De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 3

[p. 39]

Hendrik Luyten

Nu ik mij aan mijne schrijftafel neerzet, om voor de lezers van dit tijdschrift den indruk weer te geven, door de onlangs gesloten tentoonstelling der werken van Hendrik Luyten op mij te weeg gebracht, nu wordt het mij

H. Luyten

eerst geheel duidelijk, hoeveel aangenamer de gemoedsstemming is, waarin ik mij thans bevind, dan die waarin ik, in menige andere omstandigheid, mijn nederig oordeel over deze of gene periodisch belegde en door éene of meer kunstenaarsgroepen ingerichte expositie in woorden trachtte saam te vatten.

Deze gemoedsstemming nu, zij is het gevolg van verscheidene omstandigheden, en wel in de allereerste plaats van deze hoogst welkome, dat die voor oog en geest des toeschouwers zoo vermoeiende ongelijkslachtigheid, uit het naast elkander uitstallen van schilderijen van allen landaard, van alle school en grootte, van allen toon en vorm, noodzakelijk voortspruitende, en aan onze groote driejaarlijksche salons in zoo hooge mate eigen, geheel of nagenoeg geheel vermist wordt op eene tentoonstelling, welke, - in eene min of meer beperkte zaal plaats hebbend, - aan den arbeid van éenen enkelen kunstenaar gewijd is.

Algemeene en groep-tentoonstellingen kunnen zeker, als vanity-fair's en koopers lokkende markten nog eenig belang opleveren, van het strengere standpunt der kunst beschouwd, leveren zij slechts bitter weinig voordeelen!

Kunnen zij deze of gene, door de zelden ónpartijdige heeren plaatsers begunstigde personaliteit, wellicht aan eenen eerepenning of een duimpje gekleurd lint helpen, om eenen kunstenaar óf in geheel zijne loopbaan, óf althans in den vollen glans van eene zijner ontwikkelingsphazen te veropenbaren, zijn zij teenemaal ontoereikend!

Er was echter nog vrij wat meer en beter, dat mij in de vingers die welbekende schrijfjeukte deed gevoelen, die den criticus onweerstaanbaar naar de pen doet grijpen, ten einde ook aan anderen instemming te vragen voor de gedachten, welke hij, bij voortduring, in zijn brein ziet opkomen, bij het herdenken van de straks beschouwde en van dan af beminde schepping.

Niet alleen door gelijkaardigheid van opvatting muntte - in al hare veelzijdigheid - Luyten's tentoonstelling uit, maar vooral door de innerlijke waerde van al de uitgestalde stukken. Niet alleen liet zij ons toe, in éenen enkelen blik, den geheelen weg te overzien, door den jeugdigen meester tot heden afgelegd, maar tevens ons rekenschap te geven van de vastheid en zekerheid, waarmede hij het gedroomde ideaal van het volmaakte kunstgewrocht met iederen nieuwen arbeid meer en meer nabijkomt.

En dan, zoo het wezenlijk waar is, - en ik houd zulks voor onomstootbaar, althans tot een meer bevoegde mij met iets anders dan drogredenen van het tegendeel overtuige; - zoo het wezenlijk en heusch waar is, dat van het vijftigtal stukken, door Luyten thans van 5 tot 12 Februari in Verlat's Zaal uitgestald, geen of althans nauw éen enkel valt aan te duiden, dat niet verre boven het peil van het middelmatige verheven zij; hoe juichte mij het hert niet in de borst, bij het bewonderend en beminnend genieten, bij het in een stil hoekje mijns geestes nadichten, nagevoelen en nachempfinden van die acht of tien pronkjuweelen der geheele verzameling, door den kunstenaar alle in de laatste twee jaren voortgebracht, en zóo verre verheven boven zelfs de beste werken uit zijnen vroegeren ontwikkelingstijd, als die werken, reeds toen, boven de proeven van zoovele zijner evenouderen uitblonken!

In haar geheel beschouwd, mag Luyten's tentoonstelling worden vergeleken bij een machtig, hoogzwellend muzikaal crescendo, opgelost, straks, in den aangrijpenden, majestatischen dreun van een heerlijk slot-largo!

