De Vlaamsche School. Jaargang 11

[p. 61]

de h. familie, met de h. anna en joachim. - fac simile eener houtsneê van albrecht dürer.

[p. 62]

Verbond van Kunsten, Letteren en Wetenschappen te Antwerpen.

Op 21 April ll. ten 8 ure 's avonds gaf M.L. Alvin, bibliothecaris der Koninklijke Academie van Belgie, in de groote zaal van het Verbond eene verhandeling over Albrecht Dürer, wiens welgelijkend portret men aantreft in den derden jaargang van ons tijdschrift, bladz. 177.

Al de werken van dezen meester waren in de zaal ten toon gehangen, namelijk 170 houtsneêplaten, 208 koperen platen en de fac similes zijner teekeningen voortkomende uit de verzameling van aartshertog Karel, benevens een aantal platen naar tafereelen door hedendaagsche plaatsnijders en teekenaren vervaardigd.

Aan het einde der zaal hing de prachtige eereboog van Maximiliaan, een der grootst gekende plaatwerken, bestaande uit 32 platen op lijnwaad geplakt, en een zeer indrukwekkend geheel uitmakende. Aan het andere gedeelte der zaal prijkte de praalwagen door Albrecht Dürer voor dezelfde feesten, de krooning des keizers van Duitschland, geteekend. Geen werk van den Nurembergschen meester ontbrak. Degene welke volstrekt onvindbaar zijn, en waarvan maar een of twee exemplaren in de keizerlijke en koninklijke verzamelingen bestaan, waren door goede lichtteekeningen terug gegeven.

In den 5ⁿ jaargang 1859 hebben wij de fac simile eener houtsnede van dezen beroemden meester medegedeeld, bladz. 105, de HH. Stephanus, Gregorius en Laurentius voorstellende, en in 1860, de Krooning van Maria, bladz. 39. Thans bieden wij onze lezers de H. Familie met de H. Anna en Joachim aan.

In zijne verhandeling heeft M. Alvin, vluchtig de voornaamste gebeurtenissen uit het leven van Albrecht Dürer aangehaald, en den hongaarschen oorsprong zijner familie, den dorpstronk waaruit een krachtigen rank is ontstaan, waarop de kunst gedurende drij geslachten moest bloeien, doen kennen. Vooreerst was het Antoni, de zoon van den beestenhoeder die, hoe jong ook nog, een merkelijken aanleg toont voor de teekenkunde, en die door zijnen vader bij eenen goudsmid van Jula wordt geplaatst. Vervolgens is 't Albrecht (de oude) die het bedrijf voortzet van zijnen vader Antoni, die een kunstenaar wordt van groote verdiensten, verplicht is zijn vaderland te verlaten om elders fortuin te gaan zoeken, en zich, in 1455, te Nuremberg komt neêrzetten, na gansch Duitschland te hebben doorreisd en langen tijd in de Nederlanden te hebben verbleven. Het is niemand onbekend dat onze provinciën zich, te dien tijde, tusschen al de natiën van Europa onderscheidden in het vak der schoone kunsten, en dat Duitschland vooral er zijne kunstenaren heen zond om er zich te gaan volmaken.

Albrecht Dürer sluit de rei der talentvolle mannen, welke zijne familie opluisteren, maar ook zijn genie verdonkermaant allen. Derde zoon van de 18 kinderen welke zijne moeder ter wereld bracht, heeft hij geene afstammelingen achtergelaten; derde zoon van het gezin is hij ook de laatste der Dürer's die de kunst beoefende, en zeker is zulks niet te betreuren, want het valt grootelijks te betwijfelen of een erfgenaam van zijn bloed hem zou overtroffen, of zelfs op gelijken rang met hem zou hebben gestaan, en beter is het op hetzelfde standpunt te blijven staan dan af te dalen.

De reis van Albrecht Dürer in de Nederlanden, tijdens de jaren 1520-21, heeft eene belangrijke plaats bekleed in de verhandeling. Het dagboek waarin de kunstenaar de verschillende omstandigheden van zijn verblijf in de Nederlanden heeft aangeteekend, boezemt ons een heel bijzonder belang in.

