De Vlaamsche School. Jaargang 27

[p. 50]

Antwerpsche reizigers.
IV.
Balthazar Gerbier.

Hendrik VIII, koning van Engeland, had zich van Rome losgerukt, om van zijne wettige vrouw, Catharina van Arragon, met welke hij achttien jaren getrouwd was, te kunnen scheiden, en met hare hofdame Anna Boleyn in den echt te treden. Deze wellusteling zocht nu echter gedurig afwisseling, en na een tijdverloop van slechts twee jaren, zond hij de nieuwe koningin naar het schavot en trouwde, reeds den dag nadien, met hare eerejuffer, Joanna Seymour, die zeventien maanden later, tengevolge van haar kraambed, overleed. Anna van Cleef, met welke hij nu trouwde, werd na zes maanden verstooten, om plaats te maken voor Catharina Howard, die twee jaren nadien, door dezen vrouwenbeul insgelijks naar het schavot gezonden en vervangen werd door Catharina Parr, welke het geluk had haren uitgeputten vorstelijken meester te overleven.

Van deze zes vrouwen waren hem slechts drie kinderen geboren, te weten: prinses Maria van zijne eerste, prinses Elisabeth van zijne tweede en prins Edward van zijne derde vrouw, welke zoon hem opvolgde, doch stierf toen hij slechts 15 jaar oud was. Om zijne onderdanen te dwingen van de Anglicaansche kerk deel uit te maken, deed Hendrik VIII stroomen bloed vergieten; duizende ongelukkigen werden meedoogenloos ter dood gebracht, omdat zij de Roomsche leer, welke zij met de moedermelk hadden ingezogen, niet wilden verzaken. Prinses Maria, die na haren broeder den troon beklom, was echter den Roomschen godsdienst toegedaan en vervolgde op hare beurt hardnekkig de nieuwe leer, waarvan haar vader de inrichter was; evenmin als hij ging zij voor bloedvergieten achteruit. Zij trouwde met Philips II; doch deze sombere vorst, die der Engelsche natie niet welkom was, keerde een jaar na zijn huwelijk, alleen naar Spanje terug. Wat koningin Maria betreft, deze stierf kinderloos, na eene zesjarige regeering.

Hare zuster Elisabeth, welke zij in de gevangenis had doen opsluiten, trad nu te voorschijn, beklom de treden van den troon en liet zich door een katholieken bisschop tot koningin zalven, hetgeen evenwel niet belette dat zij spoedig daarop de Roomschgezinden bloedig vervolgde en zich tot opperhoofd der Anglicaansche kerk deed uitroepen. Om aan de grillen zijner regeerders te voldoen, moest het Engelsche volk, binnen den tijd van veertig jaren, driemaal van religie veranderen: Hendrik VIII dreef het in de door hem hervormde kerk; koningin Maria voerde den Roomschen godsdienst opnieuw in, en Elisabeth deed het tot de kerk van haren vader terugkeeren, waarvan zij zelve ‘pauzin’ werd, toen zij nauwelijks den ouderdom van 25 jaren had bereikt.

Elisabeth trouwde nooit en beroemde zich op den titel van ‘maagdelijke koningin,’ iets wat echter niet verhinderde dat zij gunstelingen in overvloed had. Zij was wreed van inborst, laaghartig van karakter en ging voor geene middelen, hoe streng ook, achteruit om haar willekeurig gezag te handhaven. De katholieken, die hun geloof niet wilden afzweren, werden gemarteld, van hunne goederen beroofd en ter dood gebracht, ofwel uit den lande verbannen. Eene euveldaad min of meer op haar geweten gaf haar niets; de stem in haar binnenste, had zij reeds lang tot zwijgen gebracht, en slim staatkundig als zij was, wist zij al hare slinksche handelingen, al hare sluwe daden te doen doorgaan, als zijnde enkel tot nut en voordeel van den lande gepleegd. Het kan van den anderen kant niet worden ontkend dat Engeland, onder hare veertigjarige regeering, tot een hoogen trap van bloei en welvaart werd opgevoerd; het was zij die het stichten der Engelsche Oost-Indische handelsmaatschappij tot stand bracht, welke den Hollanders zooveel afbreuk deed. De grootste vlek welke op hare nagedachtenis kleeft, is de onwettige moord, gepleegd op hare nicht Maria Stuart, koningin van Schotland.

