De Vlaamsche School. Jaargang 9

Verhandeling over het dorp en de hoofdbank van Santhoven.
Vervolg, zie 9^ste Jaergang bl. 211.

III.

Thans is Santhovens bank ons eenigsints bekend; onderzoeken wy vervolgens de plaets waer zy was gevestigd. De opheldering van dit punt is zeer belangryk, niet alleen voor de studie der heerlykheid maer zelfs voor de geschiedenis dezer landen, doordien het gerccht herhaelde malen

[p. 228]

ter stede werd overgebragt; wy zullen dit door eenige woorden bewyzen.

Of de gedingen plaets hadden op het Hof des dorpsheeren, in een byzonder daertoe bestemd gebouw, of wel in eene herberg of gemeentehuis, kunnen wy niet juist verzekeren; alleenlyk blykt het dat het gerecht aenvankelyk in de hoofdplaets der bank moet gezeteld hebben, maer dat het door oorlogen, omwentelingen of verandering van bewind, soms naer Antwerpen werd overgevoerd, om door oneenigheid tusschen verscheidene vorsten, naer Santhoven weder te keeren⁽¹⁾.

Zoo is het gebeurd dat hare gerechtigheid in het Hessenhuis, in de Leguit of in andere stadsgebouwen zetelde, en de gemeene gevangenis gebruiken mogt.

Ten jare 1356⁽²⁾ liet Hertog Wenceslaus van Braband de Stad Antwerpen aen Vlaenderen over. Eene algemeene afkeuring begroette deze schandelyke verkooping door onzen vorst gepleegd.

Even als de inwooners van Antwerpen, waren die van Santhoven over deze daedzaek verontweerdigd, en weigerden zy den nieuwen vorst te dienen; zy trokken dan met hunne hoofdbank naer het dorp terug, om, zoo als de Kronyk zegt: ‘henne Hertoge geen ongelyck te doen;’ de rechtbank werd te Santhoven gehouden tot dat Antwerpen, wederom onder het gebied der hertogen van Braband gekomen, zy ter stede terug gebracht werd.

In het jaer 1566 (den 17 october), werd er door Jacob van Henxthoven⁽³⁾, Schoutet van Santhoven, ten aenzien der ligging dezer plaets by de stad, een akkoord gesloten, waerdoor, met toelating des konings, de hoofdbank naer de stad Antwerpen werd overgevoerd, alwaer er eene betamelyke zittingplaets met de daertoe noodige meubelen, ten hare gebruike moest gesteld worden, even als eene beluik om hare gevangenen op te sluiten. - Zie hier dit stuk 't welk wy overschryven uit de belangryke verzameling getiteld: Gerecouvreerde stukken, ter stedelyke Archieven bewaerd:

