De Vlaamsche School. Jaargang 21

De Sopher.
Een verhaal uit Hongarie.

In de woning van den rabbi Schmaje heerschte groote droefheid. De oorzaak hiervan was ten volle gerechtvaardigd, want als de éénige hoop op eene groote verdienste vernietigd wordt kan zelfs een op God vertrouwend man, zooals de rabbi Schmaje was, slechts weinig hoop meer overhouden. Eene domme onverschilligheid voor het niet te ontwijken noodlot is dan de eenige weg dien de getroffene veelal inslaagt.

Rabbi Schmaje was een dier gelukkige menschen, die, met kleine behoeften, vroolijk en tevreden leven kunnen. De geringe betrekking welke hij als eene gunst des hemels van de joodsche gemeente verkregen had, was echter niet toereikend om in 't bestaan van vrouw en kinderen te voorzien, zelfs dan niet, wanneer de grootste zuinigheid en spaarzaamheid werd in acht genomen.

Dikwijls moest de man tot diep in den nacht werken, om het tekort aan te vullen; maar dat deed hij met vreugde, want terwijl hij het rijke perkament met zijn prachtig geschrift versierde, rekende hij bij zichzelve uit, hoeveel hij reeds verdiend had en wat hij zooal met het gewonnen loon voor zijn huishouden zou kunnen koopen.

Om dit duidelijk te maken, moet de lezer weten, dat een Sopher, zooals de titel van dit verhaal luidt, iemand is die de heilige schrift der Joden op perkament overbrengt, omdat de bepalingen van den israëlietischen godsdienst medebrengen, dat de inhoud der jodenwet niet op perkament gedrukt, maar geschreven wordt. Ieder die zich met zulken arbeid onledig houdt, heet dan ook Sopher (schrijver); maar hierbij dient gevoegd te worden, dat dit ambt gewoonlijk slechts door arme lieden wordt uitgeoefend.

De berekening, hoe het geld van den rijken boekhandelaar Simmeles, uit Temesvar, zou gebruikt worden, wanneer de geëindigde arbeid was afgeleverd, vorderde dan ook nog al eenige overweging; maar nu, nu was in eens al die hoop op verkrijging van eenigen welstand vervlogen!

Het was ongeveer vier maanden geleden, dat de rijke boekhandelaar Simmeles bij den rabbi Schmaje kwam, om hem eene Sepher Thora (heilige schriftuur) te bestellen. Daar de boekhandelaar bijzonder schoon werk verlangde, zoo werd op den prijs niet zoo erg afgedongen, als gewoonlijk het geval was; zelfs kwam hij zonder veel moeite voor 150 florijnen overeen, en verbond zich bovendien, het benoodigde perkament kosteloos te leveren.

Met de vijftig gulden, die de boekhandelaar als handgeld aan rabbi Schmaje achterliet, was deze de gelukkigste man der aarde. De zorg voor de behoeften van den zomer en den aanstaanden winter waren verdwenen, en hij aanvaardde dan ook met verruimd gemoed de hem opgedragene taak.

Sedert den vorigen dag nu was de Sepher Thora afgewerkt. Tevreden met zich zelve, legde zich de rabbi te bed, maar zijn weldadige slaap mocht niet lang duren. Omstreeks middernacht werd hij in zijne rust gestoord door ruwe stemmen. Half ontwaakt uit een aangenamen droom, blikte de rabbi om zich heen; maar wat hij zag, deed hem spoedig heel en gansch wakker worden. Met een enkelen sprong was hij uit het bed, om in het volgend oogenblik er terug op neer te vallen. Een paar krachtige armen hadden hem aangegrepen, en toen zij hunnen prooi loslieten, lag rabbi Schmaje geboeid en gekneveld op zijne legerstede.

God weet, hoe het dien kerels ingevallen was bij den rabbi te komen stelen. Het moest hun immers bekend zijn, dat daar niets voor hen te halen was; maar nu zij toch eenmaal daar waren, hielden zij het voor eene groote domheid, zich om niets zooveel arbeid en moeite getroost te hebben. De rabbi moest en zou hun beloonen en schadeloosstellen voor hunne nachtkarwei.

Vergeefs verzekerde de arme man dat hij geen geld bezat; zij wilden het niet gelooven. Zij zochten in alle hoeken en kanten, kasten en laden; maar hunne moeite bleef vruchteloos. Nu werden de nachtelijke indringers boos, en om zich te wreken over hunne nuttelooze moeite, grepen zij de afgewerkte Sepher Thora en begonnen ze in stukken te scheuren en te snijden. Nadat de roovers aan het onschuldig boek hunne woede hadden gekoeld, verlieten zij de woning, zooals zij gekomen waren.

