De Vlaamsche School. Jaargang 32

Geschiedkundige bescheiden over de oude nieuwsbladen van België.

In het midden der xvi^e eeuw, werd te Antwerpen een Vlaamsch blad uitgegeven, Courant genaamd. Het bevatte hoofdzakelijk handelsaankondigingen, door welke de Antwerpenaren aan hunne correspondenten te Venetië de binnengekomen schepen met de verschillende ladingen berichtten, benevens eenige politieke artikelen, in verband met de commercieele. Dit Vlaamsch blad werd te Venetië in het Italiaansch vertaald en verspreid. Het werd door Abraham Verhoeven⁽¹⁾ bestuurd en gedrukt onder de zinspreuk: Den tydt sal leeren.

Dewijl deze courant op geene vaste tijdstippen verscheen, kunnen wij haar niet rechtstreeks onder de courantenrubriek opnemen, maar eerder onder die der losse tijdingen, gelijkerwijs er destijds en reeds vroeger te Antwerpen, bij onderscheidene drukkers, werden uitgegeven. Zoo vinden wij:

1° Nyeuwe tydinghe in wat manieren die Ambassaten der Conincklycker Majesteyt te Behmen en Hongerye, te wetene Heer Sirtus Weyrelberger ende een Hongerschen Heere tot den Turcschen Keyser aen ende afghecomen zyn 1528 in September.

Regnante Ferdinando
Mutantur tempora in illo.
By Ferdinandus regieringe en tyt,
Sullen opstaen groote oorloghe en stryt.

Gheprint 't Antwerp in 't gulde missael, in 't jaer ons Heeren 1529 by mi Adriaen Van Bergen op die Camerpoort-Brugghe.
2° Nyeuwe tydinghe ut Gallipoli in Turckien ghelegen en te Venegie ghescreve 30 November 1542. Ut der Italiaanscher sprake in de hoogduytsch, en ut der hoogduytscher in onser sprake ouerghesedt. Gheprint t hantwerpen Bi my Jan Grapheus.
3° Varachtige tydinghe van het belech ende innemen der stadt Gotha, in Duringerlandt geleghen, en in wat manieren de stadt ende de Ballingen metten Ceurvorst geappointeert zyn, en hoe dattet met Wilhelm van Grobach ende zynen aenhangers ten lesten vergaen is, den 14 April 1567. - t hantwerpen iu die Cammestrate by Anthoniu Tilens int molenyzer. Met gratie ende privilegie⁽¹⁾.

In 1605 werd door Hunne Aartshertogelijke Hoogheden Albertus en Isabella, voor de oprichting van een blad, getiteld: Nieuwe Tydinghen, aan den bovengenoemden Verhoeven een octrooi verleend, waarvan het privilegie, door dezelfde personnages, in 1620 vernieuwd werd, gelijk uit het nommer van den 18ⁿ September 1620 blykt. Dit octrooi luidt:

‘De Privilegie van onse Ghenadighe Princen Albertus ende Isabella Clara Eugenia Eertsz Hertoghen van Oostenryck, Hertoghen van Burgondiën, Brabandt, ende Souveraine Princen van Nederlandt, etc. Hebben door singuliere Privilegie verleendt in 't jaer ons Heeren sesthien hondert ende vyf, onderteeckent J. de Busschere, ghegunt ende verleent aen Abraham Verhoeven, gesworen Boeckdrucker binnen Antwerpen, te mogen Drucken ende te snyden in houdt oft Copere Platen, ende te vercoopen, in allen de Landen van hare ghehoorsaemheyt, alle de Nieuwe Tydinghen, Victorien, Belegeringhen, ende innemen van Steden, die de selve Princen souden doen oft becomen, Soo in Vrieslandt oft ontrendt den Rhyn: Ende midts dien in dese Nederlanden ter oorsake van den ghemeynen Treves sulckx niet te passen en compt, soo hebben hare voorseyde Hoocheden aen den selven Abraham Verhoeven, wederom op een nieuwe toeghelaten te mogen drucken, snyden, ende te vercoopen alle de Victorien, Belegeringhen, innemen van Steden ende Casteelen die voor de Keyserlycke Majesteyt souden gheschieden in Duytslandt, in Bohemen, Moravien, Oosten-Ryck, Silesien, Hungharyen, ende andere Provintien in het keyserryck ghelegen, ghe-exploiteert van wegen den Grave van Burgnoy, ende Dampier, oft eenige andere Catholycke Princen, mitsgaders oock alle de Nieuwe Tydinghen van Hollandt, Brabandt ende andere Provintien van Over-maze comende, etc. Verbiedende aen allen Boeckdruckers, Boeck-vercoopers, Cremers, ende andere de selve naer te drucken oft conterfeyten in eeniger-hande manieren. Op de penen daer toe ghesteldt, breeder blyckende by de brieven van Octroye, verleendt den xxviii dach January 1620. In hunne raden. Gheteeckent A.J. Cools. D'ander in den secreten Rade gedaen den VI Meert 1620. Onderteeckent. D. Gottignies.’

Wij mogen het hierboven geprivilegieerde blad voor eene alstoen geregelde maar door denzelfden uitgever eenigszins gewijzigde voortzetting van de Courant hou-

(1) Op de lijst der leden van het St.-Lucasgild, te Antwerpen, komt deze Verhoeven in 1575 en 1605 voor, als ‘gezworen boeckdrucker, printesnydere en koopman in printen.’

(1) De hier aangehaalde hoogst zeldzame tijdingen zijn het eigendom van den hoogwelgeboren heer ridder G.-C.-A.-M. van Havre, die ze mij ter inzage verleende.

[p. 25]

den. Het werd in klein octaafformaat, groot 8 bladzijden, gedrukt, en prijkt met grove houtgravuren, welke plannen van steden, gevechten, portretten, enz. voorstellen. In N° 52 van April 1621⁽¹⁾ komt de ontvluchting van Hugo de Groot voor. Ik vind niet ongepast, deze geschiedkundige gebeurtenis, volgens de beschrijving van genoemd blad, over te nemen. De titel luidt:

‘Cort Verhael hoe subtyl en wonderlyck M. Hugo Grotius, Pensionaris der stadt Rotterdam, met een koffer ut zyne ghevanckenisse te Loevensteyn in Hollant gedraghen ende voorder ontkomen is.
Nieuw ghedruckt den 1 April 1621.’

Hierop volgt de houtsneefiguur van een koffer, en aan den voet: ‘'t Hantwerpen, By Abraham Verhoeven, op de Lombarde Veste, in de gulde Sonne 1621.’ Aan de andere zijde staat:

‘Gunstighe Leser,
Het is UE. bekendt hoe dat M. Hugo de Groot Raedt ende Pensionaris der stadt Rotterdam, een seer gheleert ende vermaertman, ende daer beneffens een van de voornaemste onder de Regenten in Hollant, in den jaere 1618 op 29 Augusti, neffens den heer Advocaet van Hollandt Johan van Oldenbarneveld ende Rombout Hoogerbeets Pensionaris in der stadt Leyden, is ghestelt gheworden in stricte ghevangenisse, dat noch vrouw, noch kindt, noch vriendt hem hebben moghen sien oft spreken, ende naer zyne soo stricte detentie van omtrent 9 maenden, door 24 nieuwe ende daertoe gheordineerde Rechters, den 28 Mey⁽²⁾ 1619 is ghecondemneert gheworden tot een eewighe ghevanckenisse met confiscatie van goederen.
Volghens welcke sententie deselve Heere Grotius, neffens den vromen Heer Rombout Hoogerbeets, corts daeraen ghevoert is geworden op 't Huys ende Fort van Loevensteyn, om aldaer voor zyn leven bewaert te worden, gesepareert van alle aenspraec van Maegschap, vrienden ende goede kennisse, weghenomen alleen dat zyn Huysvrouwe met een knecht ende Dienstmaeght noch, nae sollicitatie, by hem is toegelaten.
Aldaer sittende heeft men zyne Eghestelt in de bewarende handen van soodanighe lieden die bitter, vileyn ende seer ongheschickt waeren tegen synen persoon, ende van welcke hy daghelyckx veel onghemack van spyse, dranck ende anders, en veel spyts en smarts heeft moeten lyden: hetwelck, neffens dat hem verdroot daer levendigh bedolven te moete blyve, sonder zyn Vaderlandt oft zynen Even naesten met Raedt oft Daedt te moghen assisteren, Zyne E heeft doen ommesien ende practiseren om op te speuren middel om syne soo swaere Detentie te ontkomen. Ende alsoo hy somwylen een koffer, groot omtrent vier voet en een half, hadde doen af en opbrenghen, ghepaekt vol boecken, zynde in swaerte bynaest ghelyck met Zyn E lichaem, heeft hy daerop acht ghenomen, dat het koffer somwylen, eer het op ofte afgedaen wert, gheopent wiert by den Luytenant, ende oock somwylen niet. Syne E heeft daerover in bedencken genomen oft niet practikabel soude zyn, met het koffer wegghevoert ende alsoo verlost te worden, altydt oock met eenen voor oogen hebbende dat door syne verlossinge niemant mocht beswaert ofte in lyden ghebracht worden.
Dus heeft Zyne E heymelick, buyten kennisse van zynen knecht ende Dienstmaegt, besocht oft hy in tselve koffer konde ligghen, ende oft hy daer in besloten ligghende zynen adem ende Leven soude konnen behouden. Hy bevindende dat hy daer in konde legghen, hoewel krom ende moeyelyck, heeft alleen met kennisse van zyn Huysvrouw ettelycke malen een proef ghedaen hoe langhe hy in 't koffer soude konnen harderen. Hetwelcke hem soo wel is gheluckt dat hy gherezolveert heeft, met de hulp van Godt, syne pracktycke te besoecken ende in t werk te stellen: waer toe hem noch een andere occasie gedient heeft, namelyck dat Syne E Huysvrouwe hadde verkreghen alle 8 daghen eens te moghen afcomen om haer marckt te doen, selver, ofte door haere Dienstmaegt: Soo is dan Syne E des maendaghs den 22 Martii 1621, 's morghens vroeg (de Luytenant voorsz. die der voornoemde Heeren Ghevanghenen bewaerder was, niet op 't Casteel ofte Forte zynde) gaen ligghen in het koffer, alleen ghekleedt zynde met een enckel onderbroeck ende Hemderock. Syn E Huysvrouwe is weder gaen ligghen op het Bedt, waer voor Syne E kleederen, naer ghewoonte, laghen, als oft hy noch op t bedt hadde gheleghen. Daer worde ghescelt: ghevraeght wordende wat haer gheliefde, antwoordde Zyne E Huysvrouwe, dat se ghemeynt hadde nae de marckt te Gorrichem te trecken doch dat het onweder ende oock haer quade dispositie sulckx hinderden, maer dat niet te min de Dienstmaeght soude gaen, begerende voorder dat het Coffer mochte beneden gebracht werden.
Daer quamen vier oft vyf soldaten die 't Coffer afdroeghen, murmurerende over de swaerte, ende malcanderen vraghende oft Zyn E daer niet in en stack, soo dat se oock 't Coffer omkeerden om te sien offer nerghens eenighe lochtgaten in gheboort en waeren; doch siende dat het dicht was, ende dat ooc 't koffer soo kleyn was, hebben zy hun dat weder ontgeven, ende alsoo 't Coffer t schepe ghebracht, 't selve ghedraghen hebbende door verscheyden ghesloten deuren ende wachten. De Dienstmaeght heeft het Coffer ghevolght ende tot Gorrichem doen brenghen in een seker plaetse, alwaer zy 't selfde openende met grooter verwonderinghe⁽¹⁾ haren meester ut het Coffer (daer hy over de twee uren langh in hadde geleghen) heeft sien springhen. Ende alsoo ter selver plaetse Arbeyders cleederen gereet waeren, heeft Zyne E terstont deselve aenghetrocken, ende is stracx met een Rye onder den arm ter poorte uitghegaen, ende alsoo tydelycken tot Waelwyck ghekomen, alwaer hy een karre huerde, en over nacht reysende des anderendaeghs, zynde den 23 Martii, fris, gesont ende wel te passe ghekomen is binnen Antwerpen. Op den selven voorsz. Maendagh

(1) De hoogwelgeboren heer graaf G. Legrelle, in wiens bezit dit naar ik meen eenig exemplaar is, heeft mij hetzelve in der tijd goedgunstig ten gebruike afgestaan.

(2) Dit is kennelijk een drukfout en moet zijn 18 Mei.

(1) De Antwerpsche courantier heeft de Groot te Antwerpen zekerlijk niet persoonlijk over de juiste toedracht dezer zaak ondervraagd, blijkens de hier vermelde “Verwonderinghe.” Elsje toch wist, dat haar heer in den koffer lag.

[p. 26]

des avonts is den Luytenant ghewaer gheworden dat den Ghevanghen ontkomen was, waer over hy des nachts is gheloopen naer Gorrichem, ende heeft des anderen daeghs de poorten laeten toehouden, ende Huys-soeckinghe doen, doch te vergheefs.
Een saeck staet hier te verwonderen, naemelyck, dat dese strenghe Cypiers ofte Bewaerders te voren doorgaens soo nauw alles besocht hebbende, datter nauwlyckx een Boecxken oft Briefken heeft moghen passeren ende ut oft in de Ghevanckenisse komen onghevisiteert, nu dus blinde gheweest zyn, datter nu een geheel koffer, ende dat noch door de soldaten selve, is ut ghebracht, daer den voornoemden goeden Heere in ghesloten lagh. waerdoor zyne soo gheluckighe ontsluppinghe ende verlossinghe is te weghe ghebracht.’

Nommer 26, 10 Martius 1623, bevat: 't Haegsche Discours, belanghende de groote verradery. Onlanghs ghehoort ende ghesien, met allen hetghene dat alsnoch in 's Graven-Haegh ghepasseert is.

De titelprent, een grove houtsneê, stelt een man te paard met twee hellebardiers te voet voor. De inhoud van het ‘Discours’ luidt:

‘Seer discrete cosyn, ick en hebbe niet naelaten konnen UE mede te deylen van het gheine dat onlanghs alhier ghebeurt is.
Over eenighe daghen, soo syn sekere mannen ghecomen by eenighe Matroosen van het Jachtschip van Zyn Princelycke Excellentie Graeff Mauritz van Nassouwen, Prince van Oragnien etc. Haer ut ghevende voor Ingenieurs oft Yverighe Patriotten, voorghevende dat se secrete aenslaghen op den Vyandt hadden, waertoe dat se hun moesten laeten ghebruycken, ende dit in alder stilligheydt eenighe vyerwercken van Boskruyt ende andere materie te maecken, sonder te openbaren. Want soo sy sulckx teghen eenighen mensch van de Werelt te kennen gaven, daerdoor 't selve mocht ruchtbaer worden, soo souden sy onghetwyffelt aen den Lyve gestrafft worden. Door dese ende meer andere reden hebben de Matrosen haer woort ghegheven, om dit in alder stilligheydt tot dienst van het Landt te doen, met diversche Discoursen tot der materie dienende. Waerover de Matroosen terstondt een partye gheldts ghegheven is, omdat den ghoeden loon den aerbeyt versoeten mocht, met condicie, soo dese Instrumenten wel ghemaeckt waeren, ende haer operatie wel deden, soo soude haeren loon verbetert worden. Maer voor alle saecken anderwerff vermaenende dese saecke niemant te openbaeren, want het Landt daer veel aen gheleghen was, noch belastende, soo haest dese dinghen ghereet waeren, souden sy de selve in kisten, koffers, ter plaetse bringhen, te weten, eenighe in den Haegh, andere tot Rotterdam, mo alsoo voorts te brengen daer 't selve haer belast soude worden, dit alsoo beschickt synde, met vaste beloften alles op sekeren tydt te volbrenghen!
Soo heeft een van dese Conspirateurs den loosen Coopman ghemaeckt, ende eenighe Pistolen opghekocht, om deselve te versenden naer den Mansfeldt ende elders, dese nu al hebbende in een seker coffer ghepackt, ende laeten brenghen ten huyse van een haerder creaturen, de selve in eenen diepen kelder int zant diekwils afgheschoten, om te proberen, oft de selve oock ficx waeren, naer desen de selve in een ander coffer met syn toebehoor in den Haegh heeft laeten brenghen, in sekere Herberghe, als gheschiedt is.
In middeler tydt, soo hadden sekere van haere creaturen de weet om haer op sulcken tydt alsser bestemt was te laten vinden. Dese voorseyde Matroosen oock op haer saecken niet slapende, hebben een ghedeelte van haer Brandtwerck op den 5 Februarij in den Haegh ghebracht, daer sy vonden in sekere Herberghe als geseydt is, desen man en de meer andere de welcke haer te werck ghestelt hadden, hebben sy het selve ghoet over ghelevert, voorts werden dese Matroosen seer wel ghetrackteert van eten ende drincken sonder hare kosten.
Een van dese Maets sach met eenen swenck dat den ghenen, de welcke haer 't ghelt ghegheven hadden, eenighe conspiratie met eenen man van Bleyswyck hadde, den welcken hy scheen te willen kennen, hy in hem selven overdenckende, soude desen den Man wesen, de welcke ick my inbeelde, so en can dese saecke niet alsoo syn, als ons t'selve aenghedient is, want desen man en was gheen ghoedt vrient van den Prins, waer over de Matroosen slapen ghinghen, ende den eenen in eenen zwaeren droom viel die hy syn me-maets des morghens vertelde, loeghen met hem.
Nu soo haest sy buyten den huyse waeren, so seyde dat hy hem inbeelde eenighe Verraderye te wesen, ende daer goedt vonden dese saecke den Prins te vraghen, want seyde hy soo het eenighe saecken tot dienst van het vaderlandt syn, sullen onsen Prins onghetwyfelt bekent syn.
Den anderen dadelyck oock syn oordeel daerby stellende seyde al gheven wy den Prins te kennen daer en kan ons geen hinder van komen, want is de saeck inder daedt voor het Vaderlandt, wy hebben het gheene ghedaen daer voor ons dese 300 gulden ghegheven syn, ende isset ter contrary, den Prins sal ons onghetwyffelt noch eenen drinc-penningh gheven ende altoos in syne gratie staen, en so sy aen 't Hoff quamen verstonden dat den Prins nae Ryswyck was, alwaer sy terstonts nae henen ginghen. Daer comende seyden tegen de Pagien dat se den Prins moesten spreken ende den Prins t'rapport verstaen hebbende, seyde hy haest ut den stal soude comen, de Matroosen seyden dat se hem moesten spreken, dat een saecke was daer den Prins veel aen gheleghen was.
Den Prins dit verstaende, heeft de Matroosen terstondt by hem doen comen, waer over sy hem terstont de saecke verclaert hebben die hem onbekend was, ende heeft dese Maets in bewaernisse ghestelt, ende is in alder haesten naer den Haegh ghereden, waer over den Raedt verghaderde, daerop hebben de Heeren op den 6 Februarij 1623 haeren Fiscael met eenighe dienaers ghesonden in de Herberghe van den Helm (aen het Noort-eynde) daer comende heeft hy den weert ghevraeght nae sulcke coffers, ende het volck die sulckx toecomende was, ende twee van de conspirateurs syn neffens de dienaers ter deuren ut ghestreken, de andere syn in huys ghearresteert, midts den Fiscael wederom gingh om dat den Weert spytich seyde dat daer niet en was, den Fiscael quamp wederom ende besocht het huys door ende heeft de coffers ghevonden, den weert wert ghevanghen ende noch dry andere, waeronder was

[p. 27]

den eenen die t'ghelt aen de Matroosen ghegheven hadde.
Den weert werdt scherpelyck ghe-examineert maer en wilde niet belyden. Daer wert terstont order ghestelt om alle utganghen op den Haeghe te letten ende te besetten, So is een van de verraders hebbende eenen waghen ghehuurt, meinende hem nae Delft te begheven, door de soldaten, desen waeghen siende, aengeroepen Kivala, desen misdadigher dit hoorende sprongh van den waeghen ende solveerde hem met loopen. De Borgherye quamen oock inde waepen.
Ter middeler tydt werdt om den Scherprechter ghesonden, om terstonds te gaen pynighen⁽¹⁾.
Ende op den Biddach naer de predicatie synde scherpelyck ghe-examineert, ende den Fiscael is ghesonden nae de wooninghe van Barneveldt, daer comende bevonden dat de soons vertrocke waeren, de welcke des voorgaenden daghs noch ghesien waeren, niet tegenstaende zyn de knechts met den Petagoge van de kinderen mede in hechtenissen ghenomen, ende het huys wert voorders met veerthien dienaers bewaert.
Naer dat de misdadighen beleden hadden, ende ghenoech bekent, soo syn de Matroosen van t'arrest ontslaghen.
Donderdaechs snachts den 9 synder noch dry ghevanghen.
s'Vrydaechs smorgens noch eenen man van Berdel, ende den selven dach noch twee van 's Hertogenbosch.
Vrydach ende Saterdach syn eenighe van Rotterdam ende Delft ghevanghen.’
(Wordt voortgezet.)

(1) De justitie, naar het blijkt, ging destijds rap en straf te werk.