuigt niet minder voor zijnen ijver dan voor de snelle ontwikkeling van een talent, ongemeen bekwaam om de uitvoeringsmiddelen te doen waardeeren van een kunstvak, dat dikwijls ondankbaar is, maar door menigvuldige meesterstukken des te hooger verheven wordt in de achting der kenners.

Michiels telde geene vijf en twintig jaar, of reeds vertrouwde de ‘Maatschappij tot aanmoediging der Schoone Kunsten’ hem de uitvoering toe eener plaat, bestemd voor hare inschrijvers. De hulde aan zijn talent werd verhoogd door het belang, dat gehecht werd aan het weer te geven werk: De Nood Gods, van N. De Keyser, eene schilderij, welke kort te voren een der glanspunten was geweest in het salon van 1846. De artist maakte het in hem gestelde vertrouwen geenszins te schande. Zonder volkomen de stijfheid te hebben afgelegd, onafscheidelijk van 't gebrek aan ervaring, zonder vooral zich ontworsteld te hebben aan den invloed zijns meesters, schiep hij eene bladzijde, waard om eene eervolle plaats te bekleeden in de verzameling zijner voortbrengselen.

Door eene dier ontmoetingen, waarin het toeval behagen schept, was het in de tenstoonstelling zelve, waar voor het eerst de prent van Michiels verscheen, dat Dyckmans' Blinde hing, tafereel, waarvan de reproductie zoo krachtig moest bijdragen tot de faam des graveerders, en terzelfder tijd ook tot die van den schilder. De teekening verscheen in het salon van 1854. Zij leidde eenen bijval in, die de stoutste verwachtingen merkelijk overtrof. De kunstenaar had er den weg toe geopend, ja, hem eenigzins zeker gemaakt, niet minder door de onverzettelijke volharding zijner vlijt, dan door de wezenlijk geniale toepassing van de hulpmiddelen der practijk, afwisselend van werkwijze overal waar 't noodig was, om elk voorwerp zijnen eigen uitsprong te geven.

Heden kost het wel een weinig moeite om te begrijpen, door welk wonder de maker dier schilderij, van aard om te wedijveren met de meest porseleinachtige van eenen Van Mieris, eenen Van der Werff en eenen Denner, was kunnen geroepen worden om den leergang van schilderkunst te besturen bij die Academie van Antwerpen, welke zichzelve tot zending gaf, voortzetters van Rubens, Van Dyck en Jordaens aan te kweeken! Teniers, de stichter van ons eeuwenoud instituut, sprong er misschien van op in zijn graf; doch 't was waarschijnlijk niet van vreugde. Goddank heeft men tegenwoordig op dat stuk heel andere gedachten, en we moeten wel veronderstellen, dat in den tijd, waarvan we spreken, er nog andere blinden waren buiten het model van Dyckmans, dien ouden ‘Charel’, dien velen onzer gekend hebben, en wiens baard, na eenen ganschen dag in zijne jas gestoken te hebben, zoo 'n aardige plooi had aangenomen.

Hoe het ook zij, Michiels' gewrocht bekwam een buitengewonen en te recht zeer verdienden bijval. Er waren tien jaar noodig geweest, om het tot een goed einde te brengen!

Middelerwijl had de graveur echter twee andere platen uitgegeven, besteld door de Maatschappij van Schoone Kunsten, reeds eigenares van den Blinde: Pieter de Groote

[p. 102]

te Zaandam, naar Wappers, en de Dertigdaagsche zielemissen van Bartel de Hase, naar Leys.

We moeten bekennen, dat zoomin de eene plaat als de andere ons teenemaal voldoet, er evenwel bijvoegende, dat de wijze van weergeven den goeden wil des graveurs in den steek moest laten; het zijn inderdaad twee stukken, waarvan de schilderachtige opvatting de vertolking bij middel van het graveerijzer juist niet vraagt. Indien het toegelaten is, de Zielemissen van Leys voor het meesterstuk van zijnen maker te houden, dan werd er heel wat anders gevergd dan de methodische plaatsnede van onzen tijd, om zijne menigvuldige fijnheden weer te geven, en zekere onvolmaaktheden van den vorm (overigens, zoo ruimschoots vergoed door de diepte van het gevoel) te bewimpelen. Michiels zou het ongetwijfeld als eene tekortkoming aan zijne taak hebben beschouwd, etsing en gravuur ondereen te mengen, en die goede trouw is niet in 't voordeel van zijn werk geweest, zijnde voor den plaatsnijder het zoo volledig mogelijk vertolken van al de kracht en 't leven des schilders de grootste moeilijkheid.

