Logo DBNL
De Vlaamsche School. Jaargang 29 (1883)

De Vlaamsche School. Jaargang 29

(1883)– [tijdschrift] Vlaamsche School, De–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

De voormalige abdijkerk van Tongerloo en hare kunstschatten.

Bijvoegsel.
Een woord over de kerk der vijftiende eeuw en de kunststukken van dien tijd.

Voor de aankomst der Norbertijnen te Tongerloo, rond het jaar 1130, bestond daar eene parochiekerk, die, met andere giften door den stichter der abdij, Giselbertus, den religieuzen opgedragen, sinds dan ook voor kloosterkerk diende. Het is niet denkbaar dat het kerkgebouw, hetwelk de kloosterlingen hier aantroffen, langen tijd in zijnen oorspronkelijken staat hebbe voortgeduurd, maar heel waarschijnlijk maakten zij eene ruimere bidplaats en gebeurden er nadien, en wellicht meer dan eens, verbouwingen; doch bij gebrek aan bewijsstukken kan men niet anders dan gissingen voorbrengen tot bij het begin der vijftiende eeuw, wanneer wij, namelijk in 1402, in een rekeningboek het bewijs vinden, dat men toen werkelijk bezig was met den noorderkant te vergrooten, of te hernieuwen(1).

De kerk was van zijbeuken voorzien; het hoogaltaar, ten dienste der kloostergemeente, stond in het koor, en het parochiealtaar te midden der kerk, zooals blijkt uit verscheidene akten der veertiende eeuw, waarvan sommige verleden worden voor het bakkershuis, andere in de prelaatskamer, andere in het hoogkoor voor het hoogaltaar, of voor het parochiealtaar in het midden des tempels, andere nog op echt patriarchale wijze onder den doornboom in het aanschijn der kerk(2). Buiten die twee altaars heeft men in de kerk, althans in de vijftiende eeuw, eene kapel van O.-L.-V., een Sint-Catharina-altaar, de koorkens of kapellen van den H. Nicolaus, van den H. Joannes-Baptista en van de H. Dimphna.

Eene overlevering licht ons eenigerwijze in over de grootte der kerk. Ten tijde van Dionysius Mudtzaerts, in het begin der xviie eeuw, leefde er in de abdij een oude dienstknecht, met name Joannes Wouters, die meermaals het gebouw van vroeger bezocht had. Volgens diens verhaal, eerst door Mudzaerts, daarna door Vichet aangeteekend, stond de voorgevel dier eerste kerk omtrent de tweede kolom harer opvolgster, en het hoogaltaar nabij de trap van het sanctuarium der nieuwe. Waar nadien het vroeger besprokene praalgraf werd opgericht, welde eene waterbron, die bij het bouwen des nieuwen tempels werd opgestopt.

De tweevoudige bestemming des tempels baarde mettertijd moeilijkheden; de parochiale diensten stoorden de regelmatigheid van de geestelijke oefeningen der kloostergemeente en de koordienst der religieuzen maakte wederkeerig de kerk min vrij voor de parochianen. Ook was men van in de veertiende eeuw er al op bedacht eene afzonderlijke kerk voor de parochie op te richten. In 1311 beval Petrus, bisschop van Kamerijk, aan den deken der christenheid van Antwerpen de zaak te onderzoeken en inlichtingen te nemen of de parochianen in dit plan toestemden. Zoo 't schijnt, traden de gemeentenaren dat voorstel niet bij, want in een schrijven van denzelfden kerkvoogd van 1319 (n. st. 1320) aan den deken is er spraak van den rechterbeuk, ten dienste der parochie, door eenen scheidsmuur van het overige der kerk af te zonderen. Wellicht beviel ook die beslissing niet aan de kloosterheeren. Althans op Sint-Paulusbekeering van 1328 (n. st. 1329) gaf bisschop Guido aan den abt de toelating om eene nieuwe parochiekerk buiten den omtrek der abdij op te bouwen(1), maar 't zij de dorpelingen niet gewillig hunnen ouden tempel verlieten, 't zij om eene andere reden, twee eeuwen verliepen vooraleer dit plan van scheiding werd ten uitvoer gebracht. Middelerwijl bleef de rechtervleugel meer bijzonderlijk ten dienste der parochie.

Eene akte van 1346 doet bij den eersten aanblik denken, dat er gevolg was gegeven aan Guido's toelating, en dat er alsdan twee kerken bestonden; de toenmalige abt machtigt bij die akte de mombers der H.-Geesttafel van Tongerloo om, zoo schrijft hij, in onze kerken, zoo parochiale als conventuëele, aalmoezen voor den arme rond te halen. Edoch, hier is ongetwijfeld slechts spraak van de twee gedeelten der kerk, waarvan een voor de parochie, een voor het klooster voorbehouden; niets toch bewijst het bestaan van een tweede kerkgebouw voor 1514, wanneer eindelijk prelaat Antonius Tsgrooten een weinig beoosten van den voornaamsten ingang der abdij, tegen den zuidelijken hofmuur, eene afzonderlijke parochiekerk liet oprichten. Den 3en Augustus van dat jaar werd zij met hare drie altaars gewijd door Franciscus Challeti, der minderbroedersorde, bisschop van Calcedonië, hulpbisschop van den kerkvoogd van Luik en tot die wijding bemachtigd door den bisschop van Kamerijk. Sanderus zegt dat het gemis van hunnen ouden tempel nog aanleiding gaf tot moeilijkheden van wege de inwoners(2). Het jaarlijksch wijdingsfeest der

parochiale kerk was door den bisschop gesteld op den Zondag voor Maria's-geboorte.