Ziehier de kunstenaar, vergezeld van zijne vrouw Agnes Frey en zijne kleine meid Suzanna, die zich op weg begeeft den dag van Sint-Kiliaan, den 8 Julij 1520 - Hij was alsdan vijftig jaren oud. - Hij vertrekt uit Nuremberg met eene gansche vracht zijner werken, met talrijke afdruksels van al de platen welke hij tot dan toe heeft voortgebracht. Deze reis had een dubbel doel: het aangename en het nuttige. Ook meende de kunstenaar als koopman te kunnen gelukken; doch de uitslag moest hem weldra doen ondervinden, dat de geest van handel en die der kunst niet samen gaan. Eerst en vooral begeeft hij zich naar Bamberg, waar hij door den bisschop met onderscheiding wordt ontvangen. Deze geeft hem een doortochtbrief, ten einde de voorwerpen des schilders te doen eerbiedigen door de talrijke posten der tolbeambten, welke op den ganschen weg geplaatst zijn. Dürer legde kleine dagreizen af en bleef overal stil waar iets merkwaardigs te zien was. De buurtwegen zijn zeer moeilijk. Hij trekt door Frankfort; van daar gaat hij, langs de Mein, naar Maynz. Eens op den Rhijn, toonen de tolbeambten zich zoo welwillend niet meer: hier is hij verplicht een briefje te onderteekenen, waarbij hij belooft de rechten te betalen bij zijne wederkomst; daar weet hij den tolbeambte om te klappen door hem een ‘beeldeken’ te geven. 't Was het middel welke hij ook te Bamberg had aangewend: een exemplaar van het Leven der H. Maagd had den doortochtbrief van den bisschop betaald.

Eindelijk komt hij te Keulen aan, trekt door Luik, waar hij niet stil houdt dan om den nacht door te brengen, bevaart de Maas tot bij Maasijck en richt van daar zijne schreden naar Antwerpen, dwars door het zand der heide. Bijna eene maand was hij op reis toen hij de brabandsche stad bereikte. De rijkdom der plaats en de pracht harer gebouwen deed zijne bewondering ten top stijgen. Op 7 augustus legde hij, vergezeld van zijnen gastheer, een bezoek af bij den burgemeester, in het huis welk deze magisstraat voor zich had doen bouwen. Volgens Dürer bestond er niets zoo grootsch en zoo schoon in gansch Duitschland. Vervolgens gaat hij de werkplaatsen der schilders bezichtigen; hij vindt hen bezig aan een groot werk. Men bereidt de zegenpralende inkomst van koning Karel, die tot keizer is uitgeroepen. De doeken, welke de kunstenaars penseelen, moeten de straten versieren langs waar de stoet zal voorbijtrekken. Hij ziet daar mannen wier namen vandaag beroemd zijn: Joachim Patenier, de dinantsche schilder, de eerste die de landschapschildering tot een afgezonderd vak verhief; Quinten Matsys, de schilder smid; Lucas van Leyde de schilder plaatsnijder en eene menigte anderen. Den 15 augustus wekte de groote processie van O.L.V. zijne bewondering op: hij geeft er eene aangename beschrijving van.

Hij nam Antwerpen voor zijn hoofdkwaartier en knoopte er talrijke betrekkingen aan met de vreemde kooplieden, de rijke burgers en de monikken van het Augustijnenklooster. Gansch zijn

[p. 63]

dagboek staat vol nota's over de middagmalen waarop hij was verzocht geweest, over de geschenken welke hij gedaan of ontvangen had, over de platen welke hij verkocht had of weggegeven. Drij keeren verlaat hij Antwerpen, eerst gedurende zeven weken om Brussel, Leuven, Keulen en Aken te bezoeken. In deze laatste stad woont hij de feesten bij, op het einde van October, die gegeven werden ter gelegenheid van de krooning van keizer Karel. Langs Gelderland, Braband en Zeeland keert hij terug. In de maand December, begeeft hij zich weêr naar deze twee provinciën en loopt er eenig gevaar dicht bij het eiland Walcheren, waar hij zich uit nieuwsgierigheid met een schip had naartoe begeven, ten einde eenen nacht op zee door te brengen. In de lente gaat hij naar Brugge en Gent.

Wanneer men zijn dagboek leest, betreurt men de beknoptheid zijner overwegingen over de kunstvoorwerpen, welke hij in deze twee steden had gezien. Het is wonderlijk dat hij geen enkel werk aanstipt van Memmelingen; hij zegt geen enkel woord over de kas van Sinte-Ursula. Wanneer hij spreekt over de Aanbidding van het lam door de gebroeders Van Eyck, kent zijne bewondering geene palen; ook is hij vol achting voor de schilderstukken van Rogier Van der Weyden, welke hij in de Gulden Kamer van het stadhuis van Brussel heeft in oogenschouw genomen.