Niet bij toeval, overigens, maar opzettelijk gebruik ik hier dit paar aan de muzikale vaktaal ontleende woorden: er is in Luyten's werken, althans in die van zijne laatste manier, - verschooning voor het ongelukkig aanwenden van dit leelijke woord, waar het eenen schilder geldt, die zich zoo geheel vrij wist te maken van alle gezochtheid en gemaaktheid! - meer dan éene eigenschap te ontdekken, die doet denken aan de meest subtiele van alle kunsten: de muziek.

De laatste werken nu, zij vooral geven ons, - neen, ik zal en wil nog niet zeggen: de volle maat van eene gave, welke tot de rijkste en veelzijdigste behoort, die ik sedert jaren leerde kennen,- maar eenen heerlijken, betooverenden voorsmaak van nog grootscher en volmaakter scheppingen, waarmee Luyten niet zal nalaten zich zelven eenen

[p. 40]

onsterfelijken naam, zijnen stam, - ónzen stam, - eenen schitterenden luister te verzekeren!

Dat wij intusschen, - indien wij, in stede van eenen nauwelijks dertigjarige, eenen vergrijsden meester bestudeerden, - redenen te over zouden hebben, om onze Antwerpsche, neen, onze Vlaamsche, onze Nederlandsche kunst luide geluk te wenschen met de hier te beoordeelen reeks gewrochten, bij alle goden, het spreekt van zelf! De grootste eer echter, welke men aan zulk eenen jongere bewijzen kán, schijnt mij toe hierin te bestaan, dat men hem niet enkel tot primus inter pares uitroepe, maar hem tevens met nadruk op het hert drukke, dat men voortaan het volste recht heeft, van hem te verwachten, dat hij dit primus inter pares eerstdaags tot primus inter primos zal doen worden!

* _* *

Het oudste in dagteekening (1886) in al de door Luyten ten toon gestelde werken aan de eene, en zijne allerjongste geesteskinderen van September en October 1889 aan de andere zijde, met elkaar vergelijkende, leeren wij in hem eenen schilder kennen, die er zich al heel vroeg is gaan op toeleggen, de natuur met eenen stouten en toch treffend juisten blik te beschouwen, zijne opvattingen los en kloek aan te leggen, en ze onbevangen en breed te voltooien.

Deze eigenschappen, in de portretten uit 1886: dat van den heer Pr. de Wit, van den heer v. Wedd., en vooral van de leden van Als ik kan reeds onmiskenbaar, de heer Luyten heeft ze, zich wijselijk vrijwarend voor allen invloed van theorieën en personen, van lieverlede gerijpt en ontwikkeld, niet in eene reeks proeven, tot éene zelfde, angstvallig gekozen soort behoorende, maar in proeven in ieder vak zijner kunst, op onderwerpen van den meest uiteenloopenden aard.

Den goden dank! Deze veelzijdigheid is een van Luyten's meest opvallende kenmerken! Van het portret gaat hij over tot het in licht en lucht badende wei- of boschgezicht; straks borstelt hij een breed opgevat zeestuk; later weer eene studie naar het naakt model of eene binnenkamer..... Ligt er, in dit koene aandurven van allerlei stoffen, geen bewonderenswaerdig zelfvertrouwen, dat inneemt voor den artist en eene waarborg oplevert van zijn welgelukken?

Hoe het komt, dat enkel een paar werken van 1887 ons werden voorgehouden, - o.a. een fraai portret van den heer M. en het minder goed gelukte van den heer Rik v.d. B., een, waarop wij nogtans den kranigen, levenden kop niet genoegzaam kunnen prijzen, - mij hoort het niet toe, het te onderzoeken! Zeker is het intusschen, dat reeds in al de stukken van 1888 de vooruitgang onmiskenbaar is.