‘Alsoo by Jacob van Henxthoven Schouteth van Santhoven ende oyck by zyne voersaten Schoutetten aldaer geweest zynde, bevonden is geweest dat zy voer de hooftbancke oft justicie van Santhoven te doene hebbende, partyen qualicken hadden conen̅ gerieven, vuyt dyen omtrent Santhoven zeer luttel mannen geseten waeren en̅ gescapen waeren luttel Leenmanen aldaer te come̅n woonen; ter caussen van den welcken men tot grooten coste van partyen de Lee̅mannen (zeer breet en wyt geseten) extraordinarie hadden moeten bescryven, die hen dyen nyet tegenstaende oyck excuseerden, midts henne occupatien, donbequaemheyt, groote distantie van de plaetsen, periculen en̅ andersints, te com̅ene, soo dat partyen jaer en̅ dach hen processen hadden moeten vervolghen daer sy andersindts op een maendt oft twee tyts hadden mogen geexpedieert ende ontco̅mert wordden, zoo verre tvoirs̅ hoff oft hootbancke wordde gehouden daer den meestendeel van̅ voers̅. Leenmannen resideerden, als binnen der stadt van Antwerpen alwaer tande̅n tyde, en̅ tot dat de selve stadt aen Vlaenderen geannexeert werde, de voirs̅. hootbancke gehouden waere geweest: soo eest dat de voers̅. Jacob van Henxthoven, van eedts wegen ende anderssindts genegen wesende tot welvaert vanden gemeynen ondersaten en̅ dexpeditie van Justicie der hootbancke en̅ der jurisdictie van Santhoven voers̅., met myn̅ heeren Bourgm̅ren Scepen̅ en̅ Raet der voers̅. stadt van Antwerpen coica̅tie dyen aengaen̅ gehadt hebben̅, eyntelycken metten zelven geaccordeert js, zoo verre de voer̅s. hootbancke by consente van̅ Co̅. Majestyt alhier bynnen der stadt werdde getransfereert op de poincten en̅ geloeften hier naebescreven. Ierst hebben de voer̅s. mynen heeren Bourgmre̅n Schepenen ende Raide der voer̅s. stadt van Ant^pen voer hen en̅ hennen naeco̅melinghen den voer̅s. Jacob van Henxthoven Schouteth van Santhoven en̅ zy̅n naec̅omelinggen in officie wesende ende der Leenmannen der voe̅rs. bancke van Santhoven representerende, ten behoeve als voere toegeseeght ende gelooft hebbende, toeseggen en̅ geloven by desen een bequame plaetse bynnen deser stadt geprepareert, met een tafelcleet ende tweelff cussenen stoelen oft bancken, daer die voers̅. Schouteth ende Leenmannen alle huere vergaderingen genechten, vierscharen ende acten van justicie gevuechelick zelen megen houden. Ende totten dyen een griffie daer de boecken, reg̅ren, pampieren ende stucken van partyen ende alle acten van der voer̅s. bancken zelen mogen bewaert zyn. Ten anderen noch een plaetse daer die voers̅. Schouteth zyn gevangene zal moghen setten, oft dat de voers̅. Schouteth zal mogen gebruycke̅ tgemeyn gevangenisse deser stadt, ende dat hy alle zyn gevangenen sal mogen leyden ende doen leyden over het terroir van deser stadt. Ende de executie van̅ vonnisse criminel oyck sal mogen doene daer hem gelieven zal, sonder contradictie deser stadt. Ten derden dat alle dondersaten van Santhoven oft andre̅ partyen voer de Justicie oft in de Griffie der voers̅. hootbancke te doene hebben̅ comparer̅en bynnen deser stadt, selen vry ende vranck ongehacht en̅ ongehouden mogen com̅en gaen en̅ keeren ende nergens el te rechte staen noch gearresteert wordden, dan van ende voer schouteth zynen stadhouder ende Leenman̅en voers̅. hueren competenten rechten̅. Ten vierden hebben de voers̅. myn̅ heeren Bourgm̅ren Scepen̅ ende Raet der voirs̅. stadt van Antwerpen den voirs̅. Schouteth en̅ Leenman̅en toegeseeght en̅ geloeft, toeseggen en̅ geloven midts desen jaerlicx te doen vuyt te reyckene en̅ te betaelen byden Tresoriers of Rentm̅rs deser stadt, de so̅e van hondert Carolus gul̅d tot behulp vanden oncosten die de Schouteth en̅ Leeman̅en jn huer vergaederinghen ende maeltyden alhier op der stadthuys doen selen waer aff den yersten termyn verschynen sal...................................... ende totten dyen vuer ende licht dwelck men jnde voers̅. bancke behoeven sal. Aldus gedaen gecontraheert gesloten en̅ geconvenieert by den voers̅. Schouteth Bourgmr̅n Scepen̅ ende Raide der stadt van Antwerpen in collegio op den xvij daeghe van October 1566.’ - Onder stont geteekent: Polites⁽¹⁾.

Of de zetel der bank later naer Santhoven wederkeerde weten, wy niet; alleenlyk schynt het ons dat aengezien de reden, die haer ter stede bragten, bestaen bleven, zy in Antwerpen voor goed werd gevestigd. Wat de stukken betreft die met de jurisdictie in verband zyn, deze bevinden zich in het Ryksarchief te Brussel, alwaer zy N^o 12975-12982 der Inventarissen dragen.

(1) De afgelegenheid van Santhoven was de oorzaek dat de leenmannen, meestendeel ter stede woonende, moeijelyk of ten minste met ongemak de zaken der Bank konden beyveren; ook gaf dit aenleiding tot dezer overbrenging naer Antwerpen.

(2) Gerecouvreerde stukken, boek 5, fol. 158.

(3) Zie over dezen Jacob van Henxthoven het artikel des heeren Génard, getiteld: Hemixem, in de Vlaemsche School, 4^de jaergang, bl. 26, verschenen.