Tijdens den Vastenavond van 1521 ontving Albrecht Dürer verscheidene eerbewijzingen van wegens de verschillende gildens van Antwerpen. De goudsmeden waren begonnen; maar het schitterendste van al was de hulde, welk door de Sint-Lucasgilde werd gebracht. De kunstenaar werd in de gilde ontvangen met zijne vrouw en zijne meid Suzanna, en de ontvangst was den kunstenaar volkomen waardig. Vrolijk wijdt Dürer in zijn dagboek uit, over de bijzonderheden van dit feest, alsmede over de eerbewijzen waarvan hij het voorwerp is geweest.

Op het oogenblik dat de kunstenaar zich gereed maakte om naar zijn vaderland weder te keeren, kwam de koning van Denemarken te Antwerpen aan. Deze verlangde zijn portret te hebben van den Nurembergschen meester: 't is voor hem een vertoef van tien dagen want hij moet den koning naar Brussel volgen en de feesten bij wonen, welke de keizer en de gouvernante, de aartshertogin Margaretha, hunnen koninklijken gast, Christiaan II, gaan aanbieden.

Tijdens de uitstapjes welke Dürer deed, zoowel te Brussel als te Mechelen, Gent en Brugge, werd hij luisterlijk gefeest door de schilders en goudsmeden. De magistraten zelven hieten hem welkom en boden hem geschenken aan. De schilder Bernard Van Orley gaf ter zijner eere een prachtig banket, waaraan verscheidene personen van hoogen rang deel namen.

Eindelijk, op 18 Julij 1521, 't is te zeggen, een jaar en tien dagen na zijn vertrek uit Nuremberg, herneemt Albrecht Dürer den weg naar zijn vaderland. De stoffelijke uitslag dezer reis was er wel verre af van te beantwoorden aan de verwachting welke hij er had van opgevat: zijne rijke verzameling gravuren was weg, maar op welke wijze? Hij heeft nog voor geene 200 gulden verkocht; maar integendeel, heeft hij ook aan iedereen gegeven; aan de kleinen zoowel als aan de grooten, aan zijne kunstbroeders, aan zijne gastheeren, aan de Augustijnermonikken van Antwerpen, aan Mevrouw de gouvernante Margaretha, aan zijnen geneesheer, want hij was te Antwerpen ziek geweest: eerst was hij in Zeeland aangerand geworden door de polderkoorts, en deze ziekte had hem in de lente op nieuw aangetast te Antwerpen. Hij haalt dit feit in zijne notas aan.

‘Drij weken na Paaschen, zegt hij, heb ik mij bevangen gevoeld door eene heete koorts, eene zonderlinge ziekte, welke overeenkwam met degene waarvan ik in Zeeland was aangerand, ziekte waarover ik nooit heb hooren spreken en die ik nog heb.’

Toen hij ons land verliet, scheen hij in het geheel niet tevreden over zijne reis en vooral niet over zijnen handel. ‘Ik heb ongeluk gehad, schrijft hij in zijn dagboek, in al wat ik in de Nederlanden heb gedaan; verteer, verkoop, en andere dingen, ongeluk in alles, zoowel bij den hoogen als bij den lagen stand. Vooral heb ik niets ontvangen van mevrouw Margaretha om al wat ik voor haar gedaan en haar gegeven heb.’

En nogtans was het bestaan van den schilder zeer werkzaam geweest gedurende deze twaalf maanden: op elken regel van zijn dagboek vindt men eenig werk vermeld. Nu eens is het eene teekening naar een gedenkteeken of een wezen dat hem vreemd is: te Gent teekent hij een levenden leeuw volgens de natuur; dan weder is het eene schildering welke hij ten geschenke geeft aan eenen liefhebber. Meer dan twee honderd portretten staan in deze notas aangeteekend: hij geeft de schetsen terug van al degenen met wien hij in betrekking is geweest. Zelfs maakt hij, voor den geneesheer der gouvernante, het plan van een huis, welk deze voornemens is te Mechelen te laten bouwen; hij teekent blazoenen voor eenen edelman; geeft aan zijnen vriend Tomasin gekleurde teekeningen om zijne woning te versieren. En, bij slot van rekening, toen hij de noodige gelden moest bijeen verzamelen om te vertrekken, was Albrecht Dürer verplicht 100 gouden gulden te leenen.

Het dagboek dezer reis houdt op te Keulen. In zijn vaderland wedergekeerd, leefde Dürer nog zeven jaren en stierf op 8 April 1528. Indien men de getuigenis mag gelooven van Willibald Pirckheimer moeten deze laatste jaren van zijn bestaan wel pijnlijk zijn geweest. Ziehier wat wij lezen in eenen brief, geschreven door dezen vriend en vertrouweling van den schilder:

‘Waarlijk heb ik in Albrecht Dürer den besten vriend verloren, welken ik op de wereld bezat, en niets heeft mij meer bedroefd dan hem een zoo smartvollen dood te zien sterven, aan welken, behalven Godes wil, niemand heeft medegewerkt dan zijne vrouw; deze vrouw, die zijn hart heeft afgeknaagd, en hem zoodanig heeft gemarteld, dat zij er zijn einde heeft door bespoedigd, want hij was uitgedroogd als een strooipijl. Nergens mocht hij moed gaan zoeken, 't was hem niet toegelaten zijne vrienden te zien, zoodanig beheerschte hem deze vrouw en dwong zij hem om te werken zonder ophouden, opdat hij maar geld zou winnen, waarvan zij zou kunnen gebruik maken, indien de dood hem kwam verrassen. Ook heeft Albrecht haar zes duizend gulden achtergelaten. Maar zulks toch kan haar geene voldoening verschaffen; want, alles wel ingezien, is zij toch de eenige oorzaak der dood van haren man. Ik zelf heb haar dikwijls gesmeekt om af te zien van hare slechte handelwijze, welke zoo zeer was af te keuren. Dikwijls heb ik haar gewaarschuwd en voorzegd, welk einde op dat alles noodzakelijk moest volgen. Maar deze raadgevingen en waarschuwingen

[p. 64]

zijn slechts beloond geworden door ondankbaarheid: zij is de vijandin geworden van degenen welke dien man goed wilden en belang stelden in zijn lot.’

Ziedaar eene korte doch ernstig zware beschuldiging. Zij is over het algemeen aangenomen en aan den naam van Agnes Frey kleeft dan ook eene algemeene afkeuring. M. Alvin bekent dat hij ook een aanklever dezer afkeuring was toen hij, tien jaren geleden, hetzelfde onderwerp behandelde. Volgens geweten gelooft hij zich verplicht op deze meening terug te moeten komen; hij is bijna geneigd om eervolle boetpleging te doen, en waarom wil hij zijn woord herroepen? 't Is omdat hij, bij middel van het dagboek, waarin de schilder gedurende zijne reis, alle avonden zijne vertrouwelijkheden aanteekende, het huislijk leven van Albrecht Dürer heeft bestudeerd. Hij doet zien hoe het huwelijk tusschen Albert en Agnes werd gesloten: de jonge lieden hadden elkander niet verkoren: de ouders hadden alles voor hen afgedaan. Dat deze vereeniging niet gelukkig is geweest, zulks kan men gemakkelijk aannemen: het waar geluk kon dit huis, waar nooit de stemme van een kind had geklonken, niet bewonen; maar de twee echtgenoten hebben ieder het hunne bijgebracht in het verdriet door zulke berooving geboren.

Volgens de bepaalde beschuldiging van Wilibald Pirckheimer, zou Agnes eene geldgierige vrouw geweest zijn, die haren man dwong om te werken, ten einde gulden op gulden bijeen te zamelen. Opdat zij aldus kon handelen, zou zij; zoo als het spreekwoord zegt, meester moeten geweest zijn van de kas en haren echtgenoot op den noodzakelijken pegel hebben gezet. Zulks ziet men in meer dan een huishouden, al is het daarom bij geen kunstenaar, maar zulk iets ziet men op geen enkelen dag tot stand komen. De vrouw die haren man beheerscht heeft het van langzamerhand moeten aanleggen, ten einde hare heerschappij te vestigen. Doch wat ziet men in het huishouden van Dürer, gedurende de eerste 21 jaren? Dat het ontegensprekelijk de man is die heerscht, die als meester handelt, die alles alleen bestiert. Nauwelijks zijn zij elf jaren getrouwd, of Albrecht begeeft zich alleen naar Italië, langen tijd verblijft hij te Venetië en leidt er een jongmansleven. Om er zich van te overtuigen heeft men enkel de brieven te lezen, welke hij toen schreef aan dien zelfden Willibald.

Gedurende de gansche reis in de Nederlanden - zij waren alsdan meer dan 25 jaar gehuwd - gaan de zaken voort op den zelfden voet; 't is Albrecht die alleen de uitgaven regelt, die verkoopt en links en regts weggeeft, zonder de minste tusschenkomst zijner vrouw. En 't zou bij hunne terugkomst te Nuremberg zijn, dat de zaken tot dit punt zouden veranderd zijn? Na vijftig jaren geheerscht te hebben, zou deze meester, zoo jaloersch op zijn gezag, er zoo maar eensklaps hebben van afgezien? Is het niet veel eenvoudiger den dood van Albrecht Dürer toe te schrijven aan natuurlijke oorzaken? Hij was niet genezen van de koorts welke hij te Antwerpen had opgedaan, en de geneeskunde kende toen de middelen nog niet om haar te bestrijden. Wat de redens van zijn verdriet betreft, zonder twijfel moesten er bij hem bestaan. Zijne inborst kon niet vrolijk zijn: de tegenstelling van het leven welk hij in de Nederlanden geleid had, de eerbewijzen waarvan hij het voorwerp was geweest, de stoffelijke en zedelijke werkzaamheid, waarmede hij als vereenzelvigd was, vergeleken aan de eenige doodsche rust van zijn bestaan te Nuremberg, heeft zijne gesteltenis tot treurigheid kunnen ontwikkelen en hem tot ingetogenheid en uitteering gebracht hebben. Ook kwam hij in keizer Maximiliaan eenen beschermer te verliezen, die door den nieuwen vorst niet werd vervangen. Laat ons de vrouwen niet te veel den steen toewerpen, zegde M. Alvin, en kleven wij niet te licht de verwijten aan welke men hun toestuurt, uit vrees van ons onrechtvaardig en partijdig te toonen.

De waardeering van Dürers talent als groot kunstenaar, zou eene gansche zitting verreischt hebben; maar dewijl de werken van den meester onder de oogen der aanhoorders gesteld waren, verklaarde de redenaar zich te kunnen bepalen, bij het karakter der werken van den meester in groote trekken af te malen. Hij haalde de denkwijze van M. Julius Renouvier aan, uitgedrukt in zijn werk over De typen en de werkwijze der plaatsnijders.

Ofschoon de redenaar de beoordeelingen van gemelde schrijver bijtreedt, voegde hij erbij, dat Albrecht Dürer degene is, die in gansch Duitschland, het teeken der kunstherbloeijing gaf, hetgeen ook zijnen eeuwigen roem zal uitmaken; en dit is ook onze zienswijze. Dürer is een van die talenten die de eeuwen doorstaan, niet alleen door hunne voortbrengselen, maar ook door hunne eigenaardigheid, die het kenmerk is van het wezenlijk talent en eene noodzakelijke vereischte om eenen meester in de kunst genoemd te worden.

De verhandeling van M. Alvin hebben wij met veel belangstelling gevolgt, maar nog met veel meer genoegen zagen wij de tentoonstelling van de zoo talrijke werken van dezen duitschen meester. Beide, hopen wij, zullen voor de kunst goede vruchten dragen.

Eene bemerking die wij bij deze gelegenheid gemaakt hebben, is deze: men is trotsch heden de houtsnede naar werken van vreemde meesters te toonen, maar waarom verwaarloost men dan toch dit vak der kunst of kunstnijverheid optebeuren en aantemoedigen? Indien er talrijke schoone werken der hedendaagsche school verloren gaan en voor het nageslacht onmogelijk zullen kunnen tentoongesteld worden, dan zeker zal die verantwoordelijkheid vallen op hen die gedurig met fierheid spreken van de kunsthoofdstad des lands, en eene geringe bijdrage weigeren ter ondersteuning van een werk van algemeen nut, zoo als het tijdschrift de Vlaamsche School, dat niet alleen voor de tijdgenoten maar ook voor het nageslacht van het grootste belang is.

Zekere hooggeplaatste persoon beweerde wel eens, dat de houtsnede geene reden van bestaan meer had, door de lichtteekening (photographie), hetgeen wij uit al onze krachten moeten bestrijden omdat het geenszins bewezen is, dat de lichtteekening stand zal houden; wel integendeel; daarbij is zij aanzienlijk duurder dan de houtsnede, welk kunstvak wij nog altoos beschouwen als het beste middel om den kunstgeest optewekken bij het volk en de kunstenaren te doen kennen bij landzaat en vreemden.

Moge de heerlijke tentoonstelling, waarover wij hooger spraken, de oogen geopend hebben, van hen die tot heden verwaarloosden onze moeilijke pogingen te ondersteunen, dat is - in 't belang der vlaamsche kunst - onze vurige, welgemeende wensch.