De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 2

[p. 109]

Jan van Beers

Jan van Beers werd te Antwerpen geboren, den 22ⁿ Februari 1821, van ouders, die tot den gegoeden burgerstand behoorden. Naar den naam te oordeelen moet de familie afkomstig zijn uit Beersse, een dorp in de provincie Antwerpen, bij Turnhout gelegen. Zijn grootvader was, uit Noord-Brabant, naar Antwerpen komen wonen.

Zijn vader, Joannes Bavo, was een likeurstoker, zijne moeder, Maria Theresia van Meensel, eene dochter van den koster van Hauwaart, bij Aarschot, het schilderachtig gelegen dorp, waar de dichter in zijne jonge jaren zijne verlofdagen ging doorbrengen en dat hij in den aanhef van zijnen ‘Bestedeling’ en van ‘Op de Kermis’ en in zijne ‘Idylle van vriend Mathijs’ zoo prachtig beschreef.

Het huisgezin en de stand, waartoe hij behoorde, zijn van wezenlijken invloed op de vorming van den kunstenaar geweest. De Antwerpsche burgersfamiliën van den ouden stempel zijn door en door Vlaamsch gebleven. Van Beers heeft in zijne omgeving eene taal geleerd, die kerngezond was, vol eigenaardige uitdrukkingen, vol schilderachtige woorden en beelden. Dezelfde taal werd in zijnen huiselijken kring gesproken, wanneer hij tot zijne levensgezellin eene vrouw gekozen had, wier spraak even kleurrijk als haar gemoed liefderijk is.

Van Beers verloor zijn vader, toen hij pas drie maanden oud was en bleef dan eenige zoon, met vier zusters over; de moeder zette de zaak des vaders voort en stierf, toen de jongen 18 jaar oud was. Hij was teer van gestel en had zorgen noodig, die hem overvloedig werden geschonken. Het vertroetelde kind is tot op zijn laatsten dag wel wat een vertroetelde echtgenoot gebleven.

Toen de tijd om zijne humaniora te beginnen was aangebroken, werd hij naar het klein Seminarie van Mechelen gezonden. Ida von Düringsfeld heeft het reeds verhaald, hoe hij daar eene geheel Fransche opvoeding ontving en zijne eerste verzen in het Fransch schreef; hoe hij op zekeren dag, voorbij een boekwinkel gaande, den versch uitgekomen ‘Leeuw van Vlaanderen’ zag liggen, het boek kocht, het las en tot Vlaamschgezindheid werd bekeerd; hoe hij, in de kostschool teruggekomen, zijne Fransche verzen verbrandde en met ijver Vlaamsch las; hoe hij kort daarna, door eene oogziekte, gedwongen werd eenigen tijd thuis te blijven en zijn eerste gedicht ‘Kermis in de Hel’ aan eene zijner zusters dicteerde; hoe hij later te Mechelen het stuk in eene letterkundige zitting van studenten voorlas, er grooten bijval mee inoogstte en in heel het seminarie lust deed ontstaan om Vlaamsche verzen te maken.

Laat er ons bijvoegen, dat ‘Kermis in de Hel’ nooit gedrukt werd, maar onder de leerlingen van het Mechelsch klein Seminarie, van geslacht tot geslacht, tot nu toe is overgeleverd en, met eenige verzen van van Beers voor prijsdeelingen, in handschrift is bewaard gebleven. Het is een brok scholierswerk, waarin echter reeds de latere gaven van den dichter te herkennen zijn.

Bij het eindigen zijner humaniora, werd van Beers professor benoemd aan het stedelijk college van Mechelen; hij bleef dit van 1841 tot 1843. Zijne oogziekte dwong hem zijn ambt neer te leggen. Hij bracht weer eenigen tijd in het ouderlijk huis door, om zich te laten verzorgen. Het eerste stuk, dat wij in zijne gezamenlijke dichtwerken aantressen ‘Licht!’, die kreet der ziel, zooals de dichter er geen dieper gevoelde uitbracht, werd geschreven bij het verlaten der ziekenkamer.

