De Vlaamsche School. Jaargang 15

Rembrandt's zuster.
(Zie blz. 5 en 10.)

III De reis naar den meester.

Men vindt onder de menschen zeer uiteenloopende karakters. Eenigen, op eene den geest vijandige wijze opgevoed, bezitten eene weekelijke, trage, onverschillige inborst, welke de hand des tijds kan aanroeren, zonder ze op te wekken. Menschen van zulk karakter en zulke opvoeding verliezen weinig in hun leven; deels hebben zij niets te verliezen, deels hopen zij weinig. Onbekend met de bedwelming van hoogere verwachtingen, waarin sterke gemoederen meestal verkeeren, voleindigen zij hunnen levensloop zonder hartstocht: zonder bitterheid beschouwen zij het verledene, en zien zonder vrees in de toekomst. Anderen daarentegen, van hunne vroegste jeugd af vol vuur, gevoelig, het hart vol poëzij en hoop, hebben voortdurend tegen de grillen des noodlots te strijden. Wee hun, als eene groote droefheid hen nederslaat; zij hebben de kracht niet meer, zich op te beuren. Dan wandelen deze ongelukkigen door het leven, als de blinde in de schaduw, met een verkleumd hart en drooge oogen; en in plaats van een lach speelt een bittere spot om hunne lippen.

Isaak van Swaanenburg was een dezer laatsten. Opgevoed door eene brave, zachtaardige moeder die reeds op twintigjarigen leeftijd haren beminden echtgenoot verloren had, en steeds van hare liefdevolle zorgen omgeven, was Isaak tot eenen jongeling opgegroeid. Toen begon de strijd. Hij zag een meisje, schoon als een engel, vatte eene diepe genegenheid voor haar op, en verhoopte van deze liefde de voltooiing van zijn geluk. - Om harent wil verliet hij zijne moeder, onderbrak zijn onderwijs in de kunst en liet zijne hoop op roem varen. Arm, dikwijls genoodzaakt te bedelen, gedwongen tot den vernederendsten arbeid, volgde hij haar van stad tot stad. Behoorende tot eene rijke en aanzienlijke familie, had het meisje rang en naam vergeten en tot den jongen kunstenaar gezegd: ‘Isaak, ik bemin u;’ - en vertrouwende op die woorden, had de beminnende jongman alles, zelfs zijne geliefde moeder, verlaten.

Op zekeren morgen begeleidde een lange stoet van prachtige rijtuigen eene schoone bruid ter kerke; en zij, die thans haren rijken en adelijken bruidegom zoo betooverend toelachte, was hetzelfde meisje dat eenmaal tot den armen schilder gezegd had: ‘Isaak, ik bemin u.’

Nu sprak Isaak tot zichzelven: ‘Ik wil naar mijne moeder terugkeeren; ik zal mijne smart gemakkelijker dragen, als ik mijn hoofd in haren schoot leggen en uitweenen kan; zij zal mijn zielelijden begrijpen en het lenigen. God zij geloofd, dat ik nog niet alleen ben op de wereld; ik heb nog eene moeder die mij liefheeft, en moederliefde veinst niet.’

Hij spoedde zich voort naar zijne moeder, en als hij den dorpel van het huis bereikt en aan de bel getrokken had, stortte hij tranen van vreugde. Maar weldra verdroogden zij, die vreugdetranen - ach, de arme moeder was dood; het verdriet had haar hart gebroken en haar leven verkort.

Isaak, tot in het binnenste zijner ziel getroffen, sloot zich, gedurende een geheel jaar, in het huis zijner moeder op, zonder het slechts eenmaal te verlaten, zonder iemand te ontvangen of zich aan iemand te vertoonen. Eene bejaarde dienstmaagd slechts kwam zijn eten op den dorpel zijner kamer neêrzetten, waar het niet zelden twee of drie dagen onaangeroerd bleef staan. Eindelijk verliet hij toch eens zijn huis en ging naar het graf zijner moeder; na lang in stilte gebeden te hebben, begaf hij zich vandaar tot eenen verfhandelaar, kocht linnen, verwen en penseelen, en keerde terug naar zijne woning, waar hij zich op nieuw opsloot.

Niemand had in deze bleeke, verwaarloosde en ernstige gedaante, met verwilderde haren en baard, den jongeling herkend, die vroeger een zoo rijk en schoon meisje had kunnen behagen.