De abdijkerk vierde oudtijds het feest harer wijding op den Zondag der octaaf van het H. Sacrament, maar om reden van het samenvallen der twee plechtigheden werd het ten jare 1322 overgebracht op den Zondag vóor het feest van de scheiding der apostelen(1). Toen echter, in de zeventiende eeuw, met goedkeuring van paus Urbanus VIII, de orde van Premonstreit het feest van haren insteller, den H. Norbertus, op den 11n Juli begon te vieren in plaats van op den 6n Juni, dan werd bij vergunning van den bisschop van 's-Hertogenbosch, het kerkwijdingsfeest gesteld op den Zondag voor O.-L.-V.-ter Sneeuw(2).

Van de kunststukken, die de kerk der vijftiende eeuw opluisterden, blijft er niets over dan hier en daar eene soms onbepaalde vermelding in rekeningboeken, die aan de verwoesting des tijds ontsnapten, en waarvan het ons gegund werd sommige te doorsnuffelen. Ten bate der kunstgeschiedenis, brengen wij hier de gelezene koornaren tot eene schoof bijeen.

Een priester, Petrus, van Arendonk, is in 1402 aan 't werk bij de beelden der apostelen en Joannes, schilder, van Herenthals, die daarenboven een tafereel voor het koor schildert, verguldt dezelfde beelden(3). Joannes heeft eenen leerling, Nouten geheeten, dien wij weinige jaren daarna onder den verkorten naam van Nout meenen terug te vinden en verscheidene werken op eigene hand zien uitvoeren. In 1414 maakt hij een tafereel in de sacristij en herstelt verscheidene beelden, vervaardigt in 1416 altaarvoorhangsels en is in 1419 in de abdij nog werkzaam(4). Franco, schilder, van Mechelen, vernieuwt in 1408 eene kroon - mogelijk eenen kroonkandelaar - bij de noorderdeur der kerk en luistert in 1412 de beelden van het hoogaltaar op(5). In 1415 ontmoeten wij de schilders Joannes, van Antwerpen, en Arnoldus, in 1417 eenen ongenoemden van Utrecht, of van Maastricht, en in 1424 nogmaals Joannes(6).

In 1415 wordt te Antwerpen een O.-L.-V.-beeld aangekocht ten prijze van meer dan tien gouden kronen, en twee jaar daarna plaatst men vier beelden in eene der kloostervertrekken(1). In Mei 1422 betaalt men eene kroon 9 plekken voor een steenen O.-L.-V.-beeld en in October daaropvolgend krijgt een meester van Brussel 4 gouden kronen voor een beeld dat hij te maken heeft(2). Nicolaus, een Brusselsch beeldhouwer, beitelt in 1436 verscheidene beelden en een Laatste Avondmaal voor het tabernakel(3). In datzelfde jaar was meester Albertus werkzaam aan een nieuw orgel, dat meester Hendrik schilder van Diest, kleurde en vergulde(4).

Glasramen werden er geplaatst in het koorken van den H. Nicolaus in 1430, in de kapel van O.-L.-V. in 1431, en in het Sint-Janskoorken in 1435. Overigens niet alleen de kerk is met geschilderde ramen versierd, men vindt er ook in andere plaatsen van het klooster, als bij voorbeeld in het kapittel, waar men onder andere de voorstelling van Maria's geboorte en kindsheid aantreft(5).

In 1434 en in 1445 ontmoeten wij nog ongenoemde schilders van Herenthals(6).

Sinds den dood van Diederik van Haren, in 1447, moest de abdij zich keer op keer ontzaggelijke kosten getroosten om de vrije verkiezing harer abten te handhaven en de plaag der zoogezegde commandatarissen, die de plaats der reguliere prelaten wilden innemen, af te weren, en het is opmerkenswaardig dat juist met dat tijdstip schier alle kunstwerken ophouden, om eerst rond 1475 hernomen te worden.

