De Vlaamsche School. Jaargang 28

De voormalige abdijkerk van Tongerloo
en hare kunstschatten.

7. Kleine altaars. - Tafereel van G. van der Weyden.

Onder het doxaal, van weerskanten bij den ingang van het koor, zijn kleine altaars opgericht, waarvan een den H. Laurentius is toegewijd⁽¹⁾, schoon op geen van beide het voorgestelde tafereel zulks te kennen geeft. Op de schilderij van het altaar aan den noorderkant is een Salvator afgebeeld, volgens onzen geleider ‘door Quintus (Quinten Metsijs?) tot Antwerpen’, volgens andere handschriften, door Van Eyck. Omstandiger en zekerder berichten hebben wij over het tafereel van het tegenovergesteld altaar.

Aan de voeten en te rechterzijde van de H. Maagd, die in koninklijk gewaad en met het goddelijk kind op den linkerarm te midden van het paneel is afgebeeld, ziet men Bernerus van Rijsbergen ter aarde geknield. Boven de wapenrusting draagt hij een zwart schildkleed waar zijn blazoen is ingeweven. Een stuk grond met boomen beplant offert hij aan de H. Maagd, de patrones van Tongerloo. Het blazoen voert op zwarten grond eenen leeuw van zilver met gapenden muil en met goud bekroond, en eenen tornooikraag van rood boven den leeuw. Achter Bernerus staat Arnulphus Brabant, geheel in rood gekleed, en te linkerzijde zit Bernerus' echtgenoote in een purper gewaad, waar drie zilveren kruisen - het blazoen van Breda - zijn ingeweven. Met haren gemaal offert zij grond en boomen aan de hemelsche koningin⁽²⁾. Een opschrift maakt de beteekenis volledig. In de eerste jaren van het bestaan der abdij hebben Bernerus van Rijsbergen en Arnulphus Brabant, deze de kerkgiften en de tienden van Nispen en Klein-Zundert, gene zijn vrijgoed van Calmpthout, Huibergen en Esschen aan het klooster opgedragen. Het tafereel is eene hulde van dankbaarheid voor die edelmoedige giften. Het opschrift luidt:

Offert allodium Calmpthout, Hubergen et Esschen
Nostro coenobio Bernerus de Risebergen,
Cum reliquo jure quod nobilis hic habet in re.
Ecclesias sic et decimas Nispen, quoque Sundert
Arnulfus Brabant Christi condonat amore.
Quorum sint animas fratrum prece conciliatae.

Met de beschrijving, aan Wichmans ontleend, en die vollediger is, komt die van onzen gids hoofdzakelijk overeen; maar deze noemt den knielenden man eenen zoon van den hertog van Brabant, ‘achter hem sittende sijnen soone met eenen rooden schaerlaken rock geschildert; aen de andere sijde is geschildert op haer knijen sijn vrouwe, insgelijx een plaxken landts met een boomken in de hand hebbende en presenterende als boven; haer cleedinge sijnde gelijck de wapen van Breda, want dese is geweest vrouwe van Breda, getrouwt hebbende den natuerelijcken soone van den hertogh van Brabant, genoempt Arnulphus Brabant. Den soone van desen Arnulphus is oijck religieus tot Tongerloo geworden⁽¹⁾.’

Dit is het tafereel ‘dwelck’ naar het zeggen van onzen geleider, ‘men vermeynt d'outste stuck te wesen dat in den clooster is.’

Doch wij hebben grondige redenen om èr anders over te oordeelen, en met zekerheid te zeggen, dat het geschilderd werd door Gozewijn Van der Weyden, omtrent het jaar 1512.

Door zijnen knecht of bediende Judocus, liet de schilder den 21ⁿ April 1509, van den abt van Tongerloo, 3 pond Vlaamsch of 18 rijnsgulden in leening vragen. Zij werden hem niet geweigerd. Wij geven op de volgende bladzijde in fac-simile den brief van aanvraag en het ontvangstbewijs van Gozewijn⁽²⁾. In Juni van het volgend jaar werd nogmaals eene som van 18 gulden aan zijne echtgenoote te leen gegeven⁽³⁾; uit anderen hoofde was hij nog 16 ½ gulden schuldig. Omtrent geheel de som vereffende hij met het leveren van twee werken zijner hand, waarvan het eerste: eene schildering van beelden aan een kerkvaandel tien gulden, en het tweede: het tafereel der begiftiging van het vrijgoed van Calmpthout, 36 rijnsgulden werd aangerekend⁽⁴⁾.

(1) Zie Norbertijnsche Mengelingen. 1881, bl. 53, of De Vlaamche School, 1880, bl. 107.

(2) Aug. Wichmans. Brabantia Mariana, p. 535.

(1) Dikwijls gemeld handschrift.

(2) Eerwerdeghe notable heere prelaet van Tongerlo ons lieve heere ende meester, vriendelijc grueten en ghebieden wij ons tot al uwen dienste Jcke en Thuen met alle onser herten. Wij souden u wel wat willen bidden, maer wv scamen ons over seere dat kinne God; maer het groot herte dat wij hebben om ons werck te leveren inde sinxenmercte dat doet ons uwer weerdicheit vriendelijc bidden om iij pont vlaems ons te leenen die wy u duegdelyc nu inder selver mercte wederkeeren willen ende u danckende uwer goetheit Dwelc wij God bidden dat wijt aen u oft aent tgodshuijs noch verdienen moghen alle vrienscap die ons oyt daer af ghecomen es. God sy altijt bij u in alle uwen believen. Jc scrijve hier onder een hantteeken; mijn cooplieden die comen inde sinxenmerct t Antwerpen en oec niet eer ende myn ghelt es nu te cort ghecomen dus bidden wij vriendelyc Jooes die salt wel bewaren wilt God.
Jck gooessen van der Weyden kinne ende lyde dat le ontfanghen hebbe van mijnen eerweerdegen prelaet van Tongherlo te weten iij pont vlaems die hy mij duegdelyc gheleent heeft In orconden myns hantteekens hier onderghesedt ao xv^e en ix. xiiij daghen na paesdach.
M. Gooessen vander Weyden.

(3) Mgr. Goeswinus pictor tenetur ex mutuo sibi facto op xxi April a^o ix^o per Judocum familiarem suum unde est obligatio xviii Ren. - Id. adhuc seu ejus uxor, op xx Junii a^o x^o per Bye xviii Ren..... Rest. xxxvi Ren. Reg Restant.. 1506-1511.

(4) Magister Goeswynus van der Weyden pictor commorans Antwerpie tenetur ex mutuo sibi facto diversis vicibus ut in precedenti libro Restan. xxxvi Ren. et pro Petr. Ca. v st. - Id. tenetur de vii ½ Sext. s. elc xliiij st. fc. xvi ½ Ren. Inde solvit cum pictura ymaginum ad vexill. ecclesie x Ren. et cum pictura tabule donationis alladii de Calmpthout xxxvj ren. et tenetur de vii ½ sext. s.a. Michaele danck..... elc lvj st. fc. xxi Ren. Solvt p. terminis ai xi et xiij vi ren. Rest xxj Ren. xv st. Reg. Restant. 1511-1515.

[p. 92]

Naast de altaars, die bij den ingang van het koor staan, en aan den voet der pilaren zien wij weerszijden een albasten beeld, zeven voet hoog; aan den noorderkant den H Augustinus, aan den anderen de H. Catharina. ‘Welcke twee beelden met noch eenen Salvator van alabaste, soo groot als d'andere, staende boven den preeckstoel in den buyck van der kercke, heeft gehouwen ende gemaect Joos van Santvoort tot Mechelen A^o 1545⁽¹⁾.’ Volgens eene aanteekening van Vichet werden zij 200 rijnsgulden betaald⁽²⁾.

Handschrift van Gozewijn Van der Weyden, zie blz. 91.

Om van het koor in den kruisbeuk te komen, zijn wij drie trappen afgedaald, waarvan een zich bevindt bij het einde van het koor, en de twee andere een weinig verder tusschen de twee altaars die wij zooeven bezichtigden.

(1) Gewoon handschrift.

(2) Tongerloa. Ad annum 1539.

8. Beiaard. - Klokken.

Brengen wij thans een bezoek aan de twee zijkoorkens of nissen, aan wier uiteinden de deuren zich bevinden, die wij in het hoogkoor hebben aangetroffen. Maar zeggen wij eerst nog dat het koorken aan den noorderkant, waar men ook de deur aantreft, die naar den dormpter opleidt, met zijn hoofdeinde steunt tegen den toren, waarin ‘hangt een schoon geluijt van 4 clocken, behalven twee, die grootste, die te voren bij desen oorloge ewech genomen ende ontvrempt sijn, met eenen voorslach van achtien doeken gemaect door Hendrick van Breda tot Lueven wonende a^o 1536, met een groote uerclock.⁽¹⁾’

Deze Hendrik was niet van Breda, maar van Arendonck:

‘Opten x^en dach in Junio anno xv^e xxxv Heinrick van Arendonck wonende te Loeven heeft aengenomen te makene voer mynheer den prelaet van Tongerloe een uuerwerek met eenen voerslach met allen zynen toebekoerten met eenen wyser oft met twee wysers naer myns Heers beliefte. Ende den voerslach moet dienen tot sesthien cloeken meer oft min met drye partyen daer op⁽²⁾.’

De vier klokken, waar onze gids van gewaagt, zijn te Mechelen gegoten door meester Medard Wagenens:

‘Opten 19^en Mey a^o 1535 Meester Medaert Wagenens heeft aengenomen te maken voer 'tclooster van Tongerloe vier clocken van goeden stoff van de toone ut, fa, sol, la, accordeerende met de twee groote doeken tot Tongerloe, ende moet leveren allen de stoffe daer toe dienende, te weeten root cooper ende Engels ten oft Oosters ten, oft half en half⁽³⁾.....’

(Wordt voortgezet.)

F. Waltm. Van Spilbeeck.

(1) Handschrift.

(2) Lib. Conventionum.

(3) Ibidem.