In ons oog is het gedrag dezer ongelukkige vorstin niet van lichtzinnigheid vrij te pleiten, ondanks al hetgene wat in de laatste jaren ten haren voordeele is aan het licht gebracht; doch hare ongelukken hebben velen harer misslagen doen over het hoofd zien. Slechts 16 jaren oud zijnde, trouwde zij met den erfprins der Fransche kroon en welhaast werd zij nu koningin van Frankrijk en Schotland. Haar lot scheen benijdenswaard; maar reeds na achttien, maanden stierf haar gemaal, Ferdinand II, en de jonge weduwe keerde naar Schotland terug, waar zij geestdriftig werd verwelkomd en kort daarop met haren neef, Hendrik Darnley, in huwelijk trad. Haar echt was niet gelukkig: Darnley leefde in ontucht, beleedigde haar gedurig, spande met de Calvinisten saam en deed haren secretaris, David Rizzio, een bejaard man, onder hare oogen vermoorden, terwijl een der moordenaars eene pistool op hare borst hield gericht. Zij verzoende zich echter met haren man, vertrok met hem naar Edinburg, doch liet hem met zijnen, bediende in een huisje buiten de stad verblijven. In den avond van 9 Februari 1567 had zij hem nog bezocht, en eenige uren later sprong het huisje met een oorverdoovend gekraak in de lucht; den volgenden morgen vond men de misvormde lijken van Darnley en zijnen bediende onder de puinen.

Ongetwijfeld was zij gansch onschuldig aan dezen moord, hoeveel reden zij ook had om haren echtgenoot te haten; doch de omstandigheden en ook haar verder gedrag pleitten rechtstreeks tegen haar. Bothwell, admiraal van Schotland, die uit al zijne macht hare zaak verdedigde, werd openlijk als de moordenaar aangeduid, maar door het gerecht vrijgesproken. Nu werd hij door Maria Stuart met nieuwe weldaden overladen, en dit maakte hem zoo verwaand, dat hij, ofschoon sedert zes maanden getrouwd, naar hare hand dong. Om zijn stoutmoedig plan te verwezenlijken, liet hij zich van zijne jonge vrouw scheiden, lichtte de koningin op toen zij haar zoontje ging bezoeken, en deze vergaf hem niet enkel die majesteitsschennis, maar trad zelfs - als eene echte tooneel-

[p. 51]

prinses - met hem in den echt, slechts drie maanden na den moord op Hendrik Darnley!

Door die alleszins roekelooze daad had zij hare onderdanen tegen zich in het harnas gejaagd, en was genoodzaakt voor hunne overmacht te zwichten. Zij werd gevankelijk in het kasteel van Loch-Leven opgesloten, waar zij, ten voordeele van haren zoon, van den troon moest afstand doen. Zij ontvluchtte haren kerker, verzamelde een klein leger getrouwe aanhangers, werd verslagen en nam toen het rampvolle besluit bij hare nicht, koningin Elisabeth, eene schuilplaats te gaan zoeken. Alzoo liep zij in den muil der wolvin en werd er, na eene negentienjarige gevangenisschap, door verslonden.

Haar eenige zoon werd in 1603, bij het overlijden van Elisabeth, tot koning van Engeland uitgeroepen, onder den naam van Jacob I. Het was onder zijne regeering dat onze stadgenoot Gerbier zich meestal in Engeland ophield.

Balthazar Gerbier werd in het jaar 1592 te Antwerpen geboren. Jongeling geworden, legde hij zich met vrucht op de miniatuurschildering toe, doorliep, evenals meest al de schilders van dit tijdvak, Italië, doch bepaalde daarbij zijnen reislust niet, want reeds in 1613 bevond hij zich in Engeland, waar hij bij den befaamden hertog van Buckingham, als particulier schilder in dienst trad. Deze gebruikte hem niet alleen als schilder, maar bijzonder als medehelper in al zijne geheime onderhandelingen en kuiperijen, iets waartoe Gerbier zeer geschikt bleek te zijn.

