De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 2

[p. 150-151]

De Driften der Menschen, naar eene schets van Jef Lambeaux' karton

[p. 153]

Jef Lambeaux
(Vervolg, zie blz 124)

Thans kunnen wij overgaan tot de beschrijving van het laatste werk des jongen meesters; ik bedoel, zijn reusachtig karton: De Driften der Menschen. Ik zeg: reusachtig, want het stuk meet nagenoeg 12 × 6 meters. Doch in die ongewone afmetingen moet de verbazende indruk, dien het op alle toeschouwers maakt, niet gezocht worden; 't is in de hoogere gedachte, die den kunstenaar bezielde; het is in de wonderbare kracht, die uit de gansche samenstelling straalt: het is in de meesterlijke uitvoering van het geheel.

Hoe zal ik het stuk noemen? Een epos in beeld, eene verhevene symphonie in lijnen, eene Sheakespeariaansche tragedie, die de innigste roerselen van 's menschen ziel aangrijpend vertolkt. Ik wil de zangen van dit epos genieten, hunne verhevene melodie ook uit mijn hart laten wellen, en met sidderend gemoed den vreeselijken storm in het opgezweepte menschenhart bijwonen.

Wij zegden reeds, dat het bewuste karton de driften der menschen tot onderwerp heeft. Die driften leiden ter dood, ziedaar de grondgedachte. Zij, die zich door den onstuimigen drang hunner hartstochten laten vervoeren, merken het soms wel, doch te laat; daarom neemt de Dood, verbeeld onder den vorm van een ontsluierd geraamte, het middenplan in, van waar ze de gansche samenstelling beheerscht.

Het gewrocht bestaat uit twee hoofdgroepen, naar de beide geslachten; links de vrouwen, rechts de mannen. Op drie plaatsen slechts vindt men ze samen. Op het voorplan, midden-links, zien wij de Eerste Liefde, verbeeld door een' jongeling en eene maagd, beide heerlijk schoon; - toonbeelden van kracht en bevalligheid. De jongeling heeft zijnen arm over den schouder der geliefde gelegd; hij zit haar eindeloos diep in de eindeloos diepe kijkers te staren. Hij drinkt zaligheid bij volle tengen uit die verrukkende blikken. Het schijnt dat zijn mond der beminde een heerlijk lied gard zingen van eeuwigen zonneschijn, van gouden starren, die hij met vermetele hand uit de tintelende hemelgaarde zal rooven, om er de aangebedene zijns harten kransen mede te vlechten, - kransen die nimmer verwelken.

Zijn lied zal de rukwinden der boosheid doen stillen, de orkanen des levens voor heur doen bedaren, don storm der smart van hare zijde doen wijken, de baren des lijdens in zacht gemurmel voor hare voeten doen wegsterven... Zie, ze gaat meêzingen: haar maagdelijke boezem hijgt zwoegend van vaakgedroomd genot en beider melodie versmelt tot een tweezang, waar de engelen boezemjagend naar luisteren.

Doch wat ook de schitterende fantazij der jeugd in rozige droomen voorspelde, wat lokkende schimmen ze vaak als lichtende sluiers uit gulden verbeelding schiep, storm en verwoesting dagen niet zelden. Ze rukken zoo vaak toch de bloem van den stengel, eer zij haar eerste lieflijke geuren gaf te genieten. Dan stijgt de baar der smarte tot tegen de lippen, dan wordt des levens last zoo ondragelijk zwaar, - dan drijft de dolk uit beider harte het leven, dat schitterde met droomen van diamant, waarin de hemelschoone zangen der wordende begeestering schalden. Daarom plaatste de kunstenaar den Zelfmoord van een jeugdig paar naast de Eerste Liefde, Doch die uiterste wanhoop der bloedende harten heeft hij enkel lichtjes geschetst, als om nauwelijks in marmer getoetst te worden, immers, ook in wezenlijkheid halen die doodelijk bedroefden den sluier der eenzaamheid over de bloedige gulpen, waarin hun leven en liefde wegvloeien. De smartelijke gelatenheid dier beide gestorvenen, ofschoon slechts even te raden, vervult het hart der toeschouwers met schokkend medelijden.