Rabbi Schmaje wierp zich weenend ten gronde. Zijne vrouw en kinderen verhoogden het misbaar. Zoolang de roovers daar waren, hadden angst en schrik hunne stem verdoofd; nu echter gaven zij lucht aan hunne ontroering en jammerden en weeklaagden zoo luide, dat de geburen er door werden gewekt en kwamen toesnellen. Die konden evenwel het gebeurde niet ongedaan maken: de Sepher Thora was en bleef verscheurd; geen medelijden kon het perkament weer aaneenbrengen.

Wat zou de arme rabbi nu beginnen? De arbeid van verscheidene maanden was verloren, en daarmede het vooruitzicht op betere omstandigheden weggenomen. De boekhandelaar kende in handelszaken geen uitstel; de toezegging, dat het bestelde werk zou gedaan zijn vóór het Paaschfeest, zou bij hem als wet gelden; maar al wilde hij den rabbi ook toelaten, het werk op nieuw te verrichten, hoe zou het dan den armen man mogelijk zijn maanden lang te arbeiden, zonder hierdoor iets tot onderhoud voor zijn gezin te verdienen?

Angstig zocht de rabbi naar eenen uitweg in dezen dringenden nood; hij vond er echter geen, en verviel daardoor tot eene moedeloosheid, die hem deed besluiten alles met onverschilligheid te aanzien en te lijden.

Zijne vrouw, Lea, was echter van geheel andere inborst. Nadat de eerste droefheid eenigszins bedaard was, porde zij haren echtgenoot aan, iets te ondernemen, waardoor het ongeluk tot een zeker punt zou kunnen gekeerd worden. Voor alle antwoord, schudde de rabbi bedroefd het hoofd. Dit maakte de vrouw eindelijk toornig, en deed haar zeggen: ‘Met daar

[p. 173]

zoo te zitten jammeren en het hoofd te laten hangen, zullen wij niet geholpen worden. Indien gij ook niets anders doen wilt, ga dan, ten minste, naar Temesvar, bij Simmeles, opdat wij zouden weten, waaraan wij ons te houden hebben.’

Schmaje wilde aanvankelijk ook dat niet doen, maar eindelijk besloot hij den raad zijner vrouw te volgen en naar Temesvar te gaan, om Simmeles, te spreken. Hij nam afscheid van gade en kroost en begaf zich op weg.

Terwijl hij nu zoo in gedachten verslonden voortwandelde, werd hem eensklaps toegeroepen, zich te mijden. Hij wendde het hoofd naar den kant van waar hij de stem hoorde, en bespeurde een prachtig rijtuig, dat met vier paarden bespannen was.

Schmaje zag het rijtuig na en dacht, dat het veel gemakkelijker moest zijn, zoo door een prachtig vierspan voortgetrokken te worden, dan wel te voet de baan te volgen, toen hij eensklaps opmerkte dat het rijtuig stil hield en de koetsier hem wenkte.

De Sopher verhaastte zooveel mogelijk zijnen tred, en eenige oogenblikken later stond hij voor het rijtuig, waarin twee heeren zaten.

Een dezer richtte het woord tot den armen Jood, met de vraag waarheen hij op reis was?

- Naar Temesvar, genadige heer, was het antwoord van rabbi Schmaje, die met ontdekten hoofde nevens het rijtuig stond, want de kleeding en het uiterlijke der mannen die in de koets gezeten waren, deden hem vermoeden, dat hij met voorname lieden sprak.

- Er is nog plaats in het rijtuig, zegde een der twee heeren. Gij kunt met ons meerijden.

- Vergeef mij, mijnheer, stotterde de Jood, ik dank u.... te veel goedheid.... ik zal 't wel te voet doen.... ik dank u....

- Geene praatjes, man, sprak de heer op bevelenden toon, stap maar al gauw in.

Rabbi Schmaje liet het zich niet verder herhalen; hij stapte in de koets en zette zich eerbiedig met den rug naar de paarden toegekeerd, terwijl hij zich zooveel mogelijk in eenen hoek van het rijtuig terugtrok, om de twee reizigers niet al te zeer tot last te zijn. Den paarden werd weer den toom gevierd en het rijtuig rolde in snelle vaart over de baan voort.