Te zwak om zijn ambt van leeraar te hervatten, vroeg en bekwam hij de plaats van onder-bibliothecaris, in de stedelijke boekerij van Antwerpen. Hij bekleedde die gedurende zes jaar. In 1849 werd hij professor aan 's Rijks kweekschool voor onderwijzers te Lier. Den 8ⁿ April 1850 huwde hij de dochter van den Antwerpschen bibliothecaris F.H. Mertens. In 1860 keerde hij naar zijne geboortestad terug, om het ambt van leeraar van Nederlandsche Taal en Letterkunde, bij het atheneum, te vervullen. Die plaats bekleedde hij tot aan zijnen dood.

Na weinige dagen lijdens, ontsliep hij den 14ⁿ November 1888. Duizenden vergezelden hem naar zijne laatste rustplaats op het Kielkerkhof en legden daar op zijn graf, een berg van bloemenkransen neder.

Van Beers was in de eerste plaats een dichter, en al ware hij niets anders dan dit geweest, het ware genoeg.

Hij schreef een paar novellen, ‘Graaf Jan van Chimay,’ in het ‘Taelverbond’ van 1846 en ‘Frans de Hakkelaar,’ in dat van 1849 verschenen; hij sprak eenige uitstekende redevoeringen uit en schreef een paar degelijke artikels in tijdschriften; maar dit alles telt voor weinig, vergeleken bij zijne verzen. Hij mengde zich in de politiek en nam deel aan den strijd der partijen, omdat de omstandigheden er hem toe dwongen; maar hij was dichter uit innigen aandrang, bij Gods genade.

De eerste gedichten, welke hij liet drukken, schreef hij in 1843-1844, blijkbaar onder den invloed der Fransche romantieke school en meer bepaaldelijk onder dien van Lamartine. Zijne ‘Rosa mystica’, ‘Maneschijn’, Lelie en Roos’, ‘Weenen’, ‘Daar is een Geest’, die van 1844 gedagteekend zijn, dragen den stempel der kwijnende mijmering, der vertroetelde levensmatheid, der zucht naar onbestemd mysticismus, die den zanger van Elvire kenmerken. Het is alsof heel dit geslacht zich oprichtend van het ziekenbed, waarop de zorgvolle tijden de wereld het zoolang gekluisterd hielden, met welbehagen terugblikt op die fel bewogen en treurige jaren en speelt en fantazeert met de herinnering aan dit lijden; dat het er zich in wiegelt als in een warm en week dons, vooraleer het den voet zet op den vasten bodem der werkelijkheid.

[p. 110]

Het laatste stuk van 1845 ‘Lievelingsdromen’, is de volledigste uitdrukking van zijne droomerige poezie, maar de overgang is reeds op te merken; werkelijkheid en visioen spelen er reeds door elkander, alhoewel het geziene en gevoelde verdoofd wordt tot een droom, verdund tot een schemerbeeld.

Onmiddellijk daarop, in 1846, volgt de ‘Zieke jongeling’. De verschuiving is hier weer merkbaar. Het zijn ware menschen, met vleesch en been, die wij hier voor ons hebben. De hoofdpersoon is nog wel ziek en stervensgereed, zijn handelen is nog wel slechts lijden en klagen; maar het lijden is niet meer ingebeeld en het klagen heeft een ernstiger reden dan de gefantazeerde smart. Men weet welken ongehoorden bijval dit stuk genoot en hoe het van Beers in eens wijd en zijd bekend maakte. De roep, die er rond opging, was zoo luide en zoo algemeen, dat in 's dichters laatste jaren bij zijn verschijnen de naam en het beeld van den ‘Zieken jongeling’ nog telkens onwillekeurig opdaagden. Het is dan ook, niettegenstaande al zijne ziekelijkheid, een wezenlijk roerend stuk. Er klinkt een zoo diep medelijden uit de lange klachtenreeks, het aandoenlijk beeld van den lijder is met zooveel welbehagen geteekend, de tegenstelling tusschen den verlaten stervenden minnaar en de vergetende en dartele beminde is zoo treffend, dat wie het tafereel eens aanschouwd heeft, het niet meer vergeet. En de taal had reeds die gesmijdigheid, dien golvenslag, harmonisch van val en klank, die van Beers immer onderscheidden.