Eene goede dozis zelfcritiek had den jongen kunstenaar, ondanks al den geoogsten en overigens verdienden lof, toen reeds doen begrijpen, dat het hem, bij al de kracht van zijn coloriet en de macht zijner teekening, ontbrak aan een juist begrip, - althans aan eene bevredigende teruggave - van den invloed des lichts op de voorwerpen, op hunne omtrekken niet alleen, op hunne vormen en kleuren tevens. Is niet met dit paar woorden het hoofdgebrek, misschien het eenige gebrek aangegeven in zijne anders zoo kranige, ofschoon nog ietwat Antwerpschbruine schilderij, Eene Zitting van Als ik kan?

Met Vóor de Werkstaking, een stuk, dat wij reeds op een vroeger driejaarlijksch salon bewonderden, - ook ondanks de wraakroepend slechte plaats, er aan gegeven, - schijnt Luyten zich voor goed tot de aanbidders van het licht bekeerd te hebben. Zooals in alle reacties het geval is, werd in dit overigens uitstekend werk, en wellicht nog meer in den in Juni 1888 daarop gevolgden Schofttijd der Metsers: - twee in eene binnenplaats spelende tooneelen, - het verduidelijken van de lichtvaling der kleuren misschien nog iets of wat overdreven; nog zou men aan deze twee werken het eenigszins vlakke, eentonige der kleurbehandeling kunnen ten laste leggen, ofschoon het mij van het hert moet, dat zij beide, wat de typeering der personages aangaat, meesterlijke studiën zijn. Onmiddellijk daarna vinden wij onzen schilder hetzij, ginds, in den wijden, blijden buiten, Te Baesrode, op den Scheldekant, of Te Hoboken, bij regenachtig weder, en daar openbaart hij zich aan ons als een landschapschilder, die nog enkel hoeft voort te werken in de aangenomen richting, om ook in dát vak zijne gouden sporen te verdienen. Dan weer bestudeert hij, In zijne Werkplaats ditmaal, hoe het door gordijnstoffen geteemste daglicht de frissche tonen van het naakte menschenvleesch tempert en donzigt, en toont hij ons, in eene uitstekende studie, eene op eene dierenhuid plat uitgestrekte jonge vrouw, zoo voortreffelijk geteekend als malsch getoetst.

Vergis ik mij niet, dan zal 1889 in Luyten's loopbaan als een echt wonderjaar mogen aanschouwd worden. Welke ongeëvenaarde vruchtbaarheid vooreerst! Niet min dan vijf-en-dertig der nu tentoongestelde stukken werden in dit voorspoedig jaar voltooid! Doch, er is nog meer: juist in de beste dezer werken, neen, in alle vast zonder uitzondering, doet Luyten zich kennen als eenen artist, voor wien de techniek geen enkel geheim meer bezit, en die voortaan nog een enkel doel in het oog wenscht te houden: de natuur op heeter daad te betrappen.

Eene laatste wijziging onderging, in 1889, zijne werkwijze: bleek nog zooeven, bleek op het witte af, krijgt zijn coloriet, ofschoon volop nu rekening houdende van de inwerking des lichts, zijne vroegere warmte en diepte als met woeker terug; breed en grootsch als altijd, ontdoet zijne behandeling zich te goeder stonde van het eenigszins vlakke en eentonige, dat ik straks betreurde; teekening en coloriet, zij zijn niet langer twee als afzonderlijk optredende elementen in zijne verwezenlijkingen van het schoone, zij smelten op de innigste wijze in elkander; beter en juister gezegd, uit het eigen spel der kleuren lost zich van nu af het lijnenbeeld van het gemaalde voorwerp op, zonder dat het noodig geweest schijne, er de omtrekken op voorhand van te bepalen. Daardoor zelf verkrijgen juist deze omtrekken dat onnoem-

[p. 41]

bare ‘ik-en-weet-niet-wat’, hetwelk de schilders, in hun eigenaardig stielbargoensch, met den naam van ‘wemelen’ aanduiden, en waaraan ik, om ook eens een woordje te wagen, de benaming lijntrilling zoude willen geven.

De titels afschrijven van de geheele reeks werken, waarop deze laatste regelen doelen, het ware voor lezer én steller dezes evenzeer vermoeiend. Over enkele in het bijzonder kan ik niet nalaten een en ander mee te deelen.