Naast Eerste Liefde, te linker hand, prijkt de gelukkige moeder, zittend, omgeven van haar kroost. De uitdrukking van onuitsprekelijke zaligheid schittert in de stralende blikken, woelt op uit elke zenuwtrilling van het heerlijke vrouwenbeeld. Haar zuigeling rust poezel en malsch, in minnelijke omarming gesloten, tegen de kloeke moederborst, terwijl de grooter lieveling langs hare zijde opklautert om een appeltje uit hare rechterhand te ontvangen. Zij, wier hart aan kinderen hangt, zullen dat beeld van huislijke wonne niet licht vergeten.

Jammer is de liefde niet altijd rein als hemelgave. Vaak ontaardt dat heiligste gevoel der menschheid in geile tochten. De losgebroken driften voeren tot bandeloosheid en geven aanleiding tot tonneelen, die het denkende schepsel met verschrikking slaan. Zij, die zich daaraan overgeven, dragen in hunne spieren de teekens hunner misdaden. Daarom heeft de kunstenaar, der natuur getrouw, de beelden dier groep voorgesteld met zeer ontwikkelde vetcellen, gevolgen van drank en ontucht. Vooraan een vrouw met wulpschen blik; meer naar achter een zware half dronken kerel, die eene of andere Laïs op de schouders torscht, en dieper nog in het duister een warrelklomp van schandige wezens, die zich voor het plegen hunner losbandigheid verschuilen gaan.

Niet immer wordt de wilde jacht der tochten van vleeschelijk genot onmiddellijk, opzettelijk aangezweept. Dans en spel komen meermaals het sluimerend heir der driften wekken. Naast de ontucht ziet men eene vroolijke groep vrouwen, alle begaafd met het schitterendst lichamelijk schoon. Ze draaien en zwirrelen in wervelende vlucht, samengestrengeld in het vreugdige huppelen. De voorsten in de rei denken slechts aan het heerlijk genot van den dans; doch hooger en verder wordt de maatbeweging losser en wulpscher, en verzwindt in den nevel waar smart en snerpend naberouw den boezem dier schoonen doorploegen zal. Het donkere gewoel van schichtige schimmen

[p. 154]

op den achtergrond, laat tooneelen van eindeloos wee en doffe vernedering raden. De aanschouwer waant de schorre kreten der arme gevallenen te hooren, die jammerend opdagen uit dien poel der ellende.

Een enkel gevolg van het onbezonnen vreugdespel werd ons door den kunstenaar vertolkt, namelijk, de verkrachting. Hier nogmaals schittert Jef Lambeaux met zijne buitengewone gave van schikking en uitdrukking. Hoe gewaagd het onderwerp ook zij, het werd zoodanig voorgesteld, dat niemands kiesch gevoel daardoor gekwetst kan worden. De maagd, angstig nedergehurkt, weert den lafaard, wiens afschuwelijk dierlijke uitdrukking verschrikkelijk is, uit al hare krachten. Heel haar wezen drukt de geweldige inspanning harer spieren uit, doch ze gaat voor overmacht bezwijken... In hare wanhoop bijt ze den akeligen aanvaller den neus te pletter. De pijn doet hem vervaarlijke kreten slaken en verwringt zijn gelaat tot een ijslijken grijns.

Hoogerop zweven en zwieren nog tal van schimmen, gehuld in een waas van Rafaëlische schoonheid; doch ze zijn tot den eindpaal genaderd, tot tegen het gesluierde rif, dat het alles met zijn spottend en grimmig bekkeneel beheerscht. Daarnaast, uit het donkere verschiet, dagen de Grieksche Schikgodinnen die het lot der stervelingen beheerschen. Ze schijnen de dwaze, hollende menigte te wenken naar den nacht der eeuwige vernietiging.

_**_*

De andere helft van het karton, te rechter hand stelt meer bepaaldelijk het willen, pogen, zwoegen en lijden der mannelijke kunne voor.