Met den ‘Zieken jongeling’ treedt hij op als verhalende dichter; hij bleef het in een goed deel zijner latere werken. Zijne hoogste verdienste ligt echter niet in zijne kunst van vertellen. Zijn gemoed overheerscht zijne verbeelding; zijne verhalen dienen hem meer om hem toestanden op te leveren, waar hij kan blijven bij verwijlen, tafereelen, die hij kan beschrijven, tegenstellingen, die hij kan doen uitkomen, dan wel om zijne helden te doen handelen en spreken, en door daad en woord zich zelven en in hen de menschheid te doen kennen. Uiterst eenvoudig zijn dan ook immer zijne handelingen, rijker van uitwerking dan van vinding. De ‘Zieke jongeling’ blijft een verkleind, maar trouw oorbeeld van de meeste: hier lijden, daar geluk; hier reinheid, daar verdorvenheid; hier zonneglans, daar nachtelijk duister. Men doorloope ‘Livarda’, ‘Bij 't Kerkportaal’, ‘Op de Kermis’, ‘De Blinde’, ‘Bij den hooiopper’ immer vindt men die tegenstelling, de elegie nevens de idylle, weer. Zijne groote metrische verhalen ‘De Bestedeling’ en ‘Begga’ alleen zijn er vrij van.

Wat onveranderd bleef in van Beers is zijne gevoeligheid. Van ziekelijk als zij was in de eerste jaren, wordt zij met den tijd meer en meer gezond. Zij is niet minder in den ‘Bestedeling’, wanneer hij het ‘uitbesteden’ der weezen beschrijft of in ‘Begga’, wanneer hij het lijden der stiefdochter maalt, dan in de gedichten zijner romantische periode.

In de gedichten van wijsgeerig- staatkundige strekking ‘Maerlant’, ‘de Stoomsleeper’, ‘de Oorlog’, ‘Zijn Zwanengang’, neemt zij eene mindere plaats in en worden toon en strekking verhevener. Maar allen zijn doortinteld van een innig medegevoel voor het lijden van den minderen man, van eene edelmoedige verontwaardiging over de onrechtvaardige wet, heerschende op aarde, volgens welke de eene zoo mild met genot en weelde, de ander zoo kwistig met lijden en ontbering bedeeld is, van een ernstig streven om het lot der verstootelingen dezer wereld te verbeteren.

Van Beers beoefende dus niet de kunst voor de kunst alleen; hij had een heiligen afschuw voor die leer en hoezeer hij ook werk maakte van den vorm, wekte niets meer zijn hekel op dan het spreken om niets te zeggen, om enkel de wijze te laten bewonderen waarop dit nietige gezegd wordt. Het was niet enkel de herinnering aan den dichter uit de xiii^e eeuw, het was innige overtuiging van eigen roeping, die hem in zijn ‘Maerlant’ deze regelen deed schrijven:

Elk hart voor eigenwaarde en plichtbesef ontgloeien;
Den goeden steun zijn, den verdoolden gids en baak;
Den dwingland in zijn vuist het juk verbreken;
Den onderdrukte troost en moed in 't harte spreken;
Alom gelijkheid, vrijheid, broederlietde preêken,

Dat is des dichters grootsche taak!

Hij was echter te veel kunstenaar, om een oogenblik te vergeten, dat de gedachte, hoe gewichtig zij weze, den vorm niet mag laten verwaarloozen; ook geeft hij zijne wijsgeerige ontboezemingen eene beeldenrijke inkleeding en laat ze voor onze oogen leven en wandelen in volle kleurenpracht.

Wat ook de denkbeelden des dichters geweest zijn en hoezeer wij deze deelen, wij bewonderen hem niet, als kunstenaar, omdat hij deze overtuiging eerder dan eene andere voorstond; wat wij willen doen opmerken is: dat hij diep doordrongen was van hetgeen hij zong en dat al wat hem op het harte lag hem naar de kele steeg. Uit zijne diepste overtuiging putte hij den levensadem, waarmede hij de kinderen zijner schepping bezielde.