Zonder op de groote waerde van portretten, als die van M^r Cl., Mevr. Cl. en Mevr. Terw., ook maar het minste af te dingen, meen ik toch den ruimsten lof te moeten geven aan het heerlijke stuk: De Missionnaris-apostolicus Langenhoff. Een gewrocht, dit, waarvan Frans Hals in eigen persoon - blijkbaar des jeugdigen meesters dierbaarste voorbeeld! - ware het hem gegeven onder ons terug te keeren, voorzeker zeggen zou, ‘dat het naar zijnen smaak is’. Geen zoeken, bij Luyten, naar kostumenpracht, naar kleurentegenstellingen of iets dergelijks: niets dan het leven in al zijnen eenvoud, maar ook in al zijne pracht en macht. Hoofd en handen zijn aleven karaktervol en edel; het gelaat is sprekend van uitdrukking; het geheel onverbeterlijk verlicht.

Doch, ziehier twee van de vele zeestukken: Visschersterugkeer en Op 't Strand te Katwijk. Wat eenen eindeloozen horizon omvat niet het nog geen twee meters breede kader van dit laatste zoo voortreffelijke werk! Vol beweging, vol drijfkracht, - laat mij het zóo zeggen! - is dat logge, doch van licht doortintelde zwerk; schelpkleurig glanst de wijdstrekkende, kalme zee; de zilte lucht ademt u in wezenlijkheid tegen uit dat lapje beschilderd doek.....

Naar de Weide en Herfst in het Bosch zijn, onder meer andere, twee allervoortreffelijkste landschappen. Het laatste is noch min noch meer dan een meesterstuk! Hier vooral verrast en treft ons het hoogst muzikale van Luyten's kleurenvertolking. Geen spoor van vlakke, bij heele strooken of partijen aangebrachte kleur! Eene symphonie, waarin elk tintje, hoe schaarsch ook, zijn eigen nootje vermag te doen hooren, zonder dat het geheele daarom in de verste verte gelijke op een schetterend charivari. Hoe bescheiden neuren, boven den meer stemmigen grondtoon van dat slapend water daar beneden, de weinige nog groen gebleven loovers hunne klacht,... de klacht van het naderend einde, van den dood in het kille water of in de drassige wei,... terwijl het stouter zingend ros en rood daartusschen joelt met de spottende tonen der klarinette, en het alles overstroomend geel, bewust van zijnen eerlangen triomph, het onbeschaamd uitschatert als met trompetgeschal!

Omtrent kleinere stukken als Straat te Castel, Naar de Weide, Herfst op de Heide, Schelde te Baesrode, enz., kan ik moeilijk in bijzonderheden treden! Ik kan ze enkel terloops vermelden, hoe verdienstelijk ze dan ook zijn.

De twee Weesjes, - eene allerliefste idylle, - ter zijde latend, ga ik over tot de wellicht allervolmaakste stukken der verzameling, ik bedoel: Middag (Juni 1889), Het Vertelseltje en Meibloempje (Mei 1889), Herfst (September 1889) en De Kantwerksters (December 1889).

Met deze schilderijen neemt Luyten beslist plaats in de allervoorste rangen van hen, die zich overtuigd achten, dat Hobbema en Ruysdael wel wonderbare kunstenaars geweest zijn voor hunnen tijd, doch dat Hobbema en Ruysdael beiden, konden zij, door een mirakel der zielsverhuizing, morgen weder penseel en palet opnemen, geenszins hunne eigen natuurvertolking zouden tot voorbeeld kiezen! Zij zouden, als zonen der negentiende eeuw, dingen zien, daar buiten, welke hun oog misschien wel heeft... geraden, maar hunne hand zeker niet heeft weergegeven, en die dingen vooral zouden zij thans, in hun volle wezen, pogen te vereeuwigen op hun doek....

Deze stukken beschrijven, ik waag er mij niet aan! Ik mocht al te deerlijk slechts verraden, hoe verre letterkundige plastiek bij die eens schilders achterstaat! Hoe zou ik het ook aanleggen, om den lezer te laten mede-zien, den stouten greep van den artist, waar hij, vlak in de middagzon, een op het schelgroene grasbed liggend meisje schildert? Op den buik uitgestrekt, in 't verkort gezien, laat zij het sprekend hoofd met het rosse haar rusten op hare hand, eene lustwekkende, vleezige vlek te midden van de malschgesapte groenen om haar heen.