Na eenige minuten stilzwijgen, vroeg de heer, die den Jood bevel tot instappen gegeven had, welk ambacht of bedrijf hij uitoefende?

Schmaje's antwoord was, dat hij den dienst van rabbi waarnam in een dorpje.

- Brengt dat ambt zooveel op, dat gij hiervan leven kunt?

- Helaas, neen, luidde het antwoord; om mijn gezin te onderhouden, moet ik buitentijds nog een ambacht uitoefenen.

- Waarin bestaat dat?

- Raad eens, genadige heer, zegde Schmaje, die zijne schroomvalligheid voor de welwillendheid van den vreemden heer geheel voelde wijken.

Deze noemde het eene handwerk voor, het andere na, zonder het juiste te kunnen treffen, tot eindelijk de Sopher hem zegde welk het bedrijf was, dat hij in zijne ledige uren waarnam. Hierbij bracht het eene woord na het andere, 't geval ter sprake, waarom Schmaje op reis naar Temesvar was, en wat hij met den boekverkooper te verhandelen had.

- En is die boekhandelaar, voor wien uw werk bestemd was, een braaf man? vroeg de persoon, welke tot nu toe altijd het woord tot den Jood gericht had. De andere heer bewaarde voortdurend het stilzwijgen.

- Hij is koopman, mijnheer, en als dusdanig bemint hij zijn voordeel.

- En zal hij aan de geslotene overeenkomst houden. Wat zult gij aanvangen, indien hij het bestelde werk hebben wil en geene rekening houdt van het ongeluk dat u getroffen heeft?

- Dat weet God. Ik niet.

Hier werd het gesprek voor eenige oogenblikken onderbroken. Plotselings zegde de reiziger:

- Ik heb niet kunnen raden welk handwerk gij uitoefent. Raad gij nu eens, wat ik ben?

Schmaje's blikken gleden uitvorschend over het edele gelaat van den spreker en vielen toen op de eenvoudige, maar toch rijke kleeding van den vreemdeling. Na hem gedurende eenige minuten nauwlettend bezien te hebben, sprak de Jood: ‘Gij kunt wel een rechter zijn, genadige heer!

- Mis geraden man.

- Toch een ambtenaar.

- Ja.

- Dus een ondervoorzitter bij de rechtbank.

- Nog niet geraden.

- Moet ik hooger of lager zoeken?

- Hooger.

Schmaje doorliep alle titels, voor zoover die hem bekend waren, tot aan de ministers toe. De reiziger schudde bij elke benaming ontkennend het hoofd en herhaalde zijn: ‘niet geraden.’

Toen zegde de rabbi: ‘Het gaat mij niet beter dan het u gegaan is, genadige heer. Gij zult waarschijnlijk zulk buitengewoon ambt bekleeden als ik een zeldzaam ambacht uitoefen.’

- Vele plaatsen zooals ik bekleed zijn er inderdaad niet, antwoordde de reiziger, en nochtans weten zelfs kinderen mijn ambt te noemen.

- En niettegenstaande dat moet ik het raden opgeven, want ik zou nog slechts drie plaatsen kunnen noemen, en die kunnen het onmogelijk zijn.

- Welke zijn dat?

- Minister zijt gij niet, zoodat gij nog alleen de keizer zijn kunt. Dat is echter niet mogelijk, want onze vorst, - God zij hem genadig! - is waarschijnlijk te Weenen en denkt er zelfs in zijne droomen niet aan, om bij zulk weer naar Temesvar te komen.

- Denkt gij dat, man? Nochtans is het mogelijk dat uw vermoeden juist zij. Nu verder.

- Gij zoudt de Paus kunnen zijn; maar ook dat is onmogelijk, want, ten eerste, wat zou het opperhoofd der christenheid in onze streek komen verrichten? En toch, wanneer hij door een wonder naar hier gebracht was, zou hij zeker een armen Jood niet hebben uitgenoodigd om plaats te nemen in zijn rijtuig.

[p. 174]

- Dat is niet onwaarschijnlijk. En nu, ten derde?

- Met de menschen heb ik afgedaan, want hooger geplaatste menschenkinderen, dan onze keizer en de Paus zijn, ken ik niet. Gij zoudt dus onzen lieven Heer en God kunnen zijn; maar dat is nog minder denkbaar, dan de twee vorige veronderstellingen.