Isaak geloofde aan geen edel gevoel meer op aarde, en wierp zich met gloeienden ijver op zijne kunst; maar de kunst scheen nu die ziel te verlaten, welke tot haar terugkeerde, na door een ander voorwerp harer genegenheid te zijn afgewezen; of liever, deze andere hartstocht had zijne ziel zoo zeer neêrgedrukt en onvruchtbaar gemaakt, dat in hem de kunst zich niet meer tot haar hoogste toppunt vermocht te verheffen. Afgemat door den strijd tegen de vertwijfeling, en zonder hoop van ooit in zijne kunst die hoogte te bereiken, welke hij zich voorgesteld had, verloor hij ook nog die ondernemingskracht en volharding, zonder welke de kunst geene vruchten kan voortbrengen. Bij het nauwkeurig beschouwen der schilderijen van van Swaanenburg bemerkte men terstond, dat hij veel meer tot stand zou gebracht hebben, als hij meer moed bezeten had, en dat hij van het talent, hetwelk hij inderdaad bezat, niet genoeg partij had getrokken. Evenwel werd deze man, die slechts een middelmatig schilder maar een uitstekend talent was, de meester der beroemdste Vlaamsche school, waar, van alle zijden leerlingen heentogen, die het als 't grootste geluk beschouwden door hem te worden aangenomen. De opname in zijne school was nogtans geene gemakkelijke zaak; want Isaak van Swaanenburg was de zonderlingste en eigenzinnigste kunstenaar, die ooit eene school geopend heeft. Het bewustzijn zijner middelmatigheid en zijner onbekwaamheid om iets groots voort te brengen, maakten zijne inborst nog ruwer en hem nog achterhoudender. Wee den jongeling, die den voet in zijne school zettede zonder

[p. 19]

de bekwaamheid, welke vereischt wordt om een goed schilder te worden! Zulk een was het voorwerp van de bitterste en hatelijkste spotternijen des meesters en moest dagelijks de hardste en voor een jeugdig hart schier ondragelijke berispingen aanhooren. Isaak misleidde zulk eenen leerling niet; hij ontdekte hem zonder omwegen en zonder vele woorden, kort en duidelijk, zijne ongeschiktheid, en gelukkig hij, die in 't bijzijn zijner makkers niet op eene ruwe wijze heengezonden werd. Daarentegen besteedde hij al zijne zorgen aan hen, in wie hij het heilig kunstvuur ontvlammen zag; maar zelfs die zorgen waren eenigszins ruw en hard. Onbarmhartig vernietigde hij de vroegtijdige hoop der vurige jongelingen en liet hun zelfs die vreugde niet, welke het leven van twintigjarige harten verfraait. Droomde iemand van eene gelukkige, eer- en roemvolle toekomst, dan herinnerde Isaak hem aan den bedelenden Homerus, den verbannen Ovidius, den krankzinnigen Tasso, en zoovele beroemde schilders, die, door hunne tijdgenooten miskend, in ellende omkwamen. Dan sprak hij spottend van hen die, door gelukkige uitkomsten medegesleept, hunner verbeelding den vrijen teugel lieten; dan verhaalde hij, hoe ook hij gemeend had, een man van talent te zijn, en hoe hij, door eene geheime macht in de middelmatigheid teruggehouden, niet tot het doel had kunnen komen, tot welks bereiking hij in zichzelven toch de kracht bespeurde. Daarom gaven hem zijne leerlingen den bijnaam Satan en noemden zij zijne school het Vagevuur.

Gelijk men toch bemerkt, bezat deze meester eene wonderbare begaafdheid, om de leerlingen in zijne kunst te onderwijzen en hun deze begrijpelijk te maken, en, ondanks zijne spotzucht, verkreeg hij bij hen, die eenigen aanleg hadden, zulke in het oog vallende uitkomsten, dat ieder huisvader, die van zijnen zoon eenen bekwamen schilder wilde maken, hem naar Isaak van Swaanenburg zond.

Was het iemand door list of lang smeeken gelukt, hem te spreken en in zijne school toegelaten te worden, dan moest hij de zwaarste proeven doorstaan, eer hij zeggen kon, dat hij werkelijk was aangenomen; en die hierin niet het grootste geduld aan den dag legde, werd als ongeduldig en ongeschikt zonder genade weggezonden. ‘'t Is het geduld dat de kunstenaars vormt,’ placht van Swaanenburg te zeggen.

De goede Louiza zou zonder twijfel wel niet bij hem zijn toegelaten, en zou van hem de gunst, welke zij verzoeken wilde, wel niet verworven hebben; vreesachtig en onervaren als zij was, zouden de eerste moeielijkheden haar ontmoedigd hebben. Maar vóór haar vertrek had zij bij het graf harer moeder gebeden, en de Voorzienigheid geleidde haar tot eene onverwachte samenkomst met meester van Swaanenburg.

