De Vlaamsche School. Jaargang 24

Geschiedenis der glasschildering.
(Vervolg van blz. 19.)

Wij hebben gezien dat ijzer aan het glas eene groene tint geeft; dit brengt ons tot het onderzoek der voor glasschildering geschikte stoffen.

De ontelbare kleurstoffen, in nijverheid en kunst gebruikt, kan men in twee groepen verdeelen: 1^o de bewerktuigde of organische, aan het planten- en dierenrijk ontleend, zooals: meekrap, indigo, karmijn, enz., enz.; 2^o de delfstoffelijke, zooals: vermiljoen, smalt, okergeel, bloedsteen (roodkrijt), enz., enz.

Er blijft nu over, te zien welke van deze stoffen, zonder zich te ontbinden, de hitte van gesmolten glas kunnen onderstaan. Van de eerste groep geene, want men weet dat organische lichamen samengesteld zijn uit: kool, waterstof, zuurstof en stikstof, welke allen¹ op dien warmtegraad tot gassen herleid worden. Vele tot de tweede groep behoorende kleurstoffen worden ontbonden of voegen zich als de organische, bij voorbeeld: vermiljoen, dat uit zwavel en kwik gevormd is; beide verdampen zonder zelfs sporen van hun bestaan na te laten.

Daar de metaalroesten aan een zeer hoogen warmtegraad kunnen weerstaan, en zich door bestendigheid onderscheiden, kan men slechts onder de mineralen die bergstoffen kiezen, welke dergelijke roesten in overvloed bevatten.

Door het verschillend gehalte dezer laatste ontstonden dan ook die talrijke tonen van dezelfde kleuren. Zoo wisten reeds de glasschilders van vroegeren tijd, dat zekere mijnstoffen deze of gene kleur vooortbrachten, zonder dat zij het waarom daarvan kenden.

Wat echter verdient opgemerkt te worden, is hunne behendigheid om de kleurstoffen door eene geregelde hitte naar verlangen te wijzigen. In een der schriften van den kloosterling Theophiel wordt aanbevolen, het vuur uit te dooven zoodra men den gewenschten toon bekomen heeft. In een tegenovergesteld geval doet een hoogere warmtegraad de kleurstoffen in kracht winnen. Men ziet dus dat de hitte bij het glaskleuren eene groote rol speelt. Hoe zonderling dit ook schijnen moge, is het gemakkelijk dit verschijnsel scheikundig uit te leggen. - Wie kent er den geelrossen ijzerroest niet? Dien noemt men ijzerhijdraat, dat is water met ijzerroest verbonden. Welnu, wanneer men dien roest aan een toenemend vuur blootstelt, ziet men hem opvolgend rood, bruin en eindelijk zwart worden, naarmate hij de zuurstof¹ van de lucht opslorpt. Bij de roodgloeihitte overdekt zich het koper met eene laag eersten roest, die er als schubben afspringt en ‘hamerslag’ geheelen wordt; zijne roode kleur wordt door langere gloeiing gansch zwart en er vormt zich dan dubbele kopperroest. Beide proeven zijn meer dan voldoende om te bewijzen dat de verandering van kleuren enkel een hoogere roestingsgraad voor oorzaak heeft. Met dan eenvoudig bij de gesmolten glasmassa zekere metaalroesten te voegen, verkrijgt men de volgende kleuren²: scharlaken door eersten koperroest, - blauw bij middel van kobaltroest dien men in azuur, smaltblauw en saffer aantreft, - en geel door houtskool.

De enkele bijvoeging van overmangaanroest geeft purper, dat tot rood overhelt wanneer het glas soda voor basis heeft, en er blauwachtig uitziet zoo deze laatste door potasch vervangen is.

De dubbele koperroest, waarvan wij daareven de bereiding hebben doen kennen, geeft aan het glas die groene tint, welke veel krachtiger wordt wanneer de koperroest met ijzerroest gepaard gaat.

Het kleurend vermogen der metaalroesten is zeer verschillend. Dat van eersten koperroest verft het glas zóó sterk rood dat het hierdoor van zijne doorzichtbaarheid gansch zou beroofd worden, indien men het middel niet had, om het slechts op eene zijde der oppervlakte te kleuren. Het zoogenaamd opgelegde glas (verre plaqué) verkrijgt men door de glasblazersstang, op welker einde reeds eene zekere hoeveelheid gekleurd glas kleeft, bij verkoeling in eene gesmolten massa wit glas te dompelen, het geheele tot een cylinder te blazen, dien men in twee gesneden op eene gloeiende plaat uitspreidt. Hierdoor bekomt men twee op elkander gelegde bladen waarvan alleen het dunste gekleurd is.

Alhoewel de kloosterling Theophiel van geen opgelegd glas gewaagt, is het bewezen dat het roode glas in zijnen tijd, uit twee lagen bestond; enkele stukken zijn in de massa gekleurd en sterk geelachtig.

Tot op de helft der xiv^e eeuw waren het slechts met glas vermengde koperloovertjes die de kleurlaag uitmaakten; daardoor onderging het licht die veelvuldige straalbrekingen, welke aan het glas die fonkeling gaven welke wij later niet meer terugvinden.