Op dat oogenblik reden verscheidene officieren het rijtuig voorbij. Een dezer had nauwelijks de personen in het voertuig bemerkt, of hij bracht zijn paard tot staan, doch een afwijzend gebaar van den persoon, wiens stand rabbi Schmaje niet raden kon, deed hem van plan veranderen. Hij en de andere officieren volgden echter het rijtuig, op geen al te grooten afstand, en juist daarover kwamen den armen Sopher allerlei gedachten in het hoofd, zoozeer zelfs dat hij er een goed deel van zijn leven zou willen voor geven hebben, om toch te weten, wie de reiziger eigenlijk was.

Eindelijk bereikte het rijtuig Temesvar. De vreemde heer zegde toen tot Schmaje: ‘Wijs aan den koetsier waar de boekhandelaar woont. Ik wil met u meegaan en hooren wat hij over het ongeluk dat u getroffen heeft zeggen zal.’

Vijf minuten later hield het rijtuig voor den winkel van Simmeles stil. Schmaje trad het huis binnen, gevolgd door den vreemdeling.

Rabbi Schmaje werd door den boekhandelaar vriendelijk onthaald. Zijn geleider ontving slechts een korten groet. Toen echter de Sopher verhaalde, welk lot de reeds afgewerkte Sepher Thora getroffen had, toen de arme rabbi hem zegde, dat hij een verloren man was, indien de boekhandelaar geene inschikkelijkheid met hem gebruikte, werd Simmeles reeds opmerkelijk minder vriendelijk.

Hij bekloeg den armen rabbi van ganscher harte; maar alles wat hij doen kon, was, dat hij den tijd tot aflevering van den arbeid met twee maanden verlengde. En meer geld dan hij hem reeds gegeven had, wilde hij niet verschieten.

Het baatte niet dat Schmaje verklaarde niet in staat te zijn eene tweede kopij van de heilige schrift te maken, indien de boekhandelaar weigerde voor een deel te komen in het geleden verlies en geen nieuw voorschot wilde doen. Simmeles week geen haar breed van zijn besluit af; desniettegenstaande bleef de arme Jood voortgaan met te bidden en te smeeken.

Eensklaps werd hij in zijne beden onderbroken door zijnen onbekenden geleider, die hem barsch toeriep:

- Verneder u toch zoo niet voor eenen man, die geen hart bezit! Kom mee met mij!

Simmeles en ook Schmaje hadden in de warmte hunner woordenwisseling den vreemden heer geheel vergeten. De eerste bromde iets tusschen de tanden, de andere ging zwijgend mede.

Aan de deur zegde de vreemdeling: ‘Het doet mij leed, dat ik u niet zoo helpen kan als ik wel verlang. Neem in elk geval deze kleinigheid, om u wat op te beuren. Leef wel en vertrouw op God!’

Met die woorden stopte hij den rabbi iets in de hand, sprong vlug in zijne koets en was weldra met haar uit het gezicht verdwenen.

Rabbi Schmaje gaapte het prachtig vierspan na en mompelde: Wie mag toch die man zijn?

Hij keek daarop naar het muntstuk dat de vreemdeling hem in de hand had gestopt en zag toen dat het een gouden dukaat was. Met een diepen zucht borg de Sopher het geldstuk in den zak, want ofschoon hij hiermede voor het oogenblik geholpen was, gered was hij nog niet.

Schmaje zocht bij eenen bekende nacht verblijf. Des anderendaags, zoodra de dageraad zich vertoonde, begaf hij zich op weg, terug huiswaarts.

De afstand van Temesvar naar zijne woonplaats werd slechts traag doorloopen; de weinige boeren, die den armen Jood voorbijreden, lieten achteloos den vermoeiden wandelaar achter, en keerden zelfs niet eens het hoofd naar den hun onbekenden voetreiziger om.

Om echter vóór zonsondergang te huis te zijn, verhaastte rabbi Schmaje langzamerhand den tred, want het was de avond vóór Paschen. Hij kwam, tegen den avond, dood vermoeid, in zijne woning aan.

Hoe stond hij echter verwonderd, toen hij, bij het binnentreden der kamer, zijne vrouw feestelijk opgekleed vond; maar nog meer verwonderde het hem, toen zijne vrouw hem weenend om den hals vloog, en vooral toen hij zag, dat het geene tranen van droefheid, maar vreugdetranen waren, waarmede hij werd begroet.