Herfst is nog schooner! Een gedicht met kleuren, een vizioen der werkelijkheid, dat u den indruk geeft van eene ongemeen saprijke, in onbesnoeide weelde opwoekerende natuur, gedoopt in eenen alles omvademenden lichtglans, en omgevend een recht opstaande meisje, half vóorlichtend in de vlakke zon, half wegdonzend in eene stoutvallende slagschaduw, houdend aan haren arm een korfje lachende vruchten, lachend zij zelve, lustig en schalksch, de waereld en den toeschouwer toe.... -

* _* *

Veel heb ik, in deze vluchtige schets, óf terloops aangeraakt, óf - nog erger - geheel doodgezwegen. Zoo zeide ik geen enkel woord van Lineken, een der beste stukken van 1888, geen enkel woord ook van de uitstekende studie: Eene Mijnwerkster, mede van hetzelfde jaar.

Intusschen zeide ik zeker genoeg, om het bewijs te leveren, dat Antwerpen in Hendrik Luyten eenen kunstenaar bezit, waarop het met het volste recht van nu af roem mag dragen, genoeg tevens om te doen uitschijnen, dat de beweging, waartoe Luyten behoort, - men heete ze nu zooals men wil! - ook in ónze stad onloochenbaar veld wint.

Wie herinnert zich niet den tijd - nog niet zoo lang geleden, trouwens - waarop slechts een tweetal Antwerpsche kunstenaars het waagden, als luministen op te treden?

Heden maken diegenen, welke zich - met minder of meerder vastberadenheid - tot het plein-air bekeerden, eene indrukwekkende groep uit.

't Is wel waar, dat enkelen, de spotternij van eene kruidenierende menigte en de miskenning van gemakzuchtige kunstgenooten moede, er zich hebben laten toe overhalen,

[p. 42]

hunne poenaten naar elders over te brengen... Zeker is het, dat, - zonder van de allerjongsten te spreken, - de invloed van de nieuwe richting zich tot zelfs in de laatste werken van enkele ‘artisten met reeds gevestigde reputatie’ liet gevoelen.....

Moet men Abry, Claus, Crabeels, Farasyn, Hens, Luyten, Meyers, Marcette, Verstraete niet - mits verschillige schakeeringen - tot deze richting terugbrengen? Zijn er, in de kringen der jongeren, geene voortreffelijke elementen, die het voorbeeld dezer voortreffelijken volgen?

En, dat ook in het publiek een ommekeer merkbaar is, ook dit nog mocht tijdens Luyten's tentoonstelling blijken. Enkelen hebben wel nog geen vrede met het stoute impressionisme van Luyten's beste landschappen; door jarenlange vergoding van vroegere en zeker achtenswaerdige meesters misleid, voelen zij hunne door diepe, bruine tonen verwende oogen onaangenaam aangedaan door de blauwe of witte lichteffecten, die stukken als Herfst, Op het Strand te Katwijk, Meibloemken, voor een jonger geslacht zoo aantrekkelijk maken; anderen weer, van een meer utilitair dan artistiek standpunt uitgaande, betreuren het, dat sommige stukken - door hunne losse, breede behandeling, minder geschikt zijn om te worden opgehangen in een privaat-salon, dan in eene uitgestrekte tentoonstelling-zaal....; gelachen heeft intusschen niemand...., en - werd er, rond deze of gene schilderij, ook al eens geredetwist, steeds getuigde elk te berde gebracht argument, elk uitgesproken woord van eerbied en liefde voor den kunstenaar! En zóo vond, - en wij wenschen er hem en zijne zaak van herte geluk mee, - zóo vond Luyten voordeelige koopers voor twee zijner zeestukken, o.a. voor zijn Strand te Katwijk, voor enkele zijner landschappen, o.a. voor den puiken Herfst in het Bosch, alsmede voor eenige zijner kleinere stukken.

Antwerpen, 10 Februari 1890.

Pol de Mont.