Zooals bekend is, was Buckingham de gunsteling van Jacob I. Deze vorst besloot zijnen zoon Karel met de dochter van een katholieken koning te doen trouwen, en om dit plan te verwezenlijken, vertrok, in 1623, Buckingham met den nog jongen prins van Wallis en vergezeld door Gerbier, naar Madrid, om aan den Spaanschen koning Philips III, de hand der infante Maria voor den prins te verzoeken. Door den overdreven hoogmoed van den hertog en ondanks al de diplomatie van Gerbier, werd de aanvraag echter van de hand gewezen en het gevolg van die zaak was dat er tusschen Engeland en Spanje een oorlog uitbarstte. Twee jaar later, namelijk in 1625, trouwde de prins van Wallis met prinses Henrietta, dochter van Hendrik IV en zuster van Lodewijk XIII; hetzelfde jaar stierf zijn vader en volgde hij dezen op den troon van Engeland. Prinses Henrietta had dertien Fransche priesters der congregatie van het Oratorium met zich naar Engeland gevoerd. Een hunner, pater Berulle, was haar biechtvader; de anderen moesten haar tot kapelanen dienen. Pater Sanci had het ongeluk den hertog van Buckingham te mishagen, en nu werd aan allen te laste gelegd, dat zij, in het belang van Rome, van hunnen invloed misbruik maakten. Meest allen werden gedwongen naar Frankrijk terug te keeren, en ook Gerbier werd door den hertog naar Parijs gezonden, om het gedrag van de Engelsche regeering in deze zaak wit te wasschen. Of hij in die taak gelukt is weten wij niet; maar bij zijne terugkomst te Londen werd hij bestuurder van het rijke kunstkabinet, dat Buckingham voor eene som van 10,000 pond sterling, van den toen reeds beroemden schilder P.P. Rubens aangekocht en nog merkelijk vermeerderd had. Persoonlijk hield Gerbier zich evenwel maar weinig met de kunst bezig; hij had daartoe geenen tijd. De hertog had hem als een zeer bekwaam diplomaat aanbevolen bij den nieuwen vorst, en deze zond hem met geheime onderrichtingen naar den Haag, ten einde tusschen Engeland en Spanje eene toenadering te bewerken.

De landvoogdes Isabella had P.P. Rubens, als haar zaakgelastigde, er heen gestuurd en de samenkomst tusschen de twee Antwerpsche schilders-diplomaten had te Delft plaats. Het komt hier niet te pas, over den uitslag dezer onderhandelingen uit te weiden; hetzij genoeg gezegd, dat Gerbier er zich openlijk op beroemde, dat Rubens, in deze gelegenheid voor zijne schranderheid had moeten onderdoen. Koning Karel I was over zijne zending zoo tevreden, dat hij Gerbier, kort na zijne wederkomst in Engeland, tot ridder adelde.

Toen Buckingham, den 23ⁿ Augustus 1628, door den luitenant John Felton, verraderlijk was vermoord, geraakte Gerbier nog meer in gunst bij het hof, in zooverre dat de koning en de koningin, in zijne woning, die hij prachtig had doen inrichten, kwamen avondmalen. Ten jare 1631 werd hij, met eene zekere volmacht bekleed, bij de infante te Brussel gezonden, waar hij verscheidene jaren verbleef. Onderduims vernomen hebbende dat de looze kardinaal de Richelieu, in het geheim met de ontevredenen van het land aangespannen, aan de staten van Holland eene overeenkomst had voorgesteld om België te verdeelen, maakte hij dit aan de landvoogdes bekend, welke aldus in staat was gesteld om de plannen van den heerschzuchtigen kardinaal te verijdelen.

In 1637 was Gerbier in betrekking met Gaston van Orleans, de woelzieke broeder van Lodewijk XIII; hij bekwam op 13 Juli 1641, van Karel I brieven van naturalisatie, en werd kort nadien, door dezen vorst tot ceremoniemeester van zijn paleis verheven. Gerbier ondervond wellicht dat die post hem geen fortuin kon aanbrengen, want in 1643 vinden wij hem met zijn gansch huisgezin, eene vrouw, vijf dochters en drie zonen, te Parijs, waar hij op de vergunning aandrong, om in Frankrijk berg- of beleeningshuizen te mogen openen, welke er destijds nog niet bestonden. Hij schreef een drietal Fransche brochuren ter bereiking van zijn doel, werd door den hertog van Orleans en den prins van Condé in zijne aanvraag ondersteund, en in de maand September 1643 verleende Lodewijk XIV hem eindelijk de noodige toelating, om zijn ontwerp ten uitvoer te kunnen brengen.