Hij beminde zijn volk, hij beminde het volk. Dit weten wij uit zijne lyrische verzen, dit zien wij in al zijne werken. In zijne verhalen behooren, zonder eenige uitzondering, de helden tot de kleine burgerij, tot den werkenden stand. Hun geluk deelt hij, evenals hunne smart; hunne zeden kent hij; wat er eigenaardigs ligt in hunne gebruiken schildert hij met ingenomenheid. Hij weet waar de kinderen pret in hebben, wat de moeders kunnen lijden, en niet alleen in de grootere verhalen, maar ook in zijne kleine sprookjes vinden wij die innige deelneming aan het wel en het wee van den minderen man uitgedrukt.

Ook in zijne taal vinden wij den weergalm van die ingenomenheid. Zeker, hij heeft het genoeg bewezen in zijne lyrische stukken, de rijke mijn van het Nederlandsch verbergt in hare diepste groeven geene schatten, die hem

[p. 111]

ongekend bleven en die hij niet met verbazend gemak wist op te delven. Men herleze slechts den vierden zang van zijn ‘Stoomwagen’, aanvangende met deze woorden:

Gegroet, o groudverslinder, schattenkweeker,
Lichtplenger, volkverbinder, jukverbreker,

Gegroet, reusachtig stoomgevaart!

Gegroet, gij zoon der vrijheid, jonger broeder
Der Drukpers, die met haar 't rijk uwer moeder

Onwrikbaar vesten komt op aard!

Maar waar hij vooral aard in schepte, was in de taal van zijne omgeving; de edelsteenen, wier glans hij liefst zag, waren die, welke hij uit de taal van zijn volk wist op te rapen. Met de rijke kleuren dier spraak wist hij de verdoofde tonen der schooltaal op te helderen, met hare frissche jeugdigheid de versteenende deftigheid der woordenboektaal nieuw leven bij te zetten. En niet alleen de schilderende woorden, maar de eigenaardige gezegden, de ongekunstelde wendingen wist hij uit de volkstaal in zijne verzen over te brengen of na te volgen en gaf deze aldus eene kleurigheid, eene natuurlijkheid, die zij bij geen voorganger in gelijke mate bezat.

Van Beers werd gaandeweg meer en meer een echt Vlaamsch dichter, zooals hij van aard en leven een echt Vlaming was. Van de onbestemde mijmering, Fransche dichters nagedroomd, ging hij met elken stap in de dichterbaan meer naar de werkelijkheid, naar het volle leven over; van de nevelbeelden, ziekelijk van opvatting en grijs van toon, die hij, de Parijsche mode navolgende, eerst schetste, kwam hij meer en meer tot waardeering van eigen schoon, tot schildering van eigen zeden. Hij werd meer en meer in de poëzie wat Jordaens in zijne kunst was, iemand, die, met rijke harmonische tonen, Vlaamsche modellen weergaf.

Wij waren bij de min of meer geregelde opsomming van van Beers' gedichten gebleven aan den ‘Zieken jongeling’. Reeds met het volgende gedicht: ‘Bij de wiege van een kind des armen’ (1846), vangt hij de reeks zijner romantieke verhalen aan, die hij voortzet in ‘Livarda’, eene legende, half tot de aarde, half tot den hemel behoorende en in haren frisschen en reinen vorm, dien dubbelen oorsprong verradende; in ‘Bij het Kerkportaal’, ‘Op de Kermis’, ‘De Blinde’, ‘Op krukken’, alsmede in zijne vertalingen ‘Martha de Zinnelooze’ en de ‘Zoon van den Metseldiender’, allen somber getinte, melodramatisch opgevatte, maar keurig en kunstig uitgewerkte stukken.

Van Beers, zooals men weet, was een uitstekend declamator: deze werken werden misschien nog meer bekend gemaakt door zijne of anderer voordracht dan door het lezen. Dat hij gaarne en goed voordroeg, heeft invloed gehad op de keuze zijner stof en op hare bewerking. De eischen van de gesproken voordracht legden den dichter bijzondere verplichtingen op. Hieraan zal wel voor een deel de dramatische gang dier gedichten, de scherpe tegenstelling van licht en donker, en de nimmer verzwakkende noch verkoelende adem, die ze bezielt, te wijten zijn.