Wij hebben meer dan eens gezien, hoe eene zekere minachting, waarop voorheen de mengeling der werkwijzen onthaald werd, kwaad deed aan het succes der gegraveerde platen, en juist Demannez, met zijn prent van Erasmus' werkkamer, naar Leys, was er het slachtoffer van.

Wappers had eerst tot graveur Lhérie, die zijne werken uitstekend weergaf in de zwarte manier, en Verswijvel, die een ruimer gebruik maakte van de aquatinta en er in gelukte, de gewrochten des schilders met veel glans weer te geven. - De Peter de Groote geeft, ondanks hare ernstige hoedanigheden, den maatstaf niet van het talent van Michiels. Daarentegen bekomen wij dien, en in een hoogen graad, met de groote plaat van de Kruisrechting, naar Rubens, werk dat, alles bijeengenomen, beschouwd moet worden als het meesterstuk, het Capo d'opera van zijnen schepper.

Die plaat, eene der grootste, welke men in België gemaakt heeft, - zij meet niet minder dan 85 centimeters op 65 - was door Corr ontworpen om tot tegenhanger te dienen van de Kruisafdoening, in schets gebleven, en welke Franck gelast werd te voltooien voor de maatschappij van Schoone Kunsten. Het valt niet te loochenen, dat van de twee prenten die van Michiels het van de andere wint zoo door kracht van toon als door zuiverheid van lijn, kortom, door al de vereischte hoedanigheden eener goede gravuur.

Het verdient opgemerkt te worden, dat het grootsche doek van Rubens tot dan toe nooit naar het origineel gegraveerd werd. De groote en schoone plaat van Witdoeck, gesneden onder het toezicht zelf van den meester, werd gemaakt naar eene verkleinde kopij in grauwschildering, opzettelijk gemaald om den graveur tot model te dienen. Michiels moest zelf zijne effecten trachten te vinden, en men moet erkennen, dat de aangrijpende opvatting van zijn model op de plaat is overgegaan, met behoud eener kracht van uitdrukking, die waarlijk bewonderensweerdig mag heeten, en eener afwisseling van tonen, volkomen die van de schilderij.

Een aardig feit, waard gekend te wezen, is, dat sommige photografieën, welke verkocht worden als getrokken naar het tafereel uit de hoofdkerk, niet anders zijn dan afdrukken van de prent van onzen graveur, zeer waarschijnlijk buiten zijne weet gemaakt.

De artist wenschte niet beter dan zijn werk te volledigen door de uitvoering der luiken, en het is zeer te betreuren, dat er aan zijn verlangen geen gevolg gegeven is. Zoodoende zouden wij heel de verzameling bekomen hebben van de krachtige figuren, ontstaan in de reuzenverbeelding van Rubens: de ridders en de schreiende vrouwen, welke gerekend worden tot de heerlijkste scheppingen van zijn penseel.

Michiels, zeer weinig speculant van aard, was niet kwistig met zijn talent noch met zijne gewrochten. Tusschen zijne werken bevinden zich platen, welke het publiek om zoo te zeggen niet gekend heeft. De Afschaffing der Slavernij, naar Pauwels, vertrok naar Amerika bijna zonder spoor bij ons achter te laten; het portret van De Keyser, plaat, door het leeraarskorps der Academie besteld bij het ontslag van zijnen bestuurder, werd slechts op een onbeduidend klein getal exemplaren getrokken en nooit te koop gesteld; het portret van burgemeester L. de Wael, naar Delin, is nauwelijks beter gekend; het portret van lord Frederik Cavendish is het in 't geheel niet; nochtans telt het, te zamen met de vorige werken, tusschen de ernstigste voortbrengselen van dien aard, in België verschenen. De beeltenis van De Keyser is getoetst met buitengewone knapheid en zal eenen duurzamen rang behouden in de geschiedenis der Antwerpsche graveerkunst.

De laatste van Michiels' groote platen zag het licht in 1888, op last van de Maatschappij tot Aanmoediging der Schoone Kunsten. Zij geeft eene schilderij van Verlat weer: De Moeder van den Messias, en werd door het publiek met echte voldoening ontvangen.