Louiza en haar broeder waren op hunnen wagen, welke door eenen molenaarsknecht gevoerd werd, in de nabijheid van Leiden aangekomen, toen de paarden schrikten voor eenen man, die, op den rug en met bloed bedekt, dwars over den weg lag. Louiza steeg af, bracht den ongelukkige weêr tot bewustzijn, deed hem in hare plaats op den wagen beuren, en ging zelve te voet.

Bij toeval zat van Swaanenburg juist in de nabijheid onder eenen boom; hij had deze edele handelwijze gezien en voelde, wat hem sinds langen tijd niet gebeurd was, zijne oogen weder vochtig worden. Hij stond op en ging met eenige woorden van goedkeuring tot het meisje, dat hem met bescheidenheid antwoordde en weldra de reden harer reis mededeelde. Toen rimpelde zich het voorhoofd des strengen meesters, hij wierp eenen ernstigen blik op Paul en trad zwijgend naast hen voort. Weinige minuten daarna kwamen zij bij eene smederij, in welker achtergrond, onder een roetig dak, men de smeden gewaar werd, op wier bruine gezichten het gloeiend ijzer eenen vurigen glans wierp. Paul bleef eensklaps staan en naar de smederij wijzende, riep hij: ‘O zie eens, zuster, hoe wonderschoon! Wat eene prachtige speling van 't licht; zie! wat eene levendige uitdrukking op die verlichte gelaatstrekken!’

‘Zoudt ge daar wel eene teekening van kunnen maken?’ vroeg de schilder op eenen ongeloovigen toon.

Paul haalde een blad papier en een potlood te voorschijn en ontwierp eene wel is waar gebrekkige schets, doch zonder de voornaamste uitwerking te missen.

‘Meisje, - zeide de schilder tot Louiza, - gij behoeft niet verder te gaan; ik ben van Swaanenburg, en ik neem uwen broeder als leerling aan; keer terug en breng deze tijding aan uwe moeder.’

‘Mijne moeder! - zeide zij bedroefd, - mijne moeder... zij zegent ons van uit den hemel!’

De meester vernam alles van Louiza en begreep hare grootmoedige opoffering; hij stortte haar moed en hoop in 't hart, en verklaarde, dat zij voortaan geene zorgen meer zou dragen voor den knaap, dien hij van nu af aan tot zijnen zoon aannam. Vervolgens liet hij den gewonde in eene herberg brengen, betaalde alle kosten voor diens verpleging, nam afscheid van Louiza en ging met Paul naar zijne woning in Leiden.

De oude schilder gevoelde eene inwendige tevredenheid. Gelijk de duivelen voor de engelen vluchten, zoo scheen zijne menschenhaat door deze gelukkige ontmoeting verjaagd te zijn; Louiza had hem het geloof weêrgegeven, zonder hetwelk noch vreugde noch deugd bestaan kunnen.

Op de krampachtige smart der scheiding volgt gewoonlijk eene neêrslachtigheid, welke in diepe droefheid eindigt; van lieverlede echter, gelijk het met alle lijden gaat, wordt deze gelenigd: eerst zijn het de tranen die het geschokt gemoed verlichten; dan wordt het kalmer; ook de gedachten worden den invloed dier kalmte gewaar, en gaan van vertwijfeling tot zachte zwaarmoedigheid over. Zoolang het schokken van eenen wagen de lichamen der reizigers schudt, en zoolang het geraas der wielen de verbeelding verdoofd, ontstaat er een toestand tusschen waken en slapen. Zoo is het ook bij droefheid; de gejaagheid houdt op, de kalmte beheerscht de zinnen en verdrijft den angst.

Aldus was Louiza's gevoel op haren terugkeer naar huis. Onder het rijden zweefden haar duizend gedachten voor den geest, zonder dat zij zich met eene enkele kon bezig houden: hare moeder voor altijd verloren, Paul ver van haar verwijderd,

[p. 20]

haar vader aan de dronkenschap verslaafd, hare zusjes, de zorgen des handels, het verledene, het tegenwoordige, de toekomst, onrust, besluiten, vrees, beangstigden en verbijsterden hare zinnen. De avond was gevallen, de paarden liepen in eenen sterken draf; het licht in de langs den weg staande huizen verblindde de oogen der vermoeide, de vochtige nachtlucht deed de leden bibberen van koude; dit alles drukte haar neêr. Eindelijk, na verscheidene uren, hield de wagen weêr voor de vaderlijke woning stil.

‘He! he!’ schreeuwde de voerman verwonderd, wijl niemand op het geraas van den wagen en het herhaald klappen van de zweep verscheen; ‘he! doe open!’

Niemand antwoordde.

‘Voor den bliksem! slapen ze dan allen? he! he!’

Alles bleef stil.

Knorrig klom hij van den wagen, sloeg zoo hard hij kon met den klopper op de deur, doch de echo alleen herhaalde de slagen, vergezeld van het geblaf eens honds in het naaststaande huis. Louiza steeg af, en vol angst riep zij insgelijks: ‘doe open, ik ben het; Louiza!’

Geen antwoord.

‘Om Gods wil, juffer,’ - riep de knecht bleek en bevend, - ‘wat mag dat zijn?’

‘Mijn God! ontferm u onzer!’ zeide Louiza, toen, na hernieuwd kloppen, alles stil bleef.

Intusschen hoorde men in de verte een onverstaanbaar geroep, en verscheidene lichten glinsterden hier en daar in de duisternis. Geroep en lichten kwamen dichter bij: Louiza herkende haren vader, den maalknecht en den buurman, die het bosch en de omliggende paden doorzochten.

‘Er is een ongeluk gebeurd: loop, jongen, om 's hemels wille, en zie wat er te doen is.’

Men kon echter reeds verstaan, wat de zoekenden tot elkander zeiden.

‘Hebt gij wat ontdekt?’

‘Neen; dat is een vreeselijk ongeluk’

‘Alles is te vergeefs; men moet het opgeven.’

‘Opgeven? - schreeuwde Gerrits, die ditmaal niet beschonken was, - zal ik 't opgeven, mijne arme kinderen te zoeken, die in het bosch verdwaald zijn?’

‘In 't bosch verdwaald! - snikte Louiza bevend, - mijn God! verlaat Gij mij dan geheel en al?’ doch moed vattende, vroeg zij den eerste die naderde: ‘sedert wanneer zijn zij weg?’

‘Van omtrent den noen.’

‘En hoe dat?’

‘Zij gingen in het bosch beziën zoeken, en beloofden zich niet ver te verwijderen.’

‘En wanneer heeft men ze gemist?’

‘Toen het reeds donker was.’

‘Hebt gij u zoo verdeeld, dat ieder een bepaald gedeelte van het bosch doorzocht?’

‘Neen; maar dat hadden wij moeten doen. Och! dat we daar niet aan gedacht hebben. Ieder liep op goed geluk rond.’

‘Dan bid ik u, doe het nu zoo! gij zijt getwaalven: verdeelt u op twee honderd passen van elkander, en ga rechtdoor het bosch in, onder aanhoudend roepen. Zoodra gij geroepen hebt, blijft dan stilstaan en luistert, en op het minste geruisch moet ge afgaan. Vader en ik zullen hier deze plaats doorzoeken. Gaan wij nu en God zal uw liefdewerk beloonen.’

Door Louiza's zielskracht weêr aangemoedigd, verwijderden zich allen op nieuw; Louiza echter nam haren weenenden vader bij de hand en trok hem met zich in 't kreupelhout. Daar liepen zij meer dan een uur rond, zonder iets anders te hooren dan het ruischen der bladeren, het murmelen der beken of het kraken onder hunne voeten, toen eindelijk, van droefheid, inspanning en angst uitgeput, het meisje krachtelooos neêrzonk. De vader plaatste de toorts tusschen twee groote steenen, zettede zich naast haar neder en trachtte hare verkleumde handen in de zijnen te verwarmen. Ach! de ongelukkige had allen moed verloren en wenschte slechts te sterven, om van alle smart bevrijd te zijn.

‘'t Is waar, - zuchtte Gerrits, - 't is mijne schuld dat dit ongeluk gebeurd is; mijne onverschilligheid, mijne dronkenschap zijn oorzaak, dat de kinderen verloren zijn.’

Louiza antwoordde niet.

‘Maar wij kunnen hier niet blijven. Sta op, Louiza.’

Het meisje wilde zich opheffen, doch had daartoe de kracht niet en zonk weêr ineen. Herhaalde pogingen baatten even min: Gerrits wilde nu de onmachtige opnemen, om ze te dragen, toen de toorts omviel en uitging.

‘Bij alle duivels, - schreeuwde Gerrits toornig - daar zit ik nu in den donker met dat halfdoode meisje. O! de Hemel straft en tuchtigt mij vandaag voor al mijne zonden te gelijk.’

Den volgenden morgen vroeg keerde hij, bleek, afgemat en met zijne onmachtige dochter in de armen, naar huis terug. - Daar was reeds een buurman met de verlorene kinderen aangekomen.

De kleine Francisca was een lijk, en het kleine Treesje was der dood nabij.

(Wordt vervolgd.)