Tusschen de stukken van grootere uitgebreidheid vallen de kleine sprookjes: ‘Het Broerken,’ ‘Sint Niklaas,’ ‘De arme Grootvader,’ ‘Kaatje bij de Koei,’ allen zonder uitzondering pareltjes van fijne gemoedelijke poezie.

Van 1858 dagteekent ‘De Bestedeling’, van 1868 ‘Begga’. De ommekeer is ditmaal geweldig. Eene rustige vertelling, eene nauwkeurige beschrijving van wat in het werkelijk leven voorvalt, onderscheiden deze stukken van de vorige. De dichter heeft de kortere rijmende verzen verlaten om den hexameter te bezigen, die hem voller van klank en rustiger van gang voorkwam. In de metrische stukken bereikte van Beers de rijping van zijn talent, evenals hij in het leven ook de rijpe jaren was ingetreden. Hij had zich steeds vervormd, zonder ooit op te houden zich zelve te blijven. Hij had de onreine stoffen, die met het pure goud van zijn talent vermengd waren, afgescheiden; hij had gewonnen aan harmonisch samengaan zijner gaven, aan meesterschap in het hanteeren van zijn werktuig, de taal.

In hetzelfde tijdperk als zijne groote metrische gedichten vallen zijne bijzonderste lyrische zangen ‘De Stoomwagen’, ‘Maerlant’, ‘De Oorlog’, die, vergeleken met de vroegere ‘Bij de dood der Koningin,’ ‘Zijn Zwanenzang,’ ‘Antwerpen bij het vertrek van Conscience,’ eveneens eene merkelijke rijping van zijn talent verraden. Hier ook is de adem forscher, de vorm rijker, de meesterschap over de kunst vollediger.

Zijne twee eerste bundels ‘Jongelingsdroomen’ (1853), en ‘Levensbeelden’ (1859), hadden elkander niet bijzonder spoedig opgevolgd. Grooter nog was de tusschenruimte, die het uitgeven van den tweeden en van den derden scheidde. Deze laatste ‘Gevoel en Leven’ verscheen in 1869. Veel langer jaren verliepen er eer de vierde en laatste ‘Rijzende Blêren’ (1884), het licht zag. Van Beers werkte over het algemeen traag en had geene haast de werken uit te geven, die hij geschreven had. Vooraleer een gedicht op het papier te brengen, bereidde hij lang het plan in zijn hoofd; wanneer hij tot het schrijven overging, bewerkte en herwerkte hij langzaam elk deel en onderdeel. Wanneer het stuk af was, sloot hij het naijverig weg, aarzelde om het te laten kennen aan vrienden of zelfs in den huiselijken kring en gaf het soms eerst uit, jaren nadat het geschreven was.

Kort vóór zijn laatste bundel verscheen vreesden wij, dat de bron der poëzie door lichamelijke verzwakking was opgedroogd; daar gaf hij ons onverwachts in ‘Rijzende Blâren’ zijne gaven nog eens, wel in veranderden vorm, maar niet in verminderde gehalte te bewonderen.

Zooals ik het reeds elders deed opmerken, verraadt deze bundel de gedruktheid, onder het gevoel van den naderenden ouden dag en onder het vooruitzicht der scheiding van de dierbaren; maar nu als immer wilde de dichter niet spreken dan van wat zijn geest bezig hield en met het nakend heengaan voor het oog, kon hij niet meer alleen van het volle heldere leven zingen.