(1) Gerecouvreerde stukken, T. I, bl. 4.

IV.

Zoo als Baron Le Roy ons verklaert, bezit Santhoven twee Hoven welke hunnen naem ontvangen hebben van de edele familiën die deze gebouwd of eertyds in bezit gehad hebben, te weten het hof van Hovorst en dat van Liere⁽²⁾.

(2) Men weet dat laestaengehaelde familie op hare beurt haren naem ontleende aen de stad Lier.

[p. 229]

Overigens vindt men er nog het Chynshoff van Bautersem. Wy zullen ons een oogenblik met deze heerlykheden onledig houden.

Hovorst.

Tusschen Viersel⁽¹⁾ en Santhoven, tegen het gehucht Vierseldyck, bevindt zich het hof van Hovorst, het oudste der dry kasteelen welke onze aendacht opwekken.

Het verkreeg zynen naem van het geslacht van Hoevorst, dat er de stichter schynt van geweest te zyn, en wiens naem men in eene zeer oude latynsche bescheede aenspoort: Arnoldus de Hoevorst una hova terrae et homagium apud Zanthoven. Hieruit blykt dat op de plaets waer zich nu nog Hovorst bevindt, eertyds een speelgoed, gemeenelyk hoeve geheeten, heeft bestaen, welks Heer een lid der familie Hoevorst was, en dat Homagium zooveel als Leenhof beteekend heeft.

Naer de geschiedenis ons leert, kwam, na de familie der Hoevorsten, het geslacht van de Werve in bezit dezer hofstede, en hield haer twee eeuwen lang in eigendom.

Volgens een handschrift van Andries van Valckenisse, zoude het Claus vande Werve, ridder, raedsheer des hertogen van Burgondië, zyn, die in 1400, het Hof in zynen lateren luister bracht, en het van hertog Jan in leen ontving. Het wapenschild eertyds in steen boven de ingangpoorte gebeiteld, en gansch gelyk aen het blazoen 't welk den zerk van Michiel vande Werve versierde, in vroegere jaren in het midden der kerk van Santhoven (in medio navis templi parochiae de Santhoven) geplaetst, geeft er een doorslaende bewys van⁽¹⁾, zoo wel als de volgende woorden op eenen grafzerk geprent. Nicolas Vande Werve Toparchae de Hovorst quod a se extructum, et a Joanne Duce Burg, in feudum accepit. Er is meer: volgens den zelfden schryver, werd het kapelleken van Hovorst, in 1436, door dezen edelman gesticht, wiens herinnering door eene afbeelding van dien tyd wordt bewaerd, waeronder men de volgende woorden ontwaert: fondateur heere Claus van den Werve Ridder in het jaer 1436, naest het volgende blazoen: (Zie bl. 230 en nota 3).

Eenige jaren later biedt zich nog het Leenboek aen dat, ten overvloede, de rechten dezes heeren komt bevestigen. Zie hier hoe dit schrift luidt 't welk de namen van verscheidene eigenaren van het slot van Hovorst doet kennen:

‘Machiel vanden Werve xxj Julii anno M cccc. Lxxxviij by doode wylen heer Claes vanden Werve Ridders zyns vaders.’⁽²⁾

‘Claes vanden Werve x Decembris anno M cccc. xxxviij by doode wylen Her Michiels vanden Werve Ridders syns vaders.

Her Michiel vande Werve.

Claes vanden Werve by coope hout t'Hoff ende die goeden vanden Hoovorst (mitten nederhove, wyngaerde, bogaerde, waeranden, weeghgelden, vanden dycke te Viersele mit landen, beempden, bosschen, manschappen, inde prochie van Santhoven gelegen, inder mainiere hiernaer

(1) Wanneer, hoe en waerdoor het hof van Hovorst onder het gebied van Viersel gekomen is, kunnen wy niet met zekerheid zeggen; maer aengezien nog ten tyde van Le Roy, hetzelve tot Santhovens grond toebehoorde, zullen wy aennemen dat Hovorst een der gehuchten van Santhoven moet geweest zyn welke door verandering der dorpsgrenzen, aen Viersel bevallen is. Wy zullen dus de volgende woorden des schryvers als stellig aenzien: bina hic loci praetoria sunt... eorum antiquissimum Hovorst en de geschiedenis mededeelen tot de zeventiende eeuw toe.