Op zijne vraag: wat dit alles te beduiden had? vertelde hem Lea, dat er, tegen den middag, twee heeren van voornaam uiterlijke gekomen waren, die vroegen of het daar was, dat de rabbi Schmaje woonde. Toen zij op die vraag ja had gezegd, overhandigde een der twee onbekenden haar een pakje, met de aanbeveling dat aan den rabbi te overhandigen, zoodra hij zou te huis zijn. Hare nieuwsgierigheid was echter sterker geweest dan haar geduld, en zoodra de twee bezoekers vertrokken waren, had zij het pakje geopend. Zij dacht van schrik te sterven, toen zij in hetzelve, benevens eenen brief, juist honderd gouden dukaten vond. Den brief kon zij niet lezen, dewijl hij in het Duitsch geschreven was, maar de dukaten had zij wel honderdmaal geteld en altijd met denzelfden uitslag: zij waren van goud en 100 in getal.

Vrouw Lea toonde hem het geld, daarna den brief. Met stralende oogen bezag de rabbi het goud, en met sidderende stem las hij den brief, die van den volgenden inhoud was:

‘Waarschijnlijk zal de hiernevensgaande som voldoende zijn, om u in staat te stellen eer te doen aan uwe zaken en uw huisgezin in orde te brengen. Denk somwijlen aan uwen reisgenoot van gisteren en, wanneer gij kunt, bid dan ook voor hem.’

De brief droeg geen handteeken.

Eens dat de eerste opwelling der vreugde wat bedaard was, vertelde de Jood aan Lea zijn wedervaren op de reis. Er was niet aan te twijfelen, dat geld kwam van den onbekenden heer. Maar wie toen kon de man zijn, die zooveel deelneming toonde in het lot van een armen joodschen afschrijver?

Wie of hij ook was, zijne milddadigheid had de armoede uit het huis van rabbi Schmaje doen verdwijnen. Hij kon Simmeles

[p. 175]

zijn voorschot terugbetalen en hield dan nog zooveel over, dat hij zich als een rijk man beschouwde. Zulke Paschen had rabbi Schmaje niet verwacht.

Daags na den feestdag, keerde hij naar Temesvar terug, om met Simmeles effen rekening te maken. Ditmaal ging hij echter niet te voet; hij schafte zich, voor eenig geld, eenen boerenwagen aan en reed naar de stad.

Simmeles was niet



weinig verrast, toen hem de Sopher zijn handgeld teruggaf en verklaarde, niet meer voor hem te willen arbeiden. De boekhandelaar gebruikte niets dan zoete woorden. Schmaje betoonde zich daarentegen vrij barsch; maar langzamer hand nam zijne bitterheid toch af en scheen het, dat de weg tot verzoening in zijn hart geopend was.

Terwijl zij nog met elkander aan het twisten waren, stormde een bediende van den boekhandelaar binnen en vroeg, of hij reeds het groot nieuws vernomen had, dat de keizer al drie dagen in de stad verbleef.

- Onmogelijk, zoo luidde het antwoord.

- Het is stellig zoo, verklaarde de bediende. Hij is gekomen, zonder iemand te verwittigen; geen mensch wist iets van dit bezoek. Eerst vandaag is men het te weten gekomen.

Juist op dit oogenblik deed zich een groot gerucht in de straat hooren. Schmaje en de boekhandelaar liepen naar de deur, waar weinige minuten later, in een rijtuig met vier paarden bespannen, twee heeren voorbijreden, die door het volk met juichkreten begroet worden.

- Ziet gij, sprak de bediende van den boekhandelaar, die langs de rechterzijde in het rijtuig zit is de keizer, de andere is de veldmaarschalk Laudan.

Schmaje dacht dat hij van de hand Gods getroffen werd, toen hij de twee personen zag. Het waren de twee heeren, met welke hij, twee dagen vroeger, in het rijtuig had gezeten. Nu kende hij den man, wiens stand hij niet had kunnen raden.

De boeren uit zijn dorp waren, zonder acht op hem te geven, den armen Jood voorbijgereden, die op de hobbelige baan met moeite voortstrompelde; de keizer had zich zijner ontfermd en hem naast zich doen plaats nemen in zijne koets.

De dukaat, welke Schmaje uit des keizers eigen hand had ontvangen, bewaarde hij als eene reliquie. Dit geldstuk was voor hem een schat, dien hij tot geenen prijs zou hebben willen afstaan. Honderde keeren vertelde hij later van zijne ontmoeting met keizer Joseph op den steenweg van Temesvar en van den gelukkigen Paschen, welken hij aan die ontmoeting te danken had.

Naar Moriz Szekula.