In 1475 wordt het tafereel der HH. Dimphna en Lucia gemaakt, waar wij te voren reeds van gewaagden(7); een beeld-

snijder van Herenthals beitelt in 1477 een Sinte-Barbara- en een Sinte-Catharinabeeld en het jaar daarop een Sint-Nicolaus met twee kapiteeltjes(1). Behalve de vermelding daarvan in de rekeningboeken, ontdekten wij desaangaande nog twee losse briefjes van den volgenden inhoud: ‘Die beelsneder tot Herenthals heeft ontfaan op twee niewe beelde S. Katharina en Barbara xliii st., noch ontfaan van mij selve lii st. It. noch heeft hij van mijnh. Wernaar ontfaan xxx st. et totum.’ - ‘It. ik heb gemaect een convencee metten beelsnijder van Herenthals dat is te weten hij sal maghen een beelde van Sinter Claes ende dair toe noch ij capiteelkens voir v peeters, oft eest dat saken dat hij dair aen meer verdijnt so sal men hem gheven tot v rynsgulden also waer als men hem toe seet.’

In November 1478 wordt het Sint-Nicolauskoorken geschilderd door Joannes Boven, die ook in den kleinen kloosterpand drie beeltenissen vervaardigde, namelijk van den vorst Karelden-Stoute, van Maria, diens dochter, en van Maximiliaan, Maria's echtgenoot; een jaar daarna maakt de stoffeerder Petrus een kruisbeeld op doek en het groot tafereel van het hoogaltaar wordt verguld. Het daaraan verbruikte goud beloopt tot de som van 80 rijnsgulden 3 st.(2).

In December 1480 vinden wij een tafereel aangeteekend van 7 voet breedte, ten prijze van 72 rijnsgulden te Brussel aangekocht, en in Januari daaropvolgend de afbeelding van het Lijden des Zaligmakers in negen tafereelen op doek, en drie andere schilderijen, waarvan eene Maria's hemelvaart, eene andere de H. Maagd met het goddelijk kind vertoont. Omtrent hetzelfde tijdstip wordt er melding gemaakt van eene afbeelding van den Zaligmaker met zijne moeder en met Veronica(3); eene kleine verandering wordt aan het altaargestoelte of presbyterium toegebracht en een Hubertusbeeld in eene kroon geplaatst; het Sinte-Catharina-altaar krijgt in Juni 1482 een tafereel van de Drie Koningen(4).

De lijst der schilderwerken door Gozewijn Van der Weyden sinds 1499 uitgevoerd, hebben wij vroeger al opgemaakt(1). Het koorken van O.-L.-Vrouw werd in 1500 van een hek voorzien, en volgens eene aanteekening van Heylen werd in 1504 een nieuw gestoelte geplaatst in het koor(2). Een Sint-Antoniusbeeld, te Mechelen gebeiteld, wordt daar ook geschilderd in 1506(3). Wij hebben reeds kennis gemaakt met de legende van S. Anna door Joannes geschilderd in 1513(4); een tafereel met luiken de Drie Koningen verbeeldend wordt aangekocht in 1516(5); in 1522 koopt men van eenen Italiaanschen meester, met name Andreas, een Salvators- en een O.-L.-V.-beeld, en in 1525 stoffeert Maria van Balen een Sint-Adrianusbeeld(6).

Wij eindigen ons overzicht met eene verbetering aan een schrijven van vroeger. De parochiekerk van Tongerloo bezit thans nog een oud O.-L.-V.-beeld, dat naar zijnen vorm van de dertiende of veertiende eeuw schijnt te dagteekenen. Voordezen in de abdijkerk bewaard en vereerd, werd het in 1649 naar de parochiekerk overgedragen. Bij het sluiten eener verhandeling daarover, schreven wij als volgt: ‘Is het onmogelijk met zekerheid een bepaald tijdstip voor den oorsprong van het beeld aan te wijzen, nog minder is het mogelijk den naam van den kunstenaar, die het vervaardigde, aan het licht te brengen. Nochtans willen wij eenen tot hiertoe ongekenden kunstenaarsnaam der vergetelheid ontrukken; er is ten minste mogelijkheid dat hij de maker van het beeld zij; en zeker toch was hij met den beitel een dienaar van Maria, en verdient derhalve niet geheel vergeten te blijven. In een Necrologium of Doodenboek der abdij. omtrent het midden der xive eeuw geschreven, staat op 31 Augustus vermeld: Simon de Netenis, priester en kanunnik dezer abdij, kunstenaar beeldhouwer, die de Vreugden der H. Maagd Maria vervaardigde (Pridie Kal. Sept. Fris Symonis de Netenis sac. et Can. hue. eccle gaudiorum Ste Marie artificis et scptoris)(7).’ Zooals men ziet, wij vertolkten het verkorte scptoris door sculptoris, beeldhouwer. Oud-schriftkenners, voor welke wij gaarne het hoofd buigen, beweren daarentegen dat men lezen moet: scriptoris, schrijver, zoodat onze Simon niet een beeldhouwer, maar een kunstschrijver zou geweest zijn. Wat daar nu ook van zij, het werk moest wel merkwaardig zijn om in het doodenboek, in zijne lofspraken uiterst matig, eene bijzondere melding te verdienen. En is er werkelijk spraak van een boekwerk, wij zouden straks genegen zijn in de ‘Vreugden van O.-L.-V.’ een eigen opstel van hem te vermoeden.

(Wordt voortgezet.)

F. Waltm. Van Spilbeeck.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


plaatsen