Op het voorplan, midden, ligt een ouderling neergezonken in de stuiptrekking der onmacht. Hij heeft den zwaren kamp des levens tegen gebrek en ellende, vaak tegen onrecht en verdrukking gevoerd. Zijne afgematte spieren zeggen ons duidelijk, dat hij eerder viel, ten gevolge van overvoering en uitputting van krachten, dan wel van hoogen ouderdom.

Aan zijne zijde worstelt een jongeling in de volle ontwikkeling zijner kracht tegen het monster, dat armoede heet, en onder den vorm eener reusachtige slang verbeeld wordt. De bange strijd ontrukt hem snijdende smartkreten; het voorgevoel dat zijn pogen hopeloos is, teekent in gansch zijn wezen ontzettenden angst; immers het vervaarlijk ondier heeft reeds beide zijne armen in zijne vreeslijke kronkels gevat. Toch wil hij den ouden vader, bezweken in 't radeloos kampen, beschermen. Vergeefs....

Aan zijne zijde ligt stuiptrekkend de vijftiger. Zijn hoofd daalde reeds tot tegen den grond; het monster heeft zich in knellende banden rond zijne lenden geslingerd. Pezen en spieren, tot krakens gespannen, teekenen wanhoop in het hulpeloos pogen naar redding.... Vergeefs.... Zijn uur is geslagen, de jongste gudsen van zijn hartebloed zijn niet bij machte het spook te verwijderen, dat hem in doodelijke strikken kluisterde. Verder ligt de woelige drom der zwoegende slaven om het karig bestaan in schrikkelijke verwarring nedergetuimeld. Zij vallen en kampen nog, radeloos wild, of blazen in het laatste verzet hun vegen ademtocht uit. IJselijk schouwspel van het hongerend wroetende menschdom. 't Is Laokoon van Illion, door monsterserpenten omstrengeld, strijdend in opperste wanhoop tegen het onverbiddelijk noodlot, dat de wreede Minerva op hem en zijn kroost wierp.

Op het tweede plan wordt de vloekwaardige krijg van den mensch tegen den mensch gevoerd. De ruwe macht, voorgesteld door een' sterk gespierden man met eene knods, verslaat, verplettert de zwakkeren. Strijders liggen daar reeds onder zijn' geweldigen armzwaai gevallen. Een laatste, wiens gansche gestel zenuwontwikkeling verkondigt, heeft den kamp tot het uiterste volgehouden, doch hij ook, de denker, moet onder de macht bezwijken. De menschenmoord zal voltrokken worden.... De wonderste speling van pezen en spieren dijde in deze groep tot een toonbeeld van krachtige uitdrukking. De aanschouwer beleeft, voor die teekening, de huiveringwekkende slachting, waarbij het denkend wezen door zijnen lotgenoot in dierlijken drift met beukende knods geveld wordt.

Neven dit tooneel ietwat in de diepte, rechts, verrijst het kruishout en daaraan de stervende Christus, wiens armen, tot scheurens gerekt, zoo pijnlijk smeekend ten hooge reiken. Zijn zienershoofd is in een laatsten zenuwschok achterover tegen het schandhout gevallen. De oogen zijn geloken, de mond, tot een halfgeschetsten glimlach getrokken, is niet gansch toe; de opperste krachtsinspanning om den verzwindenden ademtocht in den bangen doodstrijd te hervatten, heeft de neusvleugels toegedrukt, terwijl door die beweging de onderlip dalen moest. De kunstenaar heeft deze gevevens in zijn Christus-gelaat weten te bewerken tot een geheel, waaruit verheven bezieling en edele wil, ook na den dood over al het omringende rondstralen. Het wezen van den zachtaardigen Golgotha-lijder is met schitterend licht overgoten. De teekenaar liet heel verstandig de traditioneele aureool weg. Zijn Christushoofd is eene schepping, als dat van Munkacsy; het drukt duldelooze, en toch lijdzaam gedragen smart uit; een lijden des gemoeds, wreeder nog dan de pijnen des lichaams. De goede moordenaar, langs den rechterkant, is enkel lichtjes geschetst; zijn lijk is in eene laatste stuiptrekking ijselijk verwrongen.