(1) Over eenige jaren werd de kerkvloer vernieuwd; waer men alsdan dezen zerk verplaetst heeft, kunnen wy niet zeggen. Nochtans zullen wy bevestigen dat wy hem nooit ergens gezien hebben. - Zie den zerk bl. 229.

(2) Hooft-leenboeck berustende inden souvereynen leenhove van Brabant in het quartier van Antwerpen (Santhoven) fol. ccvij verso et sequenti. - Le Roy, Marchionatus. bl. 155.

[p. 230]

volgende te weten t'Hoff te Hovorst mitten toebehoorten houdende t'samen omtrent xxvijz bunderen, daeraf de xxiiij bunderen zyn gelegen d'een aen d'ander mitter eenre zyden aen s'heeren straete ende aen een block geheiten Dierickxvelt, ende die becke⁽¹⁾ ende t'Godtshuys beempt van Sinte Bernaerts, ende den smeets beempt ende eenen beempt. Jan vande Moere toebehoorende op d'ander zyde, comende mitten eenen eynde te Viersele aende plaetse, ende mitten anderen eynde, aen Petrus Verryt beempt, Item noch iij bunderen gelegen aen Jans Vaes erve aen d'een zyde ende de beke aen d'andere. Item een halff bunder winnende lants, gelegen in de prochie van Voirschote tusschen Wouters t shien wijf erve aen biden zyden, Item iiij daghwanden beempts, gelegen te Voirschote de Nete op d'een syde des Goidtshuys van Tongerloe erve aen d'andere. Item behoort noch tot deze voors̅s. goeden eenen chyns van wechgelde, ghedragende s'jaers xxx ins guldens op den dyck te Viersel welcken dyck van ons daer op is t'erve gegeven, ende comt mitten eenen eynde aende plaetse te Viersele, mitten anderen eynde aende cleyn beke⁽²⁾ verschynende den chijns voors̅z. altyt te kersmisse. Item noch iij vierendeel lants ghelegen in de prochie van Santhoven tusschen den wech ter thien schueren werts gaende, by Meulenaer bossche aen t' een zyde, ende Jans Beckers erffgenamen goet aen d'andere.’

⁽³⁾

vande werve.

Eindelyk zullen wy nog, als laetste bewys, het volgende grafschrift aenhalen, 't welk vroeger in de kerk van Santhoven bestond.

D.O.M.

‘Praenobili ac Illustri Nicolao Van de Werve Toparchae de Hoovorst, quod a se extructum, et a Joanne Duce Burg. (cui et a consiliis exordine Equestri fuit) in fendum accepit. Mort. 1431. et Michaeli ex Catharina de Wilre ejus primogenito, Eq. Aur. Hoovorstij Toparchae mort. 1457. Henrico ex Maria Moirtre ejus nepoti Eq. Aur. Hoovorsty Toparchae mort. 1477. Gerardo ex Maria de Wymare ejus pronepoti Eq. Haur. oovorstij Toparchae, Amanno et Consuli Antverp. mort. 1534. Joan. ex Anna de Mechelen ejus abnepoti Eq. Aur. Hoovorsty Toparchae mort. 1564. Joan. ex Marg. Baechsem d'Acterluyten ejus adnepoti militi, Hoovorsty Toparchae, Alb. et Isab. Ducum Burg: belli a consiliis, Deinsae Gub. qui postquam 50 annis pro fide et Rege strenue militasset, Bergozoma obsessa abripitur an. 1622. Augustino equitum turimae Duci Hoovorsty Toparchae Joan. ex Josinâ Lomelino fil. mort. 1647. Henricus Eq. Aur. fil. ex Anna Mansdale filia Rumoldi Toparchae de Tenhoute, Oisterlant et Raymondus Toparchae de Vremdyck Aug. fil. ex Maria Anna van de Werve fil. Guil Toparchae de Schilde, patri, fratri, majoribus gr. maerentes posuere.

Na dat, zoo wy hooger zegden, leden van het geslacht vande Werve, Hoevorst byna twee honderd jaren in bezit hadden gehad, lieten zy hetzelve, door verkooping, aen de familie vander Linden over⁽¹⁾, die het later, op dezelfde wyze, aen den heer Melchior de Villegas deed over gaen. De zoon dezes laetsten, Paulus, kommissaris der financiën des konings, staet ook als heer van Voirschooten⁽²⁾, en als Chynsheer van het kasteel van Bautersem te boek⁽³⁾.

wapen der familie de villegas.

Aen wien de familie vander Linden Hovorst later verkocht, hebben wy niet kunnen ontdekken; daerenboven was reeds, ten dien tyd, Hovorst, door verandering der dorpsgrenzen, aen Viersel vervallen, en heeft dit kasteel ons dus niet meer onledig te houden. Wy zullen ons dan bepalen met doen opmerken dat dit slot, na in bezit des heeren De Bruyn geweest te zyn, overging tot het geslacht van de Manez de Boutonville, 't welk hetzelve heden nog bezit en het den heere van de Werve in huer geeft.

(1) De Molenbeek.

(2) De Kleyn Molenbeek.

(3) Deze afbeelding bestaet in een vaentje, gelyk aen die welke heden nog de bedevaerders van Scherpenheuvel medebrengen, en toont ons eenen biddende ridder met zyne vrouw voor een Lieve Vrouwenbeeld gezeten, op wiens voetzuil men leest: Mater Dei memento mei. In de verte bemerkt men de torens van het hof van Hovorst, even als het kapelleken met eenige landbouwers omringd (Andries van Valckenisse, Généalogies, T. I).

(1) Zie Monumentum der stadt van Antverpen met eenige annotatiën, Hs. berustende op het stadsarchief van Antwerpen. - Zie verder het kapittel over Bautersem.

(2) Monumentum der stadt van Antwerpen met eenige annotatiën. Hs.

(3) Zie het kapittel over Bautersem.

[p. 231]

Liere.

Liere is eene heerlykheid met kasteel, het Hof van Liere genaemd, omdat het schynt gebouwd te zyn door een lid der familie van Liere en dat vele dezer edellieden daerop verbleven; ook droegen verscheidene schoutetten der Meyery dezen naem als daer zyn: Antonius, Jan, Willem en Arnoldus van Liere.⁽¹⁾

wapen der familie van liere.

Als bewys van het verblyf dezer edelen in Santhoven, vindt men op de choor der kerk dezes dorps eenen zwarten marmeren grafzerk waerop een ridder met zyne gade, zoo wy hooger zegden, zyn afgebeeld naest het volgend opschrift:⁽²⁾

Hier leet begraven Heer Aert van Lyre Ridder, in synen tyt schouteth vander hooftbancke van Santhoven sterft 1560. 22 Feb.

Volgens Le Roy, was Aert van Lyre gehuwd met Koene (Cunera) van Meerdervoort, van wie op den gedenkzuil geen gewag wordt gemaekt, maer voor wier grafschrift eene plaets op den zerk is open gelaten.

In het begin onzer studie beloofden wy op dezen grafsteen terug te komen, niet omdat hy iets buitengewoons bevat, maer wel om de aendacht te roepen op zyne verplaetsing welke over eenige jaren is gebeurd.

Zeer geloofweerdige persoonen getuigden het feit; zy verhaelden dikwerf, dat over een dertigtal jaren, de choor der kerk van Santhoven, veel hooger was dan het andere gedeelte des tempels, zoo dat eenige trappen tot haer geleidden. In het midden, voor het hoog altaer, lag ten dien tyde, de gemelde zerk, als mondstuk van den grafkelder van het huis van Liere. Om zekere reden die ons ontsnappen, werd de choor met de kerk gelyk gemaekt, de kelder ingestampt en de zerk op de plaets gevestigd, waer hy zich heden nog bevindt.

Wy keuren deze verplaetsing ten vollen af. Niemand is het toegelaten dergelyke gedenksteenen te schenden. Indien er zich toen geene stem tegen de onteering des grafskelders verhief, en dat het feit, door het verloopen van jaren, gesleten is, vinden wy ons nochtans genoodzaekt de aendacht dergenen die gelast zyn met de bewaring der stukken die eenig belang voor de geschiedenis van vroegere tyden aenbieden, op eene daedzaek te roepen, welke zich wellicht op andere plaetsen en op afgelegene of byna onbekende dorpen, nogmaels zoude kunnen voordoen⁽¹⁾.

De kerkfabrieken bestaen dikwerf uit lieