De Vlaamsche School. Jaargang 30

De familie Keldermans te Mechelen.

Van aan het einde der xiv^e tot ten halve van de xvi^e eeuw vindt men in de stadsrekeningen van Mechelen, ononderbroken, leden van de vermaarde bouwkundige familie Keldermans, alias van Mansdale genaamd, als dienstoversten van Mechelens stadsbouwwerken. De Keldermansen waren geene gewone werklieden; zij waren begaafd met een ongemeenen scheppingsgeest, gepaard met eene grondige kennis der practische uitvoering van hunne ontwerpen.

Aan burgerlijken en vestingbouw verstonden zij zich evengoed als aan kerkbouw en men mag zonder overdrijving zeggen, dat de geest der bouw- en beeldhouwkunde, in zijne volheid, het natuurlijk erfdeel was dier talrijke kunstenaarsfamilie.

De kunstgeschiedenis onzes lands getuigt, dat de Keldermansen aan de meeste bestaande paleizen, stadhuizen en groote kerken werkzaam zijn geweest. Daarbij werden zij menigmaal in onderscheidene steden ontboden, om raad te geven wegens het uitvoeren van plannen, door andere meesters gemaakt en aangelegd, en voor wier goede uitkomst men vrees koesterde; immers, het blijft altoos eene waarheid, dat een plan maken en hetzelve kunnen uitvoeren, twee zaken zijn, die bij sommige kunstbeoefenaars niet gepaard gaan. Zulks was het geval bij de Keldermansen niet; hunne bekwaamheid was volledig, en gedurende ruim eene eeuw, dat zij hun vak uitoefenden, mogen wij zeggen, dat zij, altoos aan de spits der Belgische bouwmeesters, steeds het vertrouwen van de vorsten en van de stads- en kerkbesturen verdiend en genoten hebben.

[p. 79]

Verwantschap der personen in deze aanteekeningen vermeld.

I. - Jan Keldermans (de oude).

In 1377 komt deze meester eene eerste maal voor, in de rekeningen der stad Mechelen. Men was toen bezig met het Schepenhuis op te bouwen, volgens de plannen van den stadsbouwmeester Hendrik Meys. Meester Jan Keldermans, die destijds te Brussel woonde, werd gelast de historische balknoten te beitelen voor de twee verdiepingen van het schepenhuis. De rekeningen vermelden, eerst eene som op voorhand betaald; eene tweede opgave geldt de vracht, betaald om het werk van Brussel naar Mechelen over te voeren, en eindelijk eene laatste betaling, wanneer al de balknoten voltrokken en in den muur gemetseld waren⁽¹⁾.

In 1392 werd diezelfde meester gelast met het vervaardigen van het praalgraf van Vrank van Halen, ridder en heer van Lillo, en van zijne vrouw Maria van Ghistelles. Dit monument werd geplaatst in St.-Romboutskerk, in den ommegang van het koor, zuidwaarts, tusschen den tweeden en derden pilaar.

Bij den aanvang van het werk werd er aan Jan Keldermans 10 ponden grooten Vlaamsch op voorhand betaald⁽²⁾.

Het liep vrij lang aan, eer die grafstede volmaakt was, want slechts in 1415 werden de beelden van den ridder en zijne vrouw op den deksteen gelegd, en het geheel monument gestoffeerd, door Jan van Battele.

Uit de rekeningen ziet men nogmaals, dat die beelden uit Brussel verzonden werden en dat meester Jan Keldermans te Mechelen kwam om dezelve te plaatsen. Terzelfder tijd wordt hij effen betaald en ontvangt nog 8 kroonen vrancx in hoefscheide, dat is een vrijwillig geschenk of drinkpenning, uit beleefdheid of hoofschheid geschonken⁽¹⁾.

Wij kunnen het gedacht van den heer Em. Neeffs niet bijtreden, die meent dat de familie Keldermans oorspronkelijk van Mechelen is⁽²⁾.

Binnen eene tijdruimte van dertig jaren heeft Jan Keldermans twee belangrijke werken voor de stad Mechelen aangenomen; telkens werden deze door hem te Brussel gemaakt en van uit die stad naar Mechelen gezonden; dus dunkt het ons, dat er hier geenen twijfel kan bestaan, dat hij wel degelijk burger en ingezeten van Brussel was. Een laatste bewijs, dat hij te Mechelen niet te huis hoorde, bestaat hierin, dat hij nergens onder het getal der stadsmeesters voorkomt, noch in de rekeningen, noch in andere oorkonden van dien tijd. Of nu meester Jan Keldermans de oude te Brussel overleden is, en of hij in zijne oude dagen met zijnen zoon Jan den jonge te Mechelen is komen wonen, is een raadsel, dat misschien nooit zal opgelost worden.

(1) Stadsrekeningen 1377-78. It. Jane Kelrema gheleent op reprisen te makene die me sal beseghen beneden en boven op de scepenehuis, die som̅. ghesteke zyn ond. de platte stile en som̅. noch niet gemaect en syn. in iij payen xxiiij peters make te gader xxx s. xj den. gr. iij myt.
It. van de selve reprisen va̅ vrachte va̅ Brucele te bringhene en va̅ hier op te doene xij den. gr. j myt.
It va̅ de voors. reprisen die volmaect ware te stekene ond' de platte stile en te metsene in den muer xiij den. gr. iij myt.

(2) 1392-93. It. gheleent Jane Mansdale Keld'man op h. Vranx van Hale omme te maken xiij Oegst xcii, x ponde grote vlems.

(1) 1415-16. It Jan van Battele op h. Vranx van Halen tomme te stofferene in St.-Rom-kerke, compt op vj ponde xiiij schel. iiij den. gr. vlems.
It. gheg. van dat die Paelders verteerden met Meest. Jan Keld'man doen hi te Mechelen quam, die beelden op die tomme te legghen comt xvij s. iiij den. gr. vlems.
It. gheg. Meest. Jan Keld'man ome dat hi h. Vranx tomme Van Halen gestoffeert heeft, comt op xxvj croone vrancx.
It. gheg. den selven Meest. Jan in hoefscheiden viij croone vrancx.

(2) Hist. de la peinture et de la sculpture à Malines, tom. ii, pag. 13.

[p. 80]

II. - Jan Keldermans (de jonge).

Deze was, volgens opgave der stadsrekeningen van Leuven⁽¹⁾, de zoon van Jan Keldermans den oude, van Brussel; doch hoe en wanneer hij zich te Mechelen kwam vestigen, weten wij niet.

Jan de Jonge was stamvader dier lange reeks beroemde Mechelsche bouwkundigen, aan wien ons vaderland zoo menig prachtig monument verschuldigd is. Voor de eerste maal verschijnt hij in Mechelens stadsrekeningen, onder het getal der werkmeesters, in 1428, werkzaam zijnde aan eene herstelling der Hondsbrug, in de Ste.-Cathelijnestraat. In volgende jaren, werkte hij aan allerhande stadswerken, bruggen en kaaien, maar hield zich bijzonderlijk onledig met het maken der plannen voor de groote veranderingen, die men destijds aan Mechelens stadspoorten ging verrichten⁽²⁾.

Ondertusschen was de faam van meester Jan zoo zeer verbreid, dat hij van alle kanten verzocht werd, om de hand te leenen aan de in opbouw zijnde monumenten van onze buurtsteden.

De vermaarde Sulpitius Van Vorst, bouwmeester der stad Leuven, overleed den 19ⁿ September 1439. Zijn zoon, waarschijnlijk nog te jong van ambacht, kon zijnen vader niet opvolgen, om de groote werken, door hem aangelegd, te voltrekken. Het stedelijk bestuur, te zamen met het kapittel van St.-Pieterskerk, wendde zich tot Jan Keldermans, van Mechelen, om hem het bouwmeesterschap der stad en der parochiekerken op te dragen, hetgeen hij aannam.

Den 26ⁿ September 1439 werd hij door het kapittel van St.-Pieter als bouwmeester der kerk ingehuldigd. Een noenmaal, waarvoor men 15 plecken betaalde, werd te dier gelegenheid den meester aangeboden. Den 7ⁿ October daarna trad hij in den dienst der stad Leuven en vervoorderde de werken aan het oude gemeentehuis, door zijnen voorzaat aangelegd. Aan de St.-Pieterskerk voltrok hij de zijbeuk, langs den kant der Grootemarkt.

Volgens eene opgave der stadsrekening van Leuven, was, in 1441, de zoon van Sulpitius Van Vorst, van het getal der werklieden, die, onder het gebied van Jan Keldermans, aan de stadswerken arbeidden⁽³⁾.

In 1443 was hij werkzaam aan de hoofdkerk van Lier; men bouwde toen den grooten middenboog der kruisbeuk, waarvoor hij de graten enz. leverde⁽⁴⁾.

Volgens onze meening, zijn wij het plan van den prachtigen toren der St.-Romboutskerk insgelijks aan Jan Keldermans verschuldigd⁽⁵⁾.

Tot in 1445 bestuurde hij de bouwwerken te Leuven en werd in gemeld jaar vervangen door Mattheus de Layens.

Jan Keldermans, de jonge, overleed te Mechelen, na Paschen, in 't jaar 1445, want volgens de stadsrekening werd zijne weduwe verzocht, het laken, dat de meester te Paschen van dit jaar ontvangen had, tegen betaling van 10 schellingen, aan de stadsrentmeesters terug te geven.

Alvorens de aanteekeningen op Jan Keldermans vader en zoon te sluiten, moeten wij eene grove vergissing van den heer Em. Neeffs terechtwijzen, die deze twee personen voor een en denzelfde aanziet, zonder eens na te rekenen of zijn gezegde kan bestaan of niet.

Jan Keldermans, de oude, burger van Brussel, ondernam in 1377 zijn eerste kunstwerk voor Mechelen; immers, eer men uit eene vreemde stad een kunstenaar ontbiedt, moet deze reeds faam en naam verworven hebben, om het oog der buurtsteden op zich te trekken, en kan dus niet zeer jong meer zijn. Nemen wij nu, dat hij destijds 25 jaren telde, dan was hij nog eene vroege bekwaamheid. In 1416, als hij het praalgraf van Vrank Van Halen voltooide, moest hij dus 64 jaren oud zijn. Indien men nu zijn overlijden in 1445 stelt, komt men tot 94 jaren, dat hij zou geleefd hebben, iets dat nog al gebeurt, maar dat hier het geval niet is. Jan Keldermans, in 1445 overleden, was nog in den bloei van het leven, anders kon hij te Leuven, te Lier en elders geene ambten aannemen, groote werken besturen, plannen en modellen vervaardigen, en gedurig van de eene stad naar de andere reizen; dat is immers eene onmogelijkheid voor een grijsaard op 94-jarigen leeftijd. Er blijft dus geen twijfel, alhoewel de tijd van het overlijden van Jan den oude ons onbekend is. Bovenstaande bewijzen zijn voldoende, om aan te toonen dat de heer Em. Neeffs zich misgrepen heeft.

(1) Messager des sciences, etc. 1856, page 65.

(2) Stadsrekeningen, passim.

(3) Van Even, Louvain Monumental, passim. - n.-b. Om menigvuldige verzendingen te vermijden, zeggen wij eens vooral, dat alles wat wij over de stad Leuven aanhalen, getrokken is uit het kostbaar werk van den heer Edw. Van Even.

(4) Van Lom, blz. 310.

(5) Fr. Steurs, De Toren van St.-Romboutskerk, blz. 31.

III. - Andries Keldermans (de oude).

Deze was de zoon van Jan den jonge en volgde zijnen vader op, in het ambt van stadsbouwmeester van Mechelen en hare parochiekerken. De werken, door zijnen vader aan de stadspoorten begonnen, werden door hem voortgezet, alsook de veranderingen, die men destijds aan het stadhuis toebracht. De schoone voorpui, die eertijds het schepenhuis versierde, was insgelijks door hem gemaakt.

Niettegenstaande dat meester Andries Keldermans niet zoo algemeen gekend is als zijne nazaten, verdient hij nochtans de eereplaats aan het hoofd dier talrijke kunstenaarsfamilie.

Uitermate veel heeft hij gewerkt en schoone monumenten voortgebracht, met behulp van zijnen zoon Anthonis den oude, zooals wij verder zullen zien.

Andries Keldermans kwam juist in bediening, in een tijd dat men te Mechelen verscheidene parochiekerken ging voltrekken en den prachtigen St.-Romboutstoren aanlegde. De offergelden van het jubilé lieten toe, de werken met spoed voort te zetten, en men mag zeggen, dat er in niet een tijd zoo dapper aan de Mechelsche kerken gewerkt is als toen.

Alhoewel meester Andries te Mechelen zooveel bezigheid had, met het toezicht over de in opbouw zijnde monumenten, belette hem dit niet nog verschillige groote werken, voor eigen rekening, binnen de stad en in den vreemde, aan te nemen.

[p. 81]

In 1471 ondernam hij eene hoogzaal (écran) te maken voor het koor der kerk van Bergen-op-Zoom. In 1473 ondernam hij eene dergelijke hoogzaal voor de kerk van St.-Cathelijne te Mechelen. De akte van onderneming is een kostbaar stuk, voor diegenen, welke zich met oudheidkunde en kerkbouw bezig houden. Alles is in dit stuk zoo stiptelijk aangeteekend, dat men, om zoo te zeggen, den opbouw bijwoont.

In 1478 ondernam hij, een sacramentshuis te maken voor de kerk van Axele. Dit monument was zeer waarschijnlijk in den aard van hetgene wij in St.-Pieterskerk te Leuven heden nog bewonderen⁽¹⁾.

Uit reden van de zeldzaamheid van zulke stukken, laten wij de akten der drie laatstgenoemde monumenten hier volgen. De akten van Bergen-op-Zoom en Axel zijn enkel borgstellingen, maar die van de hoogzaal van St.-Cathelijne is bijzonder belangrijk:

Hamme. Dyest. Meester Andries Kelderman | en Anthonis Kelderman syn soon | hebben gelooft | en elc van hen besundere end voir al te make te voldoen en te volbrenghen alsulcken Ocxsael | als sy tanden tyden te weten opten neghenden dach van December | lestleden | aengenomen hebbe te maken in der kercken van Berghen opten Zoom | in alle dcr vueghen en manieren | als dat in eender cedule | dair op ten voirs dage gemaect. In presencien van Janne Van der Mere Burgmeester | van de voors. stede van Berghen | en van Peteren De Rouck en van Peteren Coelgenest kerckmeesters vand voirs. kercke | en meer ander | soet scheen bescrevene staet. En om die gelooften alsoe tonderhouden | en om der meerder zekerheyt wille | dair af der voirs kercke te doene | soe hebben de voirs Andries en syn soon | en met hem Jan De Vleeschouwer en Lysbeth Lodewycx | weduwe wylen Matheus De Smet | dair voir verbonden en te panden geset | Jannen Barbier totter voirs kercken behoef. Alle hairlieden haeffelycke goeden waer die bevonden zelen worden | en oec henne erffeliker goeden mette gronde | hier bynnen en gelegen | die sy nu hebbe en namaels hebbe en vercrigen zelen aldaer.
ut supra
Xij Nov. 1471.
Goedenisboek N^r 478.

Heelt Baerdegen. Meester Lambrecht Depoirtere Docteur in medicynen, en meester Romond Godevaerts als proviseurs van der fabriken van der prochie kercken van sinte kathelinen, bynnen Mechelen. In den name en van weghen der selver fabriken aen deen zyde, hebben openbairlic voer ons bekent, dat sy by ordinancien wetene en wille van vele goeder mannen van der voers. prochien bestaedt hebben aen meester Andries Kelderman, en Anthonis Kelderman sinen soon, Ende de selve meester Andries en Anthonis Kelderman, hebben ons oic vut haeren vryen wille, voer ons geleden en gekent, dat sy tegen de voers. proviseurs aengenomen hebben, te maecken een ocsael in der voers sinte kathelinen kercken. In sulcker vuegen end manieren, als dat in eender papieren cedulen, daer op gemaect, die sy voer ons exhibeerden en thoenden, en die onse presencien van den beghinnen toten eynde gelesen waert, claerlic begrepen end bescreven stont van welcker cedulen de teneur oft inhouden, van woorde te woorde hier naer volght.
Op ten seventhienden dach van Januario int jair ons Heeren, dusent vier hondert drie ent zeventich, na coustume van scriven in den hove van Cameryck, hebben meester Lambrecht Depoirtere, docteur in medecinen, en meester Romond Godevaerts als proviseurs en in den name van der fabriken der prochie-kercken van Sinte Kathelinen, bynnen Mechelen, by bysinne, wetene, wille en volcomen consente van den onder prochiaen aldair, van heer Lodewyck Van Cothem priester, van Jan Van Hamme, Jan Rabboots, Jan Van der Heyden, en van vele meer andere goede mannen van der voers. prochien; bestaedt en bevorweert te maken, aen meester Andries Kelderman, en aen Anthonis Kelderman sinen soon, Een ocsael in der voors. Sinte Kathelinen Kercken, Ende selve meester Andries en Anthonis syn soon, hebben dat ocsael tegen den voors, proviseurs aengenomen te maken, in der vormen en manieren, alsoe dat hier nair bescreven staet. Dat is dat de selve meest. Andries en Anthonis syn soon, en̅ de langhst levende van hen beyde, oft by haererbeyder doot, hair hoir en nacomelingen, Ierst leveren en̅ maken zelen, Eenen trap alsoe lanck als tvoers ocsael syn sal. Te weten eenen dumen dicke, en twee voeten breet, perpeyn om die pylernen daer op te stane en̅ reyne daer op ghepaveyt. Welcken trap syn sal van goeden causynsen steenen, wel en reyne gestoetvoecht, en gebect sonder eenige faulte daer aen te sine. En van desen trap opwaert zelen vier pylernen syn van den selven causynsen steenen, met haren basment, na vutwysen deer patroens, en die selen hoege syn, acht voeten en eenen halven, sonder 't capiteel, en wel en meesterlic gewracht, En̅ men salse ten minsten driewerf overhouden metten syzeele. En die capiteelen op te voors pylernen zelen zyn van den besten steene van Avènes, wel gedaen van goeden loene. En̅ van den capiteelen opwaerts tot onder de overste lyste, saelt al syn van den besten steene van Avennes. En de lyste sal syn wel geloeft na dbegryp van den werke, en op correctie van werclieden, hen des verstaende. En die oeverste lyste, sal oic syn van den selven steene van Avennes, wel gheloeft. En de doere, daer men met in den coer gaen sal, sal wesen van goeden gronde van Haffleghem steen, wel en reyn gehouden. En de pylernen die in den coer comen zelen syn van den gronde van Dyeleghem oft van Dielbeke, den oevereten steen en de vormen die in den coer comen zelen onder docsael sal men maken van steen van Avennes, met haren posten wel en reyn gebueert van buyten en van bynnen. Ende die welfsels selen hebben, elc vier sluytsteenen ten minsten, gemaect van Avènes steene met osiven, en met rasementen. En de voye en de twee lysten die bynnen den coer comen zelen, sal men maken van goeden custbaeren steenen van Avennes. De lenghde van den voers-ocsale, sal syn van der eender cruyspylernèn toter ander, na ontwysen des voirs patroens. En dit voers ocsael sal wesen wydt boven seven voeten bynne muers. En hooghe tot op te vouten veerthien voeten, en van daer opwaert voer de boestwer vier voeten en eenen halven, dat syn achtien voeten en eenen halven te samen. En dit sal hem selven vutwerken van eenen trecke geboestwerct en gelyst, om daer mede boven van den weyndelsteen op docsael te comen. En dit ocsael sal gelevert en gemaect syn met eenen muere, in alder manieren alsoet voers is. En binnen in den coer en zelen maer twee pylernen syn want aen beyde zyden sal docsael boven comen op reprisen sonder pylernen. Ende voors meester Andries en syn soon zelen ongehouden syn van den outaren te maken, die onder docsael staen selen, welke outaren de proviseurs van der voers. Sinte Kathelinen kercken zelen doen maken, ten coste en laste van der selver kercken. Insgelycx zelen oic de selve proviseurs doen maken tfundeersel van den voers ocsale tot gelyc den eerden, sonder den voers trap. En sy selen oic leveren alle dloot en yser behoerende toten voirs ocsale, sonder des voirs meester Andries en syns soons cost en last
In desen is voort bevorweert en ondersproken dat de voers meester Andries Kelderman en Anthonis syn soon, zelen maken en leveren tot eene beghinsel van den voers ocsale, tusschen dit en paesschen naest comen, eenen muer van drie voeten hoeghe. En van Sinte Jans misse Baptisten oic naest comen, over twee jairen tyts daer nair terstont veervolgende, zelen sy gehouden syn tvoerg ocsael al vollevert en volmaect te hebbene. In alle der vuegen en manieren, alsoe dat boven bescreven staet, en tpatroen dat vutwyst. Ende voer dmaken van desen ocsale, hebben de voerg proviseurs in den name van der voirs Sinte Katheline Kercken gelooft te geven, en te betalen, den voers meester Andries Kelderman en Anthonis sinen sone de somme van seven en tachentich pond thien schellinge grote, brabants gelts. Toten terminen, hier nair volgende, te weten, deen derdendeel daer af, tot paesschen naest comen, dander derdendeel daer af, van den voers Sinte Jans misse naest comen bynnen twee jairen tyts daer nair volgende, als tvoerg ocsael volmaect sal syn, gelyc voer verclaert steet ende tderde derdendeel van der selver sommen, bynnen anderhalven jaire na dat tvoerg ocsael volmaect sal wesen, sonder wederseggen oft argelist.
Naer dlesen van welcker cedulen, hebben de voerg meester Lambrecht De Poirtere en meester Romond Godevaerts als proviseurs, ende in den name, van der voirs fabriken, voer hen en voer haere nacomers, proviseurs by tyden van der selver fabriken. En de voerg meester Andries Kelderman en Anthonis Kelderman syn soon, voer hen, hair hoir en nacomelingen, gelooft dat sy en eenygelyc van hen, soe verre hem dat aengaet dinhouden van der voers cedulen, boven gescreven, en alle de pointen, en voerweerden dair inne verhaelt en begrepen, vast gestentich, en van weerden altyd houden zelen, en dat dueghdelic, eerbairlic en volstentelic voldoen, en volbrengen, sonder daer tegens in eenige manieren te doen,

(1) Deze drie kunstwerken nam Andries aan, te zamen met zijn oudsten zoon Anthonis I (den oude).

[p. 82]

te seggen, te comen, oft eenich geweer te sueken, by hen selven, oft by yemant anders, alle fraude en argelist vutgescheyden. Om welcke gelooften alsoe tonderhouden, en om der meerder zekerheyt malcander daer af te doene. Soe hebben de voers. proviseurs, den voirg. meester Andries en Anthonis zyn soon, En de selve meester Andries en Anthonis zyn soon den voerg. proviseurs toter voers. fabrike van der voirs. Sinte Katheline Kercken behoef, by manissen en in tytule van gewarigen pande, dair voer verbonden en te pande geset. Te weten, de voirs proviseurs alle der voers. fabriken van der voers. kercke, haeffelike en erffelicke goederen En de voers. meester Andries en Anthonis alle haere haeffelike en erffelike goeden metten gronde en haeren toebehoirten, die de voers. fabrike ende de selve meester Andries en syn soon nu ter tyt hebben en namaels hebben en vercrygen zelen bynnen der stad en vryheyt van Mechelen wesende en gelegen.
xvj Febr. (1473).
Goedenisboek Register N^o 479 fol. 91^vso ut seqq.

Baerdeghem. Vryesen. Meest. Andries Kelderman en Anthonis Kelderman syn soon hebben gelooft openbairlic voor ons, en elc van hen lieden voer al, dat sy trouwelic voldoen en volbrengen zelen alsulcken tractaet en voerwaerde, als sy metten kerckmeesteren van der principaelder prochykercken van der stede van Axele in den name van der fabriken der selver kercken op ten achtsten dach van deser tegenwoordiger maend van meye lestleden aengenomen syn, en aengenomen hebben, van een Sacraments-huys in der voers kercken te maken, in alle der vormen en manieren als dat in de brieven daer op, tusschen henlieden gemaect, begrepen en bescreven staet, sonder eenich wederseggen.
Om welcke gelooften alsoe volstentelic tonderhouden en om der meerder seckerheyt den voers. fabriken daer af te doen, soe hebben den voers meester Andries en Anthoenis syn soon, Jan Barbier, toter selver fabriken behoef daer voor verbonden en te panden geset alle haere haeffelike goeden, waer die bevonden zelen worden, en oic alle haere erffelike goeden metten gronde &^c bynnen &^c gelegen die sy nu hebben en hiernamaels oic hebben en vercrigen zelen.
xiiij^a May 1478.
Goedenisboek R. 482 fol. 208 ^vso.

Ofschoon wij voorgenomen hebben, de hoofdstukken dezer aanteekeningen enkel toe te wijden aan de officieele bouwmeesters van eersten rang, mogen wij nochtans niet nalaten, naar aanleiding van Andries I, eenige woorden te zeggen over dezes uitmuntende nakomelingen, die, alhoewel zij niet als bouwmeesters te naam stonden, niettemin vele en kostbare kunstwerken hebben uitgevoerd.

Andries Keldermans I had drie zonen, die hij in de beeldhouw- en bouwkunde opgeleid had, namelijk: Anthonis I, aan wien het volgend hoofdstuk is toegewijd; Andries II en eindelijk Matthijs I. Deze laatste had insgelijks twee zonen, door hem in de kunst opgeleid, namelijk: Matthijs II en Andries III. Onmogelijk al de kunstwerken op te sommen, door de vier laatstgenoemde Keldermansen uitgevoerd. Het zij genoeg te zeggen, dat zij, altoos en overal, de beroemde bouwmeesters, hunne naamgenooten, en zelfs vreemde, ter zijde stonden en hielpen aan den opbouw der schoonste monumenten onzes lands. Hun werd bijna altoos het bijzonderste beeldhouwwerk toevertrouwd. Onder de prachtige kunstwerken, door deze meesters uitgevoerd, en waarvan wij de oorspronkelijke bewijzen hebben teruggevonden, melden wij vooreerst, eene hoogzaal of écran, voor het koor der parochiekerk van Brecht, op 3 November 1502 aangenomen door Matthijs Keldermans I en zijnen zoon Matthijs II.

Andries III, zoon van Matthijs I en jongere broeder van Matthijs II, aanvaardde den 26ⁿ Juni 1517 het maken van een sacramentshuis, voor de kerk van Ste-Gertrudis, in de gemeente Wetteren, in Vlaanderen, voor de som van 18 ponden groote Vlaamsch. Dezelfde ondernam, op 25 Januari 1519, het maken van eene hoogzaal voor de parochiekerk van Werchter (arrondissement Leuven). Wij laten de bewijsstukken dezer drie kunstwerken volgen, zoo gelijk wij die uit de archieven der stad Mechelen hebben overgeschreven:

Hulst-Smet. - Wij doen te wetene dat voer ons gecomen zyn meest. Matheus Kelderman en Mathys Kelderman zyn soon steenhouders, seggende en ons te kennen gevende hoe dat den selven Mathys om onlancx opt becrege van de kersen gebleven was een oxsael te makene in de kercke van Brecht, en dat opten sekere voorweerden ende voir de some van penningen naerder in een chyrograve dien uiten anderen gesneden die zy ons thoenen en daeraf elc van partien een van dien by hem nam | begrepen ende verclaert daer af de selve Mathys by de voirs-vorweerden verbonden was | den kercmeesteren aldair goeden vasten zeker te doene als zy syden | ende hebben daerom de selve meester Matheus en Mathys syn soon en elc van hen besundere en voir al gelooft ende geloven by desen voir hen en hair nacomelingen alle de pointen vorweerden en articulen in voirs. chirograve begrepen | wel en deughelic te volbrengen en te voldoen en tvoirs oxael te leveren ten dage besproken zonder eenich gewaer daer tegen te doen of te suecken in geender manieren | om welcke gelooften en vorweerden alsoo te volbrengen ende om der meerder zekerheit der vois. van Brecht daeraf te doene | soe hebben de voirs Matheus en Mathys syn soen | Machielen Wouter Aerts ende Anthuenis van Alphen kercmeesters toe behoef als boven daer voer verbonden en te pande gegeven hen selven en alle haere goederen welkerhande die zyn | tegenwoordige en toecomende die sy dair voir stelden ter executien en bedwangene van alle rechten daer se onder bevonden zelen worden. Ende van dyn geloofde oic de voirs Mathys synen vader altyt scadeloos quyt te houden en ter clasen sonder argelist en eenich wederseggen.
11 | Novembris (1502).
Goedenisboek register N^o 505, fol. 171

Andries Keldermans heeft bekent en verleden dat hij aengenomen end aenveert heeft seker werck van eenen heylighen sacraments huyse te makene in der kercken van Sinte Gheertruyd staende in den dorpe van Wettere in Vlaenderen voor de somme van achtthien pond gr. vlaems gelts eens, en noch van twee gelicke pond gr. voir syn verteir geld al na vutwysen van der vorweerden daer af gemaect en bescreven. Ende heeft de voirs. Andries gelooft) Aerd de Taeye en Janne de Smet in den name en tot behoef van de voirs kercken van Wettere tvoirs werck volckomen volmaect en vollevert te hebben tot Sente Jansmisse Bap^ten naestcomenden te wetene A^o xv^e xviij op te verbeurte van vier pond gr. vlms. Ende om meerder sekerheyt der voirs kercken daer af te doene, soe heeft de voirs. Andries daer verbonden hem selven en alle syne haeffelycke goederen presentia et futura) hebben oic voir tgene voerscreven met Andriesen gelooft en syn voir hem borghe geworden meester Francke van Middeldonck en Aert de Wree) die daer omme oic voir ons gekomen waeren. Dies geloofde de selve Andries syne borgen voirs, daer of altyt costeloos en scadeloos tontheffen) sonder ongelijt.
xxvj Junii 1517?

Andries Keldermans seggende en ons te kennen gevende hoe dat hy aengenomen heeft te maken en te leveren een oxael in de prochie kercke van Wechtere naer volgende zekere voorwaerde daer aff zynde | Ende om tzelve alzoo te voldoene tot versekerheyt van den selven van Wechtere | borghe voir den zelven Andries worden zelen de weduwe wylen Joris Fruytiers met haeren kinderen | ende Lodewyck van den Eynde | oic haere goeden onder Wechtere gelegen dair voire verbinden zelen | Ende heeft de selve Andries ende met hem Meester Matheus Kelderman zyn vader | oic dair over oic voir ons gecompareerd gelooft dat hy de selve weduwe Fruytiers met hare kyndren, ende den voirn. Lodewyc van den Eynden ende elk van hen van der zelver borchtochte en gelofte die zy voir hem doen zelen | altyt ongelast houden ende scadeloos ontheffene zelen | Ende hebben omme den zelve der meerder sekerheyt daer aff te doene dair voire verbonden en te panden gestelt | alle huerlieden goeden van haven en van erven | infra scripta et futura. A.D.A.
22 Januarii 1519.

[p. 83]

IV. - Antonius Keldermans (de oude).

Zijn vader, Andries, omstreeks 1480 gestorven zijnde, volgde hij hem op, in het stadsbouwmeesterschap te Mechelen. Destijds waren de stedelijke werken, door Andries ondernomen, meestal voltrokken en weinige nieuwe werken werden er ondernomen. Meerdere bezigheid leverden hem de geestelijke gebouwen; hij bestuurde gedurende gansch het overige zijns levens, den opbouw van St.-Romboutstoren, de vergrooting van St.-Jans-en den opbouw van Onze-Lieve-Vrouwekerk over de Dijle.

Ten jare 1481 belastte hem de fabriek van St.-Sulpitiuskerk, te Diest, met het maken van de ojivale hoogzaal voor het hooge koor dier kerk. De bouwstoffen, voor dit kunstwerk, werden te Brussel bereid en gehouwen; de eerste verzending van gehouwen en gebeeldhouwden steen, naar Diest, gebeurde op 17 November 1483, gelijk het blijkt uit een eigenhandigen brief, door den meester aan de kerkfabriek gestuurd en luidende als volgt:

M. Gemende Vrinden,
Ic gebiede my seer tot u, ende weet dat ic met Ghelyse Hannemans verdinct hebbe van den vracht die hij nog niet en heeft, daer af ic hem acht Ryns guld. beloeft hebbe ende wil se verleggen in cortinghe onser sommen. God sy met u.
Gescreven 17 dach november (1483),
By uwe dienaer Anthonis Keld'ma.
In orconde myns hanteykens Mansdale.

Een tweede brief, gedagteekend van Mechelen den 11ⁿ April 1485, bewijst, dat alsdan al de bouwstoffen gereed waren en dat hij, kort nadien, beloofde naar Diest te komen, om den opbouw van de hoogzaal te beginnen. De inhoud dezes brief is als volgt:

Eerbare en gemende Vrinden!
Ic gebiede my seer tot uwaert. Ende alsoe dy my gescreven hebbet om u werc, maer dat ic noch heit werc te Brussel hebbe, dwelc nyet en heeft connen ghecomen, om dat water te Vilvoorde ghesloten es geweest, ende oec en connen die pilaeren niet wel ghecomen, maer het sal haest ghebetert wesen en sal seer corthelyke by u comen om te fondere ende God wille. Ende gheeft desen scipper IV peters, die ic hem noch schuldich ben van den leste reyse dat hij u were brachte, ghy selter my betalinghe mede doen. In orconde myns hanteykens. Ons Heere sy met u allen.
Gescreven te Mechelen XI daghen Aprillis (1485).
Mansdale,
by uwen Dienaer
Anthonis Keld'mas, altyt bereet.
De eerbare en voorsienighe Heeren de kerckmeester van St. Plessis te Diest.

In de lente van 1485 begon Anthonis Keldermans, geholpen door zijnen werkman Jan Sertens, de hoogzaal te plaatsen. Dit kunststuk werd op het einde der xviii^e eeuw afgebroken.

Na 1485 vinden wij een tijd van ruim twintig jaren, dat onze meester nergens buiten Mechelen werkzaam was.

Wij denken dit te moeten toeschrijven aan de burgeroorlogen en omwentelingen, waarvan destijds ons land het tooneel was.

In 1507, bij den intocht van Margaretha van Oostenrijk, werd hij gelast de plannen te maken en de werken te bestieren van het paleis, dat deze vorstin zich te Mechelen ging bouwen; doch, reeds hoog in jaren, droeg hij die taak aan zijnen zoon Anthonis den jonge over; hij voorzag, dat daar lange jaren ging te arbeiden zijn.

Keizer Maximiliaan en Margaretha van Oostenrijk deden, in 1509, het voorplein van het koninklijk paleis te Brussel merkelijk vergrooten. Anthonis Keldermans vader en zoon werden door onze souvereinen gelast met het opmaken der plannen en het uitvoeren der kostelijke en kunstrijke balie, waarmede zij dit plein deden omsluiten.

Die omheining was vierkant met gebroken hoeken, en bestond uit dertig achtkantige pilaren, door eene gebeeldhouwde borstwering, doorluchtig en in vlammenden stijl, aaneen verbonden.

Al het steenwerk was in blauw arduin en de pilaren waren bestemd om elk het bronzen standbeeld van een hertog van Brabant te dragen.

Het prachtig stadhuis van Middelburg is ook een werk van A. Keldermans en zoon⁽¹⁾.

Anthonis Keldermans de oude, gezwoorne van het metsersambacht, overleed te Mechelen in zijn woonhuis op Tichelrij, den 15ⁿ October 1512.

(1) Zie de Vlaamsche School, 1872, blz. 138 en 1883, blz. 199.

V. - Anthonis Keldermans (de jonge),

zoon van den voornoemde, volgde zijnen vader op, in al de ambten, door hem bediend in de buurtsteden en werd ook bouwmeester van onzen souverein Karel V benoemd.

Onmiddellijk bekwam hij het opperbouwmeesterschap van de stad Mechelen en hare parochiekerken. De akte zijner aanstelling is allerbelangrijkst, voor de inlichtingen die zij bevat, en vermits het de eenigste is van dien aard, die wij gevonden hebben, deelen wij het stuk om zijne zeldzaamheid mede:

Allen den ghenen die dese letteren zelen sien oft hoeren lesen G.S. (geswoirne?) en R^r (rentmeestere?) van der stad van Mechelen saluyt. Wij doen te weten dat wij omme de goede experience die wij weten in den persoon van Anthoenisse van Mansdale diemen heet Keldermans, in dordonnantie en wercken van metselrien, wij den selven Anthoenis tzijne... versuecke en oic vuyt sonderlingen recommandatien gegonnen en gegeven hebben ende mids dye gegonnen end gegeven dofficie van meester werckman te zyne binnen deser stadt, end oic binnen de zeven prochiekerken alhier, tegenwoirdelyck vacerende by der doot van wylen Anthoenisse zynen vader en door toevoech van Meester Andries zyn grootvader over alle de wercken vand metselrien die in dese stad op en in de voirs. zeven prochiekerken opcomen zelen, by hem ten meesten oirboir en proffyte van die geordonneert te worden en die te visiteren alzoe dicwils en menichwerven als behoeven sal, en voirts met al dair in te doene tot proffyte van der stad end van de voirs. zeven prochiekerken en tot allen den... tscapen proffyten ende vervallen daer behoerende end ghelyck wylen de voirs. zyn vader en grootvader tselve officie in huer tyt bedient gehad hebben zonder yemant wedersegghen en alzoe langhe alst ons ghelieve sal. Ende des toirconde en om het gene m. werckman schuldich es te doene.
Stadsarchieven. Procuratoria Register N^o 825 fol 108 ^vso.

Buiten de gewone stadswerken, vervoorderde hij bijzonderlijk den opbouw van het hof van Margaretha van Oostenrijk, waarvoor hij de plannen maakte, de berderen (epures) sneed, en meest al het steenwerk leverde. Aan het hof van Busleiden en andere heerschapswoningen, was hij insgelijks werkzaam.

Te Brussel vervoorderde hij het werk der omheining van het

[p. 84]

hofplein, dat hij gezamenlijk met zijnen vader aangenomen had, en werd door Karel V gelast, de plannen te maken van het Broodhuis of Koningshuis, dat heden nog op de Grootemarkt prijkt. Te Leuven ondernam hij den nieuwen gevel dien men aan het Vleeschhuis ging bouwen, en werd aldaar meermaals verzocht de werken der hoofdkerk te onderzoeken en de werkmeesters door heilzame raadgevingen te helpen.

De vermaarde meester mocht, ongelukkiglijk, niet een zijner aangelegde werken voltrekken, want, slechts drie jaren in bediening zijnde, overleed hij te Mechelen, in zijn woonhuis op de Tichelrije, den 5ⁿ December 1515.⁽¹⁾

Het staats-financiënbestuur betaalde aan zijne weduwe de som van 53 pond 10 schel., voor de plannen, door haren echtgenoot geleverd.

Te Leuven deed zich hetzelfde geval op. De werken, door Anthonis, aan den nieuwen gevel van het Vleeschhuis uitgevoerd, waren nog niet betaald. Zijne weduwe, Barbara Van Hamme, was genoodzaakt aan het bestuur een verzoekschrift te zenden, om betaling te vragen voor de werken, door haren man geleverd.

Ziehier den inhoud van dit stuk, berustende in de rijksarchieven:

Gheeft te kennen uwer Heeren goetwillige dienersse die weduwe wylen meesteren Antheunis Kelderman, hoe dat hueren voirscreven man, ter ordinancie van den rekenmeester van Loeven, bynnen syn leven gemaect heeft tot chiratie van den nyeuwen ghevele van den vleeschuyse, in der selver stadt, zekere partien van wapenen, leeuwen en ander werck hier naer vercleert, te weten. Eerst drie groote leeuwen, daer aen verdient is 15 Rijnsguldens; Item twee wapenen dair aen verdient is 18 rinsguldens; Item sesse capiteelen onder die sambrande, daer aen verdient vore stuck 25 stuvers die maken 7 ½ rinsguldens; Item noch twee groote capiteelen ter zyden van den tabernaculen, daer men figuren op setten sal, ende van den selven te setten, 't samen 8 rinsguldens; Ende dwelc die vorscrevene weduwe heeft betaelt van den voirscreven twee wapenen te doen setten, 3 rinsguldens. Ende want 't selve werk al volmaect en gesed is, en dat zy hueren penningen zeere nootelyck behoeft, soe sal U Heeren gelieven 't selve werck by meesters wercklieden hen des verstaende, te doen visiteren, en den voorscreven Rentmeester te ordineren dat hy der voirscreven weduwen van den voirscreven wercke betalen ende vernuege, dwelck doende.
(Medegedeeld door den heer Ed. Van Even, in zijn kostbaar werk: Louvain Monumental, blz. 159.)

(1) Hij was busmeester of schatbewaarder van het metsersambacht.

VI. - Rombout Keldermans.

De vermaarde Rombout Keldermans was zoon van Anthonis den oude; hij volgde onmiddellijk zijnen broeder Anthonis den jonge op, als stadsbouwmeester van Mechelen, gelast met het hooge overzicht der werken, door andere stadsmeesters uitgevoerd. Voor alle andere werken, waarvoor hij de plans en bestekken maakte, werd hij afzonderlijk betaald. Zijne gewone jaarwedde beliep, evenals die zijner voorzaten, 2 pond 15 schel. en ieder jaar te Paschen eene gift van vijf ellen blauw wollen laken, voor een nieuw overkleed⁽²⁾. Drie jaren was hij reeds in bediening, eer hij den gewonen eed der stadsbeambten aflegde. Te dier gelegenheid werden hem van stadswege drie stoopen wijn vereerd⁽¹⁾.

Tijdens zijn bestuur, bracht hij de prachtige St.-Romboutstoren op zijne huidige hoogte. Aan O.-L.-Vrouwekerk over de Dijle voltrok hij de ommegang-kapellen en leverde de vensters derzelve. Het noordportaal der kruisbeuk is insgelijks een zijner werken. Hij voltrok het hof van Busleiden, door zijne twee voorzaten aangelegd. Aan de oude St.-Pieterskerk bouwde hij de kapel van den H. Naam, waarvan de eerste steen op 10 Maart 1521 gelegd werd.

Eene bijzondere melding verdienen de werken, die hij aan het paleis van Margaretha van Oostenrijk uitvoerde; het is daar, dat hij zijne groote bekwaamheid het meest ten toon heeft gespreid. De werken, door den beroemden meester aan dit paleis uitgevoerd, bestaan namelijk in het opbouwen der galerij, langsheen het binnenhof, aan de zijde der Voochtstraat, alsook de prachtige eeretrap en het hoog gekanteeld gebouw, met zijn open paviljoen, staande in den hoek, nevens de inkompoort, aan dezelfde zijde. Geheel de voorbouw, langs de Keizerstraat, is naar zijne plannen en onder zijn geleide opgericht. Ieder kunstkenner bewondert dit kostbaar proefstuk van overgangsstijl, dat de beroemde meester ons heeft achtergelaten. Nergens, in België, vindt men eene zoo welgelukte vermenging van beide stijlen, en hetgeen hier de grootste waarde uitmaakt is, dat de gevel van dit gebouw het oudste en eerste monument is, dat in ons land opgetrokken werd in den stijl der kunstherbloeiing. Hier heeft hij getoond, dat wij geene vreemdelingen noodig hadden om den opkomenden stijl ten onzent in te voeren⁽²⁾.

Terwijl hij nog volop aan het paleis van Margaretha werkte, werd hij gelast de plannen te maken voor een nieuw raadhuis of parlement, waarvan men de overblijfsels heden nog ziet, langsheen de Befferstraat. In die reusachtige onderneming, werd hij bijgestaan door zijnen neef, Laurijs Keldermans, zoon van Anthonis den jonge. De eerste steen van dit prachtig monument werd gelegd op 13 Maart 1529, en de werken werden met veel spoed voortgezet; ongelukkiglijk kwam er, reeds in 1535, eene groote vertraging, en omstreeks 1550 werden de werken voor goed gestaakt, uit hoofde der Nederlandsche beroerten.

Het oorspronkelijk plan, geteekend op een vel perkament, berust in de Mechelsche stadsarchieven en de stedelijke rekeningen vermelden dat aan den beroemden meester hiervoor twee ponden en tien schellingen betaald werden. Aan zijnen neef Laurijs betaalde men 31 schellingen voor zijne medehulp.

Tot hiertoe hebben wij Rombout Keldermans beschouwd als bouwmeester zijner geboortestad Mechelen; volgen wij hem nu in de buurtsteden en in zijne eereambten.

Bij het afsterven zijns broeders, werd hij, in dezes plaats, in 1516, door Karel V tot opperbouwmeester van de werken Zijner Majesteit benoemd⁽³⁾.

Van dien tijd af, waren Dominicus de Waghemakere en Rombout Keldermans onscheidbare vrienden geworden. Overal

(2) Stadsrekeningen.

(1) Stadsrekeningen.

(2) Fr. Steurs. Het Keizershof en het hof van Margar. van Oostenrijk.

(3) Zie over de De Waghemakere en Keldermans, P. Génard, in de Bulletins des Commissions royales d'Art et d'Archéologie, t. ix, p. 462.

[p. 85]

gaan wij hen aan de groote monumenten onzes lands te zamen werkzaam vinden, en al de krachten van hun talent vereenigen om die wondere scheppingen van het laatste ojivaal tijdvak ter wereld te brengen.

De genegenheid der beide kunstbroeders ging zoo verre, dat, alhoewel Rombout Keldermans de officieele bouwmeester der stad Mechelen was, en er vele en groote werken onder handen had,

o.-l. - vrouwekerk te antwerpen.
ontwerp van vergrooting van het koor in 1521.

hij nochtans, voor het gemak hunner samenwerking, zich metterwoon te Antwerpen ging vestigen. In 1519 kocht hij er een huis genaamd Den Ram, gelegen op de Steenhouwersvest, waar hij in 1531 zijn leven eindigde⁽¹⁾.

Onmiddellijk na zijne benoeming tot koninklijken bouwmeester, begaf hij zich, op verzoek der rekenmeesters, gezamenlijk met Dominicus De Waghemakere, naar Brussel, om de werken van het Konings- of Broodhuis te besturen, in de afwezigheid van Lodewijk Van Boghem, die door Margaretha van Oostenrijk naar Brou en Bresse gezonden was, om den opbouw der kerk aldaar te besturen⁽²⁾.

Rombout voltrok in 1521 de omheining van het hofplein, door zijnen vader en broeder aangelegd, en op verzoek van keizer Karel V, begon hij, in 1525, aan het paleis eene nieuwe huiskapel te bouwen.

In 1517 werd Rombout Keldermans met Dominicus De Waghemakere te Gent ontboden en door het magistraat gelast met het maken der plannen voor een nieuw stadhuis.

De akte, waarbij de twee kunstbroeders zich gelastten met den bouw van het stadhuis, werd voor het magistraat van Gent verleden, den 28ⁿ Januari 1517 (N.S. 1518) en bevat onder andere de volgende wetenswaardige bijzonderheden⁽³⁾.

De meesters moesten ten bekwamen tijde, de plannen en berderen (épures) leveren, in handen der stedelijke afgevaardigden. Zij moesten zich driemaal 's jaars, in persoon, te Gent bevinden, namelijk: in Maart, Augustus en October, om de werken te bezichtigen en de nieuwe teekeningen te vervaardigen voor de werken die de steenhouwers gedurende den winter zouden gereed maken.

Indien, op andere tijden, hunne tegenwoordigheid te Gent noodig geoordeeld werd, zoo moesten zij hiervan drie of vier weken op voorhand verwittigd worden. Indien zij hun ambt niet wel vervulden, zou de stad het recht hebben andere meesters aan te stellen.

Indien een van hen kwam te sterven, zou de overlevende zijnen opvolger noemen. De plannen moesten bij een hunner in bewaring blijven. Na het afsterven, waren de erfgenamen verplicht, al de teekeningen en plans aan het magistraat over te leveren; dergelijke inlevering moest ook geschieden, ingeval de bouwmeesters hun werk zouden laten varen en van hun ambt afzien.

De Waghemakere en Keldermans ontvingen voor hunne zorgen 100 guldens van 40 grooten, en voor de plannen 27 Philipsguldens van 25 st. elk. Iederen keer, dat zij te Gent aanwezig waren, om de werken te bestieren, werd hun elk een Philipsgulden daags betaald. Het magistraat waarborgde hun bovendien vrijdom van alle ambachtsrechten⁽¹⁾.

Van 1522-1526 werden de gebouwen van het convent van Tongerloo vervangen door nieuwe, opgetimmerd naar ‘de berden’ of de plannen van Rombout Keldermans⁽²⁾.

Gaan wij nu over tot hunne werken, binnen Antwerpen uitgevoerd.

(1) Messager des sciences etc., 1842.

(2) Messager des sciences, etc. 1842, pag. 9.

(3) Het jaarboek van het Willemsfonds van 1871 geeft dit stuk in zijn geheel.

(1) De voorgevel van dit merkwaardig monument kon alleen voltrokken geraken; de werken moesten in 1535 gestaakt worden uit hoofde der opkomende beroerten. Later werd dit gebouw in modernen stijl voltooid.

(2) Zie De voormalige abdijkerk van Tongerloo, door Fr. W. Van Spilbeeck. - Antwerpen, drukkerij van het tijdschrift De Vlaamsche School, 1883.

[p. 86]

Op verzoek van keizer Karel V, ondernamen zij, in 1521, den opbouw van het Steen of gevangenhuis (zie de Vlaemsche School, 1864, blz. 191).

Omstreeks 1520, was het kapittel van O.-L.-Vrouwe van zin, een nieuw en grooter koor, met krocht, aan de hoofdkerk te bouwen. Meester Dominicus en Rombout werden met het maken der plannen gelast, en den 14ⁿ Juli 1521 werd de eerste steen gelegd door keizer Karel V.⁽¹⁾ Dit werk is ook door de opkomende onlusten ondergebleven.

Rekeningen van de kerkfabriek van O.-L.-Vrouwe. 1520-21:
Item betaelt van een clouwen coerde mede te trecken de mate van den nieuwen choore.......................................... xiij ½ gr.
Item betaelt noch voir twee stocken mede te meten........ xix ½ gr.
Item betaelt meester Rombout ende meester Dominicus tsamen op patroen van den nieuwen choer........................ xxvij lib. x. s.
Item betaelt den selven meesteren Romboute voir een wambuys laken, hem toegheseyt dat hy hem haesten soude in 't maken van den selven patroene........................................... xxxvij s. vj den.
Item betaelt den neve van meesteren Rombaute, want hij meester Romboute behulpich was, drinckgelt.................... vj s. iij den.
Item betaelt Willem Smeeckaert, ex gratia 't Sint Jansmisse, want syn dachuren even cleyn blyven................................... xx. s.
Item betaelt meester Karolen Van der Ouwe voir de supplicatie, die hij voir de kercke aan de Keyserlycke Majesteyt gemaect hadde. lx sc. vj den,
Item betaelt van der grooter clocken te luyden, doen de Keyser den eersten steen leyde..................................... ij sc. vj den.
Item betaelt twee paer hantscoenen der Keyserlic-Majesteyt gepresenleert, doen hij den eersten steen leggen soude. Een paer van x sc. deen paer van x sc. ende van xij gr. vlaems. compt........... xvj sc. vj den.
Item geschoncken den meesters van den wercke metten anderen ghesellen tsamen te verteren opten selven dach.............. xj sc. vj den.
Item betaelt den datum opten eersten steen te houden die de Keyser leyde, gehouden: Imperator | Cesar Carolus Quintus Augustus | Lapidem | posuit | A^o M V^e XXI idibus julii.......................... ij sc.

De voorgevel en de groote beuk met de zijbeuken van de Predikheeren of St.-Pauluskerk te Antwerpen, is men insgelijks aan beide meesters verschuldigd⁽²⁾.

In 1525 bestierden zij de werken der St.-Jacobskerk.

Aan den opbouw der nieuwe Beurs waren zij mede elkander behulpzaam, toen Rombout Keldermans, op 15 December 1531, in zijn woonhuis op de Steenhouwersvest overleed. Zijn stoffelijk overschot werd te Antwerpen in de hoofdkerk ter aarde besteld. Tot aan het einde der verledene eeuw bestond in gemelde kerk zijn grafzerk, waarop men het volgende las, in ojivale letters:

Hier leet begraven Joncker Rombout Van Mansdale sterft 1531, den 15 X^ber, ende Barbara Van Baeren syne huysvrouw sterft 1547 den 24 Juny.

Daaronder in moderne letters:

Hier leet begraven Heer en Meester Antheunis Van Mansdale Oudt Scepene deser Stadt die sterft den 5 8^ber 1583 ende Jouffrouw Joanna Van Houte syn huysvrouw sterft den 7 Augusti 1583.

(1) Zie De Vlaemsche School, 1857, blz. 28. Sedert dien heeft de heer P. Génard een bouwkundig grondplan ontdekt, dat wij hier mededeelen

(2) Zie de historische verhandelingen in de Graf- en Gedenkschriften van Antwerpen.

VII. - Laurijs Keldermans.

Laurentius was de zoon van Anthonis den jonge, en volgde in 1531 zijnen oom Rombout op, als officieel stedelijk bouwmeester der stad Mechelen. Deze meester, in de bouw- en beeldhouwkunde opgeleid door zijn talentvollen vader Anthonis, en door zijn beroemden oom Rombout, was hun beide behulpzaam aan al de werken, die zij, zoo binnen als buiten Mechelen, ondernomen hadden. Na hunnen dood, voltrok hij meest al de in uitvoering zijnde werken, door hen aangelegd.

Buiten de gewone stadswerken, waarover hij het hooger toezicht had, gaan wij de bijzonderste monumenten, waaraan hij werkzaam is geweest, opnoemen.

Te Mechelen bestuurde hij den opbouw der gevels van de kruisbeuk in de O.-L.-Vrouwekerk over de Dijle, door zijnen oom Rombout geteekend en aangelegd.

Hij vervolgde er ook den opbouw van het Parlement, waarvan hij, te zamen met zijnen oom, de plannen en teekeningen gemaakt had. Het grootste gedeelte van dit monument zijn wij hem verschuldigd, vermits hij bijna altoos op het werk aanwezig was. Zijn oom, in zijne hoedanigheid van keizerlijk bouwmeester, was gedurig in andere steden geroepen, en overleed toen de bouw slechts eenige voeten boven den grond gevorderd was.

Te Brussel maakte hij de berderen (épures) voor de welvingen van het Koningshuis, waarvoor hem 38 lib. 7 sch. 6 den. betaald werden, of 25 stuivers voor iederen werkdag.

Van 1531 tot 1533 werd hij menigmaal te Diest ontboden, om zijne hulp te leenen aan den opbouw der St.-Sulpitiuskerk. Verscheidene plannen en teekeningen maakte hij voor dit gebouw, maar bijzonderlijk voor den toren, waarvan hij den opbouw grootendeels bestierd heeft.

Te Antwerpen hielp hij, in 1520, zijnen oom aan het opmaken der plannen en teekeningen voor het nieuwe koor, waarvan hiervoren gesproken is.

Laurijs Keldermans overleed te Mechelen, ten jare 1534; immers volgens de stadsrekeningen werd zijn loon van een half jaar, verschenen in October 1534, aan zijne weduwe betaald.

Meer dan eene eeuw hadden de Keldermansen, van vader tot zoon, elkander in hel stadsbouwmeesterschap te Mechelen opgevolgd, toen, bij het afsterven van Laurijs, dit ambt door het magistraat aan zekeren Cornelius Yemans werd toevertrouwd, ofschoon er bekwame leden der familie Keldermans voorhanden waren. Wij begrijpen niet, waarom men aan een man van oneindig minder bekwaamheid de voorkeur gaf.⁽¹⁾

Yemans werkte aan het Parlement, door de Keldermansen aangelegd, tot omtrent 1547 en werd opgevolgd door Mattheus Heyns, alias Smets, onder wiens geleide de werken gestaakt wierden, uit oorzaak der opkomende Nederlandsche beroerten.

F. Steurs.

(1) Iets wat ons zeer wonder voorkomt, is, dat wij, noch in de stadsrekeningen, noch elders, ooit melding gemaakt vinden van werken, door de laatste Keldermansen uitgevoerd. Het is wel mogelijk, dat de overlevenden hun ambacht hebben laten varen, om van hunne renten te gaan leven, want in een rekeningboek van het metsersambacht vond ik, op het jaar 1555-56, onkosten aangeteekend van een proces, ingespannen tegen Matthijs Keldermans II, die toen in het ambacht een eereambt bekleedde. Hij wordt daar heer Matheeus Keldermans en niet meester genoemd. Wij houden dit voor een bewijs, dat hij als rentenier leefde.