Achter den Kruisheld heeft de kunstenaar, volgens de bijbelsche overlevering, de eerste fout geschetst. Adam en Eva worden door den straffenden engel uit hun Eden verdreven; doch God zelf werd, onzes inziens wijselijk, niet vormelijk weergegeven. Jef Lambeaux meende, dat wij ons geen beeld van de Godheid voor den geest kunnen tooveren en dus ook geene verbeelding van dit Opperwezen scheppen kunnen.

[p. 155]

In den hoek, rechts, onmiddellijk onder Adam en Eva, zien wij, naar den bijbel, de eerste gevolgen van drift, vertegenwoordigd door Kaïn, den broedermoorder. Hij is half neergezegen en schijnt als verpletterd onder den last zijner misdaad.

_**_*

Herhaaldelijk wezen wij op het ongemeen talent van samenstelling, groepeering, schikking en teekening, door den kunstenaar in dit reusachtig werk ten toon gespreid. De uitdrukking der hartstochten, de geweldige speling der spieren en daarbij de losheid gepaard aan sierlijkheid in de lijnen, die de verschillige groepen verbinden tot een indrukwekkend geheel, stempelen dit karton tot een onvergelijkelijk meesterstuk onzer Vlaamsche kunst.

Rubens, Jordaens en Rembrandt van Rijn, hebben eenen opvolger.... De Vlaamsche school ontwart zich van lieverlede uit het kleine en gedachtelooze. De hoogste ingeving bezielt weer onze kunst; ze gaat weer den weg van het verhevene op, waar de onverholen heilwenschen van alle oprechte Nederlanders haar vergezellen. De krachtsinspanning van Jef Lambeaux zal er niet weinig toe bijdragen om veel jongeren te begeesteren, en dusdoende in ons dierbaar Vaderland opnieuw de groote kunst in al hare uitingen te doen herbloeien.

Over het besproken gewrocht ligt een waas van middeleeuwschheid, indien de uitdrukking aannemelijk ware. De kunstenaar heeft het menschdom zijner visioenen, zijner ondervinding vertolkt; - het menschdom met al het afgrijselijke, dat het in zich draagt en ook met het treffend edele of het roerend aandoenlijke: vulkanengebulder naast zoetstreelende melodyen. Hij heeft niet zitten pijnen over kwart of achtsten van halve denkbeelden; hij heeft zijnen geest opgevoerd tot eene aangrijpende samenvatting van vreugde en smart: schering en inslag van het menschelijk bestaan.

_**_*

Een laatste woord. Veel werd reeds over het onderhavige werk geschreven en getwist. Meermaals beweerden sommige Critici, dat het werk wel indruk maakte, doch, uit hoofde zijner twee enkelvoudige kleuren - zwart tegen wit, - eigenlijk op begoocheling onzer oogen neerkwam. Onder andere behoort het in eenige kringen reeds tot de aangenomen zegdeunen, dat het gewrocht nooit in marmer kan gebracht worden, aangezien het onmogelijk zou wezen, op alle plaatsen behoorlijke diepte - licht en schaduw - te geven volgens de teekening. Dit werd met zooveel aanhoudenden schijn van eerlijkheid verteld, dat wij ons zelven afvroegen, of wij soms ook begoocheld waren. Maar nu heeft Jef Lambeaux eene schets van zijn werk in boetseeraarde gemaakt, juist de scherpst besproken deelen volledig weergegeven, en met eenige streken zijner vaardige hand het gansche stelsel zijne bedillers in duigen geslagen.

Wij durven hopen, dat ons staatsbestuur der gansche natie de eer niet zal onthouden, het gewrocht in marmer te zien prijken. Ons Vaderland is rijk genoeg om zulke voortbrengselen niet in de handen van vreemden te laten vervallen.

Brussel, September 1889.

J.M. Brans.

P.S. Steller van bovenstaand artikel teekent ten krachtigste verzet aan, tegen de bedekte of klaar uitgesproken beschuldiging, die in sommige Brusselsche bladen verscheen, als zouden sommige bewonderaars van Jef Lambeaux' karton, uit kamaraadschap (esprit de camaraderie) geschreven hebben, of geschenken ontvangen voor hunne artikels.

Brussel, 10ⁿ October 1889.

J.M. Brans.