Eene van Gerbiers dochters was eerejuffer geworden bij de prinses van Condé. Op zekeren dag dat de speurhonden van den kardinaal Mazarin, de prinses te Chantilly onverwachts kwamen aanhouden, deed men mej. Gerbier voor de prinses doorgaan, en deze speelde hare rol zoo goed, dat de uitzendelingen er door werden misleid, en de wezenlijke prinses kon ontsnappen. In 1646 traden drie zijner andere dochters te Parijs in een Engelsch klooster. Gerbier had dit niet kunnen beletten, en hij was er zoo zeer over verbolgen, dat hij er een Engelsch vlugschrift over uitgaf. Dit besluit zijner dochters was niet zijn eenigste

[p. 52]

verdriet: de opening zijner beleeningshuizen werd met geen welgelukken bekroond, en er moest nog ruim eene eeuw verloopen, vooraleer er in Frankrijk berghuizen in bloei kwamen. Zijne plannen tot fortuin maken waren dus nogmaals in rook vervlogen en hij keerde met zijn huisgezin, min de drie dochters die te Parijs in het klooster bleven, naar Engeland, zijn aangenomen vaderland, terug, waar hij nogmaals met een nieuw plan optrad, namelijk het stichten eener academie of hoogeschool, onder den naam van Museum Minervae, het eerste welk Engeland heeft bezeten. Hij was er niet alleen de bestuurder van, maar schreef ook de leerboeken en gaf zelve onderwijs in al de vakken, zoowel in de vreemde talen, oudheidkunde, schilder- en bouwkunst, als in de wis- en penningkunde. Ook gaf hij openbare lessen in de scheepvaart, de wereldbeschrijving, de welsprekendheid, de versterking, den vestingbouw, enz. Hij moet ongetwijfeld met veelzijdige kennissen begaafd geweest zijn om dit alles te kunnen onderwijzen, en echter mocht hij er toch niet in gelukken vele leerlingen naar zijne school te lokken; hij sprak, tot zijn groot verdriet, meestal voor ledige banken.

Hoe kon het anders? Gansch Engeland was sedert lang volop in gisting. De nieuwe begrippen waren in strijd met de oude; de alleenheerschappij was haren ondergang nabij, om voor een grondwettelijk regeeringstelsel plaats te maken. Evenmin als later Lodewijk XVI, begreep Karel I de noodwendigheden van zijn tijdvak: hij streed wanhopig ter verdediging van zijne willekeurige macht, tegen de opstandelingen, welke, onder aanleiding van Olivier Cromwell, zijne weinige partijgangers welhaast versloegen. De koning was ongelukkig genoeg, om levend in hunne handen te vallen; zijn proces was spoedig gemaakt en op 30 Januari 1649 stierf hij te Londen op het schavot, hetwelk tegenover zijn paleis was opgericht.

Wanneer men nagaat wat de Engelsche geschiedschrijvers van hem zeggen, dan wordt het volstrekt onmogelijk zich een juist gedacht te vormen. Alzoo beweert Hammond Lestrange, dat zijne geheime toegenegenheid voor de katholieken, zijnen ondergang zou hebben veroorzaakt, terwijl Lingard hem integendeel beschuldigt hen vervolgd te hebben; d'Israëli noemt hem het model van alle bijzondere deugden, en Th. May een zwakken geest; Clarendon heet hem een martelaar en God win een dwingeland; Hutchinson stelt hem voor als een Machiavel, terwijl Hume zegt dat hij met gezond begrip was begaafd, doch door het noodlot overwonnen werd. Macaulay verklaart ten slotte, dat sommige hoedanigheden, welke een groot vorst kenmerken, hem niet kunnen ontkend worden; doch dat hij trouwloos te werk ging en zijne plechtig gedane beloften gedurig in den wind sloeg. Dit gebrek aan goede trouw was wel degelijk de voornaamste oorzaak van zijne ongelukken en de grootste vlek waardoor zijne nagedachtenis wordt onteerd.

Bij den verkoop der nalatenschap van Karel I, kocht Gerbier voor 350 pond sterling kunstvoorwerpen. Hij was genoodzaakt zijne school te sluiten, beproefde alsdan van zijne pen te leven, en gaf eenige schriften in het licht maar de schrijver vond even weinig bijval als de leeraar, en ten einde raad scheepte hij zich met de zijnen in en vertrok naar Holland. In plaats van nu zijne toevlucht tot het penseel te nemen, liet hij in den Haag een door hem geschreven boek drukken, handelende over den noodlottigen invloed der slechte gunstelingen en groote staatsministers in België, Lotharingen, Duitschland, Frankrijk, Italië, Spanje en Engeland. Hij was nu omtrent 65 jaren oud, en in Holland geene vooruitkomst ziende en nog altoos de fortuin najagend, maakte hij al wat hij bezat te gelde en vertrok met zijn huisgezin naar de koloniën; want hij had nu het stoute plan opgevat aldaar eene uitgebreide plantage aan te leggen. Te Cayenne ontscheept, begaf hij zich naar Suriname, waar hij inderdaad eene groote landbouwkundige inrichting tot stand bracht. Hij mocht echter in zijn nieuw verblijf niet lang vrede genieten: de Hollandsche regeering verdacht hem van geheime plannen ten voordeele van Engeland, en zond den gouverneur der koloniën het bevel, al zijne papieren in beslag te nemen, Gerbier met zijne huisgenooten aan te houden en hen op het eerste vaartuig in te schepen dat naar Holland koers zette. De gouverneur begaf zich met eenen troep soldaten naar de plantage, drong met geweld binnen, en aangezien Gerbier zich te recht tegen die overweldiging verzette, maakten de Hollanders gebruik van hunne wapens, met het ongelukkig gevolg, dat hierbij eene zijner dochters werd gedood. Hij zelve werd met de pistool zoolang bedreigd tot hij al zijne papieren had overhandigd. Alhoewel men er niets verdachts in vond, werd hij niettemin met de zijnen naar Holland gezonden.

Het spreekt van zelf dat hij zich te Amsterdam, over het aan hem gepleegde onrecht krachtdadig bekloeg en recht vorderde; doch hij kon geene andere voldoening bekomen dan de verklaring, dat de gouverneur de hem gegevene onderrichtingen was te buiten gegaan. Gerbier zelve heeft zijne lotgevallen en den moord zijner dochter beschreven, in een boekje getiteld: A sommay Description, manifesting that greater Profits are to bee done in the hott than in the cold Parts off America: also Avertissement for Men inclined to Plantations in America. (With an Account of his ill Usage and the Death of his Daughter by the Violence of the Dutch, at Surinam.) Rotterdam, 1660.

Te Rotterdam leefde Gerbier in min of meer bekrompen omstandigheden, toen hij in 1660 eensklaps vernam dat Karel II, de zoon van zijn ongelukkigen beschermer, den Engelschen troon ging beklimmen.. Dit was voor hem eene blijde tijding; onmiddellijk vertrok hij naar Londen, waar hij met het teekenen van de praalbogen werd gelast, welke voor de inhuldiging van den nieuwen vorst moesten dienen. Deze verbond hem echter niet aan het hof, en Gerbier legde zich van nu af op de bouwkunst toe, gaf daarover eenige verhandelingen in het licht en vele voorname personen gelasteden hem met het opmaken der plans voor hunne nieuwe paleizen. In 1667 bestuurde hij de bouwing van het kasteel van Hempstead-Marshal, toen hij, na eene kortstondige onpasselijkheid, eensklaps, in den ouderdom van 75 jaren overleed. Zijn lijk werd in de kerk aldaar begraven. In zijne jonkheid had hij zich ook

[p. 53]

op de dichtkunst toegelegd. Wij vinden van hem opgegeven: Eer- ende claght-dicht, ter eeren van den lofweerdighen, constryken ende gheleerden Henricus Goltius, constrycken schilder, plaatsnyder ende meester van de penne, overleden tot Haarlem den 29 December 1617.

Tot het opstellen van dit artikel hebben wij eenige bijzonderheden ontleend aan F.V. Goethals: Histoire des lettres, des sciences et des arts en Belgique et dans les pays limitrophes, en aan Ed. Fétis: Les artistes belges à l'étranger. Door deze twee schrijvers wordt Antwerpen als Gerbiers geboorteplaats opgegeven.

Antwerpen.

J. Staes.