De Vlaamsche School. Jaargang 24

[p. 125]

Belforten, beiaarden en klokken van O.-L.-Vrouwetoren te Antwerpen.

In het verloopen jaar heeft het Antwerpsch gemeentebestuur doen overgaan tot de vernieuwing in eikenhout van het groot belfort van den

smulders' piano-klavier toegepast op des beiaard van den antwerpschen toren.

stadsbeiaard op Onze-Lieve-Vrouwetoren. In de voorwaarden van uitvoering was onder andere bepaald, dat het eikenhout van inlandschen oorsprong, zeer rechtdradig, zonder spint of andere hoegenaamde gebreken entenminste sedert drie jaren geveld moest zijn. Het werk werd bij inschrijving in aanbesteding gesteld en voor 10,400 fr. toegewezen aan den heer Lodewijk De Legh, te Antwerpen. Het uithangen en terugplaatsen van de klokken was niet begrepen in de aanneming; het werd in daghuur verricht door werklieden hiertoe aangesteld vanwege den heer stadsbouwmeester P. Dens. Den 6ⁿ Juni 1877, nadat de klokken uitgehangen waren, werd een begin gemaakt met de afbraak van het oude belfort. Over 't algemeen, zagen de balken er nog gaaf en goed uit: van buiten af, zou men gewaand hebben, dat zij nog zeer lang dienst hadden kunnen doen; maar zij waren zoo vermolmd en tot in het hart vergaan, dat een breipriem er met de hand door en door kon gestoken worden. De timmer van het oude belfort was omtrent drie eeuwen oud.

Alvorens tot het vernieuwen van 't belfort in hout te besluiten, was de heer Dens door het gemeentebestuur geraadpleegd omtrent de mogelijkheid van het gebruik van ijzer. De bouwmeester ontried zulks. ‘Het is (zoo schreef hij) niet bewezen dat ijzer duurzamer dan hout zijn zou, aangezien dit, aan regen en wind blootgesteld, veel door den roest zou te lijden hebben; daarbij nog zou het mogelijk kunnen zijn, dat deze groote hoeveelheid ijzer, door zijne aantrekkingskracht, den toren meer zou blootstellen aan het uitwerksel des bliksems.’

Den 6ⁿ April 1878 werden de klokken in het nieuwe houten belfort geluid. De zeer moeielijke werken waren door den heer L. De Legh op eene wijze voltrokken die de goedkeuring van stadsbouwmeester wegdroeg.

De werken waarvan zake brachten natuurlijk te weeg, dat gedurende hunne uitvoering de rammel en de beiaard niet konden spelen. Deze omstandigheid bracht het gemeentebestuur op het denkbeeld, den kapittelbeiaard (die aan de hoofdkerk zelve toebehoort en sedert ruim eene halve eeuw onklaar was,) weder in orde te doen brengen. Naar aanleiding daarvan schreven heeren burgemeester en schepenen den 9ⁿ Februari 1877 het volgende aan heeren voorzitter en leden van den kerkeraad van Onze-Lieve-Vrouwe: ‘U zal wellicht bekend zijn, dat ons bestuur groote werken gaat doen uitvoeren aan den stedelijken beiaard, die herstellingen moet ondergaan. Bij deze gelegenheid hebben wij den sedert vele jaren stilliggenden kapittelbeiaard doen nazien en de heer beiaardspeler Callaerts heeft ons laten weten, dat, om dien beiaard behoorlijk in orde te stellen, er tusschen de 1400 a 1600 fr. kosten zouden moeten aan gedaan worden. Daar de kapittelbeiaard een oud en niet onbelangrijk spel is, zou ons college genegen zijn eene opoffering te doen, om zijne herstelling te helpen bekostigen. Wij zouden namelijk aan den gemeenteraad willen voorstellen, de helft van de uitgaaf voor stads rekening te nemen. Wij heb-

[p. 126]

ben de eer u daarvan kennis te geven, onder verzoek ons te melden of gij, Mijnheeren, ons ontwerp goedkeurt, te weten: het stadsbestuur zou den kapittelbeiaard laten herstellen voor rekening van Onze-Lieve-Vrouwekerk, behoudens dat de helft der kosten zouden gedragen worden door de stad; mitsdien zou de kapittelbeiaard spelen als de stedelijke beiaard door eene of andere omstandigheid zou stilgezet worden of onklaar komen; verder gedurende de kermis, bij nationale verjaardagen enz.’ Het kerkmeestersbureel dezen voorslag aangenomen hebbende den 17ⁿ Februari 1877, zoo werd de herstelling van den kapittelbeiaard voor 1600 fr. opgedragen aan den heer H. Van Mierlo, die hem tijdig genoeg in orde bracht, om deszelfs bespeling gedurende de Rubensfeesten mogelijk te maken. (Zie onzen jaargang 1877, bladz. 158.)