[p. 112]

Maar wat al keurige stukken vinden wij ook in dezen bundel. Benevens ‘Bij den Hooiopper’ en ‘In Verlof’, die met de ‘Idylle van vriend Mathijs’, het nagelaten stuk, een drietal idyllen vormen, waardig nevens die van vroeger jaren genoemd te worden, geeft hij ons hier het gedicht ‘Aan mijne jongens’, waarin hij met weemoed terugblikt op de miskenning, die elken Vlaamschen dichter, ook de meest gevierde, in zijn vaderland wacht; de aandoenlijke tafereeltjes ‘De Duif van Moeder An’ en het ‘Merelnestje’; de zacht roerende en hoog dichterlijke mijmeringen: ‘Grijze liefde’ en ‘Wanneer ik slapen zal’, twee bespiegelingen op de vervlogen jeugd, de aangebroken grijsheid en het nakend afscheid, en eindelijk den heerlijken ‘Confiteor’, de meest dramatische en ongekunstelde geschiedenis van het verlaten der moederkerk. Al deze stukken zijn aan een nieuwe ader ontvloeid; het zijn zoovele hoofdstukken van het testament des dichters, waarbij hij in eenen vorm, zoo volmaakf als hij er ooit een bezigde, een laatste maal zijn gemoed uitstortte.

De zanger van zoo menig aandoenlijk of aangrijpend, boeiend of opwekkend lied is heengegaan, maar zijne verzen zullen leven, zoolang onze taal wordt gelezen. In de rei onzer dichters zal hij eene hooge en scherp afgeteekende plaats innemen, omdat zijn talent oorspronkelijk was, omdat zijne werken den stempel van eigen aard en eigen gaven dragen.

Toen Van Beers optrad, heetten de gevierde dichters, in Noord-Nederland, Bilderdijk, Tollens, da Costa; in Zuid-Nederland, Ledeganck. Hoe duidelijk onderscheidt zijne poëzie zich niet van die dezer allen? Vóór hem was statigheid, onafgebroken verheffing de gewone toon, de eenige, dien men voor ernstige poëzie gepast achtte. De taal deelde in deze voornaamheid: zij was boeksch meer dan volksch; zij gaf denkbeelden meer dan levensbeelden, de afgetrokken opvatting meer dan de geziene werkelijkheid, het ongemeene meer dan het dagelijksch leven weer. Zoo kwam er in heel de poëzie iets opgeschroefds en plechtstatigs; zoo werd zij naar een andere wereld dan die, welke wij bewonen, verplaatst en werd hare taal eene andere dan die, welke wij spreken.

Van Beers brak af met die school; hij liet het oude vers met afgemeten stap en hoekige beweging varen en verkoos er een met breede lenige golving, met vollen rijken klank. Hij gaf aan het volk het burgerrecht in de poëzie, zooals het dit in den staat had verworven. Waar de voorgangers beeldhouwers in hunne gedichten geleken, statig van vorm, eentonig van tint, wist hij door kleur van taal, gloed van licht en gesmijdigheid van vorm met zijne verzen te schilderen. Waar vroeger de verbeelding oppermachtig heerschte, deed hij het gevoel mede plaats nemen op den troon, en weerspiegelde aldus vollediger den geheelen mensch. Hij schuwde alle stroefheid; hij wist zich te verheffen waar het paste, maar liet vaker en liever den gemoedelijken dan den plechtigen toon hooren.

Dit nederdalen tot lagere maatschappelijke kringen, die warme belangstelling in wat den minderen man doet en zegt en lijdt en geniet, dit weekere gevoel en die gemeenzamere taal maakten zijne zangen verwijfd noch alledaagsch. Als dichter was hij van hoogen adel en al wat hij dacht en zegde werd geadeld door zijne kunst.

Hij deed de poëzie onder ons wonen en toonde haar waar men ze niet vermoed had, maakte ze genaakbaar en genietbaar ook voor hen, die haar vroeger vreemd bleven. Daaraan had hij zijne ongemeene populariteit te danken; dit verzekert hem de hooge plaats, die hij onder Neerlands dichters inneemt.

Zeker, wij denken er niet aan van Beers' trant tot navolging aan te bevelen: een dichter om dichter te zijn mag niemand navolgen, en hij zelf vervormde zich gedurig, liet minder oorspronkelijke, minder ware vormen varen en streefde immer naar juister opvatting, naar keuriger vormen. Maar door die onverpoosde loutering van zich zelven mag hij anderen tot voorbeeld dienen, evenzeer als door den eerbied voor zijne kunst, en door zijne groote liefde voor Neerlands taal en Neerlands volk.

Max Rooses.

(Uit De Gids, N^r 12, 1888).