Tegen het einde zijner loopbaan legde Michiels zich bij voorkeur toe op de sterkwaterplaat. Reeds in 't jaar 1861 had hij met goed gevolg den Marino Faliero van De Keyser geëtst, meegedeeld door de Vlaamsche School; maar dit was slechts een vluchtig werk en overigens behandeld in den aard van de gravuur. Toen, twintig jaar later, nieuwe etsen het licht zagen onder den naam van Michiels, waren zij gekenmerkt door eene vrijere hand, en, vooral wat het portret betreft, verdienen zij doorgaans de goedkeuring der kenners. Het portret der Gravin van Vlaanderen, dat van H. Schaefels, behoorende tot de verzameling der maatschappij van Antwerpsche etsers, worden onder de beste platen van den artist gerekend en laten verre achter zich de reproductiën, die hij heeft willen geven van de muurschilderingen van Leys in het stadhuis van Antwerpen. De bewerking dier platen is veel te schraal; de wijze te eentonig, en vooral de modeleering te onzeker om een juist

[p. 103]

denkbeeld te geven van den ernst en de hooge vlucht der grootsche scheppingen, door den beroemden Antwerpschen schilder achtergelaten in het stadhuis zijner geboorteplaats.

Hoewel Michiels gelukkiger geweest is in zekere vertolkingen van Rubens en Van Dyck, gelascht in de Geschiedenis der Antwerpsche Schilderschool door Max Rooses, zouden wij hem toch niet kunnen plaatsen bij de aquafortisten van naam. Gevoel van coloriet ontbrak hem natuurlijk geenszins, doch al heel lang had hij zich niet meer beziggehouden met eene werkwijze, die eene groote lichtheid van hand vereischt, gevoegd bij zekere kennis van hetgeen mag opgeofferd worden, iets waartoe, niemand zal 't loochenen, de lange en gewetensvolle praktijk der plaatsnede kwalijk voorbereidt.

Wij hebben in Michiels den graveur getoond, den ijverigen kunstenaar, te fier om het publiek een gewrocht te leveren, dat niet zoo volmaakt was als hij met zijn kunstenaarsgeweten kon overeenbrengen. Eenige portretten, die hij maakte voor het jaarboek der Belgische Academie en voor de Vlaamsche School: De Braekeleer, Conscience, De Keyser, Schwann, Dyckmans, Van Beers, bewijzen op hunne beurt die bezorgdheid en worden tot de beste der verzameling gerekend.

Indien de loopbaan van den artist al mag beschouwd worden als volledig, zoo door het aantal als door het gehalte van de werken, die haar uitmaken, het verlies van den vriend behoort tot dezulke, welke niet vergoed worden door de overwegingen, geput uit de waarde van zijn talent. En Michiels, het moet gezegd, had niet dan vrienden.

Herhaalde malen vertrouwden zij hem de zorg voor hunne belangen toe in de tentoonstellingen; en meer dan eens deed ook het gouvernement een beroep op zijne medewerking bij het samenstellen der officiëele comiteiten voor zijne salons van schilderkunst. Hij maakte eveneens deel van de Belgische commissie, gelast met de inrichting der tentoonstelling van graveerkunst, te Weenen in 1883. Zijne platen verwierven er grooten bijval.

De zedigheid bijna tot de terughouding drijvende, wist hij echter tusschen te komen in alle omstandigheden, waar zijne ambtsbroeders op zijne zelfopoffering rekenden; en niet minder krachtdadig om de eerste pogingen zijner leerlingen te ondersteunen. Van nu afheeft menigeen tusschen degenen, die door hem gevormd werden, zegepralend zijnen weg gebaand, en wij kunnen bevestigen, dat niemand op zijn atelier geweest is, die zich niet met ontroering zijne leerjaren herinnert, toen de eerbied voor den leeraar zoo gewenscht zijne raadgevingen te stade kwam, welke immer gekenmerkt waren door de welwillendheid van eenen kameraad.

Het instituut van Schoone Kunsten zal, naar ons volle vertrouwen, de verheven grondbeginselen der Vlaamsche plaatsnijkunst, wier bewaring onder zijne hoede werd gesteld, in eere weten te houden. Wie de opvolger van Michiels ook zij, hij zal stellig in de voorgaanden, door den uitstekenden artist in 't leven geroepen, eenen samenhang van beginselen en voorbeelden vinden, bestemd om onze school nieuwen glans bij te zetten.

H. Hymans.