Om op de ruiten van dezelfde kleur lijnen of schaduwen te brengen, had men maar ééne enkele bruine glasverf (émail), welke uit zeer licht vloeibare glassoorten was samengesteld. De kloosterling Theophiel zou deze van gebrand koper, groen glas en ‘Grieksch saffier’ bereid hebben; omtrent dit

1 Men besluite daaruit echter niet dat zulks een volstrekt algemeene regel is, aangezien het geel glas en wel namelijk datgene dat in den handel voorkomt, zijne kleur aan de houtskool verschuldigd is.

1 De zuurstof of roestlucht is een en hetzelfde gas; het is enkel een verschil van benaming, om de tweevoudige werking dezer stof te doen kennen. Sommige lichamen worden door dit gas tot zuren herleid, andere tot roesten, of gelijk de Hollanders het den Franschen nazeggen: oxyden.

2 Men gelieve op te merken dat die opgave enkel dient om een oppervlakkig gedacht van de glaskleuring te geven: eene volledige beschrijving zou een geheel boekdeel eischen.

[p. 26]

‘saffier’ geeft hij geen verdere uitlegging. De heer Viollet-Le Duc is van gevoelen, dat dit laatste niets anders was dan eene blauwe zeer smeltbare Venetiaansche glassoort. Dat verder het gebrande koper de basis niet was van de zwarte of bruine kleurenstof, lijdt geen twijfel, aangezien een scheikundig onderzoek bewezen heeft, dat bij die kleur het ijzer in groote hoeveelheid voorhanden is. Meer dan waarschijnlijk hebben de ouden hunne preparaten in ijzeren vaten bereid, en er aldus onwillekeurig den ijzerroest ingebracht; later werden deze stoffen veelal door gebrande aarde vervangen. Vervolgens wreef men de daaruit verkregene verf tot een fijn poeder, dat, met een min of meer kleverig vocht gemengd, doelmatig op het glas werd aangebracht. De inbranding van deze stof geeft aan die kleur eene eeuwen trotseerende duurzaamheid. Wat het bereiden der bruine glasverf bij de ouden betreft, alsmede den vorm dien zij aan hunne ovens gaven om het glas in te branden, dit alles berust enkel op loutere gissingen; zooveel is zeker, dat daarin nooit hunne zoogezegde geheimen bestonden. Om dit punt op te helderen, zullen wij de bewerkingswijze doen kennen welke te dien einde door onze hedendaagsche glasschilders wordt gevolgd.

Het mengsel der tot glasverf geschikte stoffen, wordt in eenen kroes tot smelting gebracht, en dan in koud water uitgegoten; de plotselinge verkoeling brijzelt de glasmassa tot poeder, dat dan gemakkelijk fijn te wrijven is. Het kleverig vocht, waar wij daareven van spraken, bestaat enkel uit water met suiker of gom, terpentijn of lavendel-olie.

Als vorm verschillen de ovens veel van elkander; wij zullen ons derhalve bij de aanduiding bepalen van het stelsel dat wij als het beste aanzien. - De oven is uit vuurharde steen gemetseld; in het midden is er eene opening waarin zich de moffel bevindt; deze bestaat uit eene kast van klei of van ijzer, met een aantal ijzeren schuiven voorzien. Vooraleer de glaspatronen op de ijzeren platen te leggen, draagt men zorg, ze met eene dunne laag krijt te bestrooien, welke de ruit belet aan de plaat vast te kleven; wanneer alles naar verlangen gegeschikt is, sluit men den moffel dicht, en het vuur wordt van boven ontstoken, de vlammen likken en slingeren naar beneden, langs de ruimte welke tusschen moffel en oven is uitgespaard. Weldra ziet men de binnenwanden van den moffel blozen; langzaam geraakt de glasverf aan het smelten, maar ook de harde oppervlakte van de ruiten wordt week, en zóó hechten zich de beide glassoorten aan elkander. Om het smeltingspunt waar te nemen, draagt men zorg de proefglaasjes, welke gelijktijdig in den oven gebracht zijn, er nu en dan eens uit te halen. Wanneer de verf een goed blinkend uitzicht heeft, laat men den oven allengskens uitgaan en één of meer dagen lang verkoelen.

Nadat de smeltverf door de inbranding onuitwischbaar is gemaakt, blijft er nog over de geschilderde ruiten van verschillende vormen tot een paneel (gedeelte der raam) aan elkaar te brengen.

Te dien einde gebruikt men de loodteekening¹, die den vorm en de plaats der glaspatronen aanduidt.

Men begint met een middenstuk door rabatlood in te sluiten; dank aan de plooibaarheid van dit metaal kan men het naar willekeur allerlei vormen doen aannemen; een tweede stuk wordt er weldra tegengeschoven; een derde volgt, en zoo tot dat het geheele vak volledig is. Bij middel van soldeering hecht men al de looden banden aan een; ook geeft men hierdoor aan het paneel die stevigheid welke het tegen samenplooiing vrijwaart.

Verder zullen wij ons op het terrein der techniek niet wagen, uit vrees van door meerdere uitbreiding de zaken te verwarren. Wat de lezer desaangaande nog dient te weten, zullen wij in den loop der geschiedenis doen kennen.

(Wordt voortgezet.)

H. Druyts.

1 Omtrekken, welke met gitzwarte lijnen op het model of karton zijn afgeteekend.