Den 22ⁿ October 1877 werd door den heer schepen Joseph Lefebvre, namens de commissie van openbare werken, bij den gemeenteraad verslag uitgebracht over een voorstel van den heer P. Dens, strekkende om het oude vuist- en voetklavier van den stedelijken beiaard te vervangen door Smulders' piano-klavier met toetsen, waarmede men tegelijker tijd drie noten kan doen spreken met de rechter- en evenveel met de linkerhand, dus zes noten te gelijk. (Zie onze bladz. 98.)

Voordat de zaak in den gemeenteraad ter tafel werd gebracht, hadden burgemeester en schepenen de heeren P. Dens en J. Callaerts naar Maastricht gezonden om er eene studie te maken van Smulders' toestel welk in die stad toepasselijk gemaakt is aan den beiaard van het stadhuis en dien der Sint-Gervaaskerk. Na onderzoek gaven de heeren Dens en Callaerts als hun gevoelen te kennen, dat ‘met het stelsel van Smulders, de beiaardspeler zoo helder, rap en gelijk spelen en zulkdanige accoorden voortbrengen kan, dat het beiaardspel eene gansche harmonie wordt en effecten teweegbrengt die geen enkele beiaardspeler tot heden heeft bekomen.’

De commissie van openbare werken verklaarde zich dan ook eenstemmig voor de toepassing van Smulders' toestel op Antwerpens beiaard, in de overtuiging ‘dat de grootste volmaaktheid dient gebracht te worden aan deze klokkenspelen van nationalen oorsprong, waarop al de Vlaamsche steden terecht zooveel prijs stellen, en waarvan onze burgerij onlangs met vreugde de lustige klanken hoorde, zoo eigenaardig te pas gebracht door den uitstekenden bestuurder onzer muziekschoool, bij de uitvoering, op het Groenkerkhof, van zijne cantate, getoonzet bij gelegenheid van het 3^e eeuwfeest van Rubens.’

Dienovereenkomstig werd door den gemeenteraad beslist, den heer Smulders te gelasten zijn stelsel aan den stedelijken beiaard toe te passen, voor welk werk hem eene som van 15,700 fr. zou betaald worden.

Op het oogenblik dat wij schrijven, is de beiaard gereed. Hij wordt thans bespeeld met het klavier van Smulders en wij gelooven dat de uitslag volkomen aan de verwachting beantwoorden zal, zoowel wat betreft de vlugheid van het spel als de welluidendheid en het gemak van behandeling.

Op bladz. 125 is het speeltuig van den heer Smulders in plaat voorgesteld; werkelijk kan een kind (de proef werd er mede genomen) den beiaard thans even vlug als eene gewone piano bespelen.

Naar aanleiding van wat voorgaat, laten wij hier de lijst en eene beknopte beschrijving van de klokken van Onze-Lieve-Vrouwetoren volgen.⁽¹⁾ De houtsneden zijn uitgevoerd door wijlen den heer Jos. Hemeleer en den heer J. Gons.

(1) Volgens Mertens en Torfs (d.i. blz. 559) werd in 1467 de eerste klok in den grooten toren opgewonden onder het bestuur van den koordeken Henricus van Zoemeren, kanunnik der collegiale kerk van S.-Jan te 's-Hertogenbosch, doctor in de godsgeleerdheid bij de hoogescholen van Parijs en Leuven. H. Van Zoemeren overleed te Rome in 1472.

Bovenste Belfort.

Het bovenste belfort bevat 40 klokken welke meest allen het



naastgaande wapen van het markgraafschap van Antwerpen voeren, en stads eigendom zijn: de 1^e, 6^e, 8^e, 10^e, 38^e, 39^e en 40^e alleen uitgezonderd: de meeste werden door F. en P. Hemony in de jaren 1655 en 1658 gegoten.

De eerste klok (ut, 1^e octaaf) is de uurklok en bevat het volgende opschrift:

✠ Gabriel, heet, dese, clock, by, name,

Et, gotese̅, twe, ghebrocders, tsamen,

Jan, Boerken, e̅n Wille̅,, Boerken, mede,

Men, screef, na, thoofs, van Cameric, sede,

✠ xiiii, c, en, lix, ijaer,

xii, m, soe, wecht, sij swaer,

Haer, geluyt, hoert, men, in, elcke, syde,

Sy, clept, van, brande, sy, luyt, ten, stryde.

Verder driemaal het wapen van Antwerpen. De tweede klok (re, 1^e octaaf), bevat nog het volgende wapen van Joannes Baptista Batkin:

[p. 127]

3^de klok (mi, 1^e octaaf), halfuurklok, is versierd met het volgende wapen van Florentinus van Berchem:

De 4^e klok (fa, 1^e octaaf) bevat het wapen van Gregorius Martens:

De 5^e klok (fa diesis, 1^e octaaf) heeft het volgende opschrift:

+ Non svnt loqvelae, neqve sermones
qvorvm non avdiantvr voces eorvm.
F. Hemony me Fecit Amstelodami.
A^o 1658.

Op de 6^e klok (sol, 1^e octaaf):

+ D. Joannes Snyers Consvl,
F. et P. Hemony me Fec:
anno Domini 1655.

7^e klok (sol diesis, 1^e octaaf), versierd met de volgende cijfers van Joannes Diercksen en Andreas Cobbe:

En de opschriften:

+ In omnem terram exivit sonvs eorvm:
et in fines orbis terrae.
F. Hemony me Fecit Amstelodami
Ioan: Diercksen: Tweeden Tresorier
Andreas Cobbe oper: Civit. AEdilis.

8^e klok (la, 1^e octaaf), versierd met de wapens der stad Antwerpen en van Henricus van de Werve:

+ D: Henricus van de Werve AEq Avr
Thesavrarivs svpremvs.
F. et P. Hemony Fec: A^o 1655.

9^de klok (la diesis, 1^e octaaf), versierd met naastgaande wapen van Thomas de Potter en het volgende opschrift:

+ Thomas de Potter Thesavrarivs
Secvndvs
F. en P: Hemony me Fec: A^o 1655.

10^e klok (si, 1^e octaaf), versierd met het naamcijfer van Joannes Diericxsen en het volgende opschrift:

+ Joannes Diericxsen Qvestor.
F. en P: Hemony me Fec: A^o 1655.

Op de 11^e klok (ut 2^e octaaf) leest men:

+ D. Joannes Snyers Consvl.
F. en P: Hemony Fec: Zvtphaniae A^o 1655.

12^e klok (ut diesis, 2^e octaaf), met het wapen van Melchior de Haze en de volgende regelen:

+ Melchior de Haze AEdilis operum
Civitatis
F. en P: Hemony Fec: A^o 1655.

[p. 128]

13^e klok (re, 2^e octaaf), met het wapen en opschrift betrekkelijk Henricus van de Werve voormeld.

14^e klok (re diesis, 2^e octaaf), het volgende wapen en opschrift:

+ Joannes Veqvemans opervm Civitatis
AEdilis.
F. et P: Hemony Fec: A^o 1655.

15^e klok (mi, 2^e octaaf), bijgaande blazoen en volgende opschrift:

+ D: Hieronimvs de Mayer Thesavrarivs Secvndvs.
anno Domini 1655.

16^e klok (fa, 2^e octaaf), het hooger afgebeelde wapenschild van Thomas de Potter.

17^e klok (fa diesis, 2^e octaaf), met het volgende wapenschild en opschrift:

+ Martinus Iacops opervm Civitatis
AEdilis.
F: et P: Hemony me Fec: A^o 1655.

18^e klok (sol, 2^e octaaf), met het op blz. 1 27 staande wapen der 12^e klok van M. de Haze en betrekkelijk opschrift.

19^e klok (sol diesis, 2^e octaaf), met het wapen en opschrift van

+ Caspar de Witte Thesoriae Antverpiennis Greffiarius anno mdclv.

20^e klok (la, 2^e octaaf), 21^e (la diesis, 2^e octaaf), 22^e (si, 2^e octaaf), 23^e (ut, 3^e octaaf), 24^e (ut diesis, 3^e octaaf), 25^e (re, 3^e octaaf), 26^e (re diesis, 3^e octaaf), 27^e (mi, 3^e octaaf), 28^e (fa, 3^e octaaf), 29^e (fa diesis, 3^e octaaf), 30^e (sol, 3^e octaaf), 31^e (sol diesis, 3^e octaaf), 32^e (la, 3^e octaaf), 33^e (la diesis, 3^e octaaf), 34^e (si, 3^e octaaf), 35^e (ut, 4^e octaaf), 36^e (ut diesis, 4e octaaf), 37^e (re, 4^e octaaf), 38e (re diesis, 4^e octaaf), 39^e (mi, 4^e octaaf), 40e (fa, 4^e octaaf).

Tusschen het bovenste en het onderste belfort hangt de oude aftochtklok voerende het onderstaande wapenschild met



de zes rozen, zinnebeelden van de privilegiën der stad Antwerpen;⁽¹⁾ zij werd gegoten door W. Witloockx (zie de Vlaamsche school van 1875, blz. 184). De stormklok, gegoten door Geeraard van Luik, bevat het volgende opschrift:

O: rida: vocor ✠ Magistr. Jerardus: de Leodio: me Fecit: anno Domini m: cccxvi.

Beide klokken zijn stads eigendom, even als de klokken van het bovenste belfort en die welke deel uitmaken van den rammel.

Op het onderste belfort hangen de volgende klokken die deel uitmaken van den beiaard der kerk: de groote klok Carolus (ut, 1^e octaaf), in 1507 door gebroedere Moer, volgens het model door meester Peeter Claes Heyns geleverd, op last en voor rekening der kerkmeesters gegoten. Deze klok werd gedoopt onder het bestuur van den koordeken Adrianus Sandelicus en in October 1509 in den toren opgewonden. A. Sandelicus was in 1507 ingehuldigd; hij stierf den 18ⁿ November 1512.

Wij laten hier twee uittreksels volgen uit stads gebodboeken die met het gieten dezer merkwaardige klok in verband staan:

Geboden ende vutgeroepen by Gielise van Bouchout, Onder-Schoutet, Burgermeesteren, Scepenen ende Rade van der stad van Antwerpen, den X^en dach van Aprille na Paesschen anno XV^e VII^o......,................
Men laet voerts weten dat de kercmeesters van Onser Liever Vrouwenkercke alhier, byder gratien Gods, zeere cortelinge selen doen ghieten eene costelike clocke, ten gerieve vanden gemeynen ingesetenen vander stad, ende omme deswille dat denselven kercmeesters daer stoffe daertoe behoevende nyet wel mogelic en is te vervallene sonder hulpe vanden goeden lieden, soe selen zy op in Maendage naestcomende omme voeren met wagenen om te vergaderen de stoffe van tenne pannen, metalen potten, candeleeren ende anderssins die de goede lieden daertoe gheven zullen willen, ende de gracie van Gode verdienen.
Geboden ende vutgeroepen by Gielise van Bouchout, Onder-Schoutet, Burgemeesteren, Scepenen ende Rade vander stad van Antwerpen, den VIII^en dach van Meye anno VII^o voers.
Alsoe men op in Dysendaghe naestcomende, bider gratien Gods, ghieten sal de groote clocke op Onser Liever Vrouwenkerchof alhier, soe eest dat, om te verhuedene ende te belettene datter nyemant gequetst, verbrant oft anders beschaet oft zeere

(1) Het markgraafschap had er acht.

[p. 129]

gedaen en soude woerden, men kundicht ende gebiedt, van sHeeren ende vander stad wegen, dat nyemant, wie hy zy, hem en pyne binnen der baelgien oft staecketten aldaer geset alsdan te comene, opte peyne ende verbuerte van tween ouden schilden te bekeerne in drien, deen derdendeel, den Heere, dandere, der stad, ende tderde den kuermeesters oft calengierders.
Ende oft dat yemant alsdan buyten den baelgien gequetst, verbrant oft zeer gedaen woerde, dat hy gheen verhael daeraf hebben en sal.
Dat ooc nyemant, out oft jonck, hem en pyne den meestere vander clocken van nu terstont voert ennich belet te doene aen syn werck omtrent der clocken oft bynnen den baelgien te comene, oft met steenen oft anderssins int werck te werpene, opte selve peyne ende te bekeerne als boven.
Gebodboeck, vol. A, fol. 37.)

De 2e klok Thomas, thans Henricus genoemd (re, 1^e octaaf), in 1563 gegoten door Jan Fer, van Doornik, hergoten in 1770 door den Antwerpschen klokgieter Georgius du Mery; behalve een Latijnsch opschrift draagt zij het volgende kenmerk:

De 3^e klok Maria (mi, 1^e octaaf), in 1459 door Joannes en Willem Boerken gegoten, is versierd met het afbeeldsel van den Zaligmaker, de teekens zijns lijdens en een Lieve-Vrouwebeeld.

De 4^e klok (fa, 1^e octaaf), in 1655 door F. en P. Hemony gegoten, voert het volgende wapenschild van den zeer eerw. kanunnik A. Van den Eede:

De 5^e klok (fa diesis, 1^e octaaf), in 1654 gegoten, is versierd met een Lieve-Vrouwebeeldje⁽¹⁾, 6^e (sol, 1^e octaaf); 7_e (sol diesis, 1e octaaf), met het vorenstaande wapen van Van den Eede, 8e (la, 1^e octaaf), 9^e (si bemol, 1^e octaaf), 10e (si, 1^e octaaf),



met het wapen van Petrus Stevens; 11e (ut, 2^e octaaf), 12^e (ut diesis, 2_e octaaf), 13^e (re, 2^e octaaf, met het wapen van Van den Eede); 14^e (re diesis), 15^e (mi, 2e octaaf), 16^e (fa, 2^e octaaf), 17^e (fa diesis, 2e octaaf), 18^e (sol, 2^e octaaf), 19^e (sol diesis, 2^e octaaf), 20^e (la, 2^e octaaf), 21^e (si bemol, 2e octaaf), 22^e (si, 2^e octaaf), 23^e (ut, 3^e octaaf), 24^e (ut diesis, 3^e octaaf), 25^e (re, 3^e octaaf), 26^e (re diesis, 3^e octaaf), 27^e (mi, 3^e octaaf), 28^e (fa, 3^e octaaf), 29^e (fa diesis, 3^e octaaf), 30^e (sol, 3^e octaaf), 31^e (sol diesis, 3^e octaaf), 32^e (la, 3^e octaaf), 33^e (si bemol, 3^e octaaf), 34^e (si, 3^e octaaf), 35^e (ut, 4^e octaaf), 36^e (ut diesis, 4^e octaaf), 37^e (re, 4^e octaaf), 38^e (re diesis, 4^e octaaf), 39^e (mi, 4^e octaaf), 40^e (fa, 4^e octaaf).

Het contract, in 1654 door het kapittel der hoofdkerk met de gebroeders Hemony gemaakt voor het gieten van het grootste deel dezer klokken, berust nog in het archief van Onze-Lieve-Vrouwekerk.

Op 12 Brumaire jaar vii (2 Nov. 1798) vorderde de commissaire du Directiore Exécutif Dargonne dat al de klokken der hoofdkerk zouden uitgehangen en afgestaan worden aan de republiek. Aan dezen eisch werd niet voldaan en op 11 Fructidor van het jaar vii (28 Augustus 1799) besloot het centraal bestuur van het departement, de klok Carolus alsdan de ‘grosse cloche de la commune’ geheeten, voor het verkondigen van zegepralen te bezigen. Over het gebruik van de klok Carolus zijn vele stukken voorhanden in de archieven van kerk en stad. Wij hopen, dat de heer P. Génard aan wien wij de meeste dezer inlichtingen te danken hebben, daarvan te eeniger tijd een volledig geheel in het licht geven zal.

Door de wet van 7 Thermidor jaar xi (26 Juli 1803) werden aan de kerkfabrieken de goederen teruggegeven die niet vervreemd waren, derhalve ook de klokken.

(1) Alle nagenoemde klokken tot en met de 33^e zijn door F. en P. Hemony gegoten en versierd met het Lieve-Vrouwebeeldje, kenteeken der kerk.