De Vlaamsche School. Jaargang 28

[p. 17]

De voormalige abdijkerk van Tongerloo
en hare kunstschatten.

II.
Een bezoek aan de abdijkerk in de XVI^e eeuw.

Alwie eenig belang stelt in de kunstgeschiedenis, noodigen wij uit om met ons een bezoek te brengen aan de oude abdijkerk, en die te herzien zooals zij was bij het uitgaan der zestiende eeuw. Wie onverschillig is voor de kunstgewrochten van het verledene, kan, zoo 't hem lust, zich intusschen nedervlijen in het lommer van de prachtige lindeboomen die als het voorportaal der abdij uitmaken. Doch neen... Wij begaan daar al een anachronism, met de dikstammige en breedgetakte laan, die wij thans nog kunnen zien en bewonderen, reeds in de zestiende eeuw te doen figureeren. Dichters en schrijvers, die haar eeuwenoud, in het meervoud, noemden, zegden, althans tot voor zes of zeven jaren, eene onwaarheid, daar men eerst in 1876 of 77 het tweede eeuwfeest der planting zou hebben kunnen vieren. - Wij hervatten dus onzen volzin: Wie zich het hart niet voelt kloppen voor de werken onzer oude meesters, spare zich de moeite ons verder op de kunstreis te volgen.

Een ongenoemde schrijver, wiens opstel tenminste van het begin der zeventiende eeuw dagteekent⁽¹⁾, zal ons tot gids dienen; maar terwijl de geest in de zestiende eeuw rondvaart, zal het wel geoorloofd zijn, zonder daarom ons opnieuw aan anachronism te bezondigen, van tijd tot tijd het oog te slaan op den bundel oude en moderne bewijsstukken, dien wij meedragen, om des te meer licht bij te brengen.

(1) Dat het handschrift, tot leiddraad dienend aan onze beschrijving, ten minste van dien tijd dagteekent, blijkt onder andere hieruit, dat, schoon zeer nauwkeurig in de aanwijzing der verschillige gedeelten der kerk, het nochtans geene melding maakt van het Norbertuskoorken, in 1615 opgericht.

1. Het hoogaltaar. Triptiek van Gozewijn van der Weyden.

A Jove principium. Ons eerste bezoek zij voor het koor, of, nog wat hooger opklimmend, voor het presbyterium, ook sanctuarium geheeten. Zie: op het hoogaltaar prijkt een triptiek van Gozewijn Van der Weyden. In het jaar 1532 (n. st. 1533), den 13ⁿ Januari, ‘heeft Goesen van der Weyen, schilder, concierge mijns heeren van Tongerloo binnen Antwerpen, aengenomen te schilderen een autaerstuk.... sal hebben 600 rijnsgulden⁽¹⁾.’ De som is nog al groot voor den tijd, maar als men in aanmerking neemt dat Gozewijn eigenlijk vijf tafereelen schilderde, dan schijnt zij toch niet overdreven. Gij hebt het middenpaneel en de twee luiken en daarbij zijn dezer keerzijden nog twee fraaie schilderijen. Het middelstuk meet de breedte van den altaarsteen, twaalf voet, en is er zeventien en half hoog. Het vertoont het afsterven der H. Maagd Maria ‘daer de elf apostelen present sijn, ende de twelfste, wesende St.-Thomas, die spreect den Engel aen, hierbij soo knielt de prelaet oyck; op 'tselve perck, wat hooger, wordt Maria van den engelen opgevoert in een wolck vol engelen, ende int bovenste is de Vader, de Soon ende den Heyligen Geest ontfangende Mariam in den troon Godts. - Op de deure aen de rechterzijde staet die engel Gabriel brengende aen Maria de boodtschap des Heeren; op de slincke deure staet die geboirte ons Heeren, daer de herderkens bij comen. De lijsten van desen stuck sijn breet twee voeten, geheel vergult van gebruijneerde goude.... Op 't buytenste van de rechte deure staet geschildert het avondmael 't welk Christus dede mette apostelen op den witten donderdach; op 't buytenste van de andere deure is Jesus hangende aen den cruyce, Maria en St. Jan daer onder; boven de cruijcinge staet een landschap daer Jesus syn cruyce draecht ter doot waert.⁽²⁾’

Bij deze beschrijving van onzen gids, voegt Heylen bovenstaande teekening van den vorm en de omlijsting van het triptiek en dezelfde geleerde archivist meldt nog eene bijzonderheid, die niet zonder waarde is: ‘Op de zydedeuren heeft hy (de schilder) zig zelven afgemaelt boven synen Grootvader, en boven byde een tafelken bekleed met dit opschrift:

operâ R.P.D.
ARNOLDI STREYTERII hujus Ecclesiae Abbatis hanc depinxit posteritatis Monumentum tabulam GOSWINUS

(1) Aanteekening in HS. van Adr. Heylen, naar een liber conventionum.

(2) Bovengemeld HS.

[p. 18]

VAN DER WEYDEN septuagenarius sua canitie, quam infra ad vivam exprimit imaginem artem sui avi Rogeri, nomen appellis suo aevo sortiti, imitatus, redempti orbis anno 1535.⁽¹⁾

Het koninklijk museum van Brussel bezit een triptiek - n^r 49 van den catalogus, - waarvan het middelstuk Maria's hemelvaart verbeeldt en dat eenen tijd lang werd aanzien voor Van der Weydens schilderij, uit de abdij van Tongerloo herkomstig. Maar nadat men kennis had gekregen van eene aanteekening van R. Vichet- niet Bichet zooals wij in de uitgave van 1877 lezen, - werd die meening reeds sedert 1865 verlaten⁽²⁾.

Bovenstaande beschrijving, vollediger dan welke andere tot hiertoe aan het licht gebracht, zal dit vonnis nog meer bekrachtigen; moge zij ook - en dezelfde wensch geldt voor verscheidene tafereelen hierna te beschrijven - moge zij ook tot de terugvinding van het verlorene kunststuk leiden.

Boven Van der Weydens schilderij, te midden eener vergulde zon, troont een albasten Mariabeeld met het goddelijk kind op den arm, en vóór het altaar weerszijds staat ‘een engelenpost, door Machiel van Geel tot Breda A^o 1545 van hout gesneden ende gechiereert met goede antique chieraten ende figuren; op den eenen van dese posten staet een Mariabeeldt knielende, ende op den anderen den Engel Gabriel; dese posten ende beelden sijn gestoffeert all of die van steen gemaect waeren.⁽³⁾’ Volgens eene aanteekening van Vichet⁽⁴⁾, beitelde Joost van Zantvoort, buiten andere werken, een O.-L.-V.-beeld en een engel Gabriel van hout, alsook het zittende Christusbeeld dat men in den voorgevel der kerk ziet. Wij vermeenen die twee houten beelden hier op de engelenposten terug te vinden, en waarschijnlijk vervaardigde Michiel van Geel, elders Van de Gale geheeten, alleen de posten of voetstukken.

Peeter de Cortte, van Antwerpen, stoffeerde de altaartafel en andere aanhoorigheden op navolgende voorwaarden:

‘M. Peeter De Cortte heeft aengenomen te maken alle die stoffeerselen dienende totter tafelen inde nieuwe choor van crdsen (credensen?) voeten ende als datter toe behoeft nae meesters pryse. Des zal mynheer doen alle de verwen gout asuer ende andersins. Ende M. Peet. met zynen knecht sullen den mondcost hebben ende int clooster logeren. Ende alst werck al volmact is zal hy hebben voer zyn handt alleene xl rynsg. eens. Actum in presentie van Rogier van d. Weyden ende M. Jan... en M. Hasselt opten viiⁿ dach in Mey A^o 35.⁽¹⁾’

Rogier Van der Weyden, hier als getuige tegenwoordig, was de zoon van Gozewijn. Hij oefende even als zijn vader de schilderkunst en had drie kinderen: Antonius, Rogier en Catharina, van dewelke niet een het kunstvak hunner voorouders schijnt te hebben bewandeld. Uitgaande van het jaar 1552, wanneer Antonius meerderjarig werd, trekt ridder de Burbure het gevolg, dat hij moet geboren zijn vóór 1527⁽²⁾. Het tijdstip kunnen wij thans nader bepalen. In de maand Mei 1526 was een ambtenaar der abdij, misschien de prelaat zelf, dooppeter van Rogier's eerstgeborene, die, ongetwijfeld naar den naam van den abt, Antonius werd geheeten⁽³⁾. Van Gozewijns nauwe betrekkingen met de abdij spreken wij hierna breedvoeriger.

(Wordt voortgezet.)

F. Waltm. Van Spilbeeck.

Ons binnenste gelijkt een dier oude handschriften, waar, onder het zichtbare schrift, een ander onzichtbaar verborgen is. De tijdsomstandigheden... Gods verborgen werken in ons binnenste wischt soms op eens de oude letters uit en 't oude schrift komt boven. Ieder zal eenmaal zijn geleefde leven zien, daar voor hem zien henentrekken, beschenen door het schelle licht der waarheid.
J.H. Hooijer.

(1) Heylen, Verhandeling over de Kempen vii, blz. 26 (Uitg. 's-Hertogenb. 1791 - Turnhout, 1837, blz. 160).

(2) Desniettegenstaande drukt de heer F. Jos. van den Branden in zijne Geschiedenis der Antwerpsche schilderschool te Antwerpen bekroond in 1877: ‘Dit tafereel, dat de Dood en Hemelvaart van Maria voorstelt, bleef in de abdij berusten tot den inval der Franschen tijdens de Republiek.
Andere gewrochten van Gozewijn van der Weyden bevinden zich in het museum van Brussel, en daaruit is op te maken, dat deze meester den bijval niet verdiende, welke hem te Antwerpen te beurt viel. Het mangelde hem aan scheppingskracht en losheid van teekening. Zijn koloriet was fletsch in vergelijking met dat zijner naamgenooten, en heel waarschijnlijk was hij zijnen bijval meer aan zijnen schoonen naam dan aan zijne eigene verdiensten verschuldigd.’
Op wat berusten die beoordeelingen?

(3) Gemeld HS.

(4) Tongerloa MS. ad annum 1539.

(1) Los blad.

(2) L. de Burbure, Documents biographiques inédits sur les peintres Gossuin et Roger Van der Weyden. Bulletins de l'Académie. 2^me série, t. xix, p. 361.

(3) Fragment van rekeningboek van 1526. Mayus: Pori (?) pro levando prolem M. Rogerii Van der Weyen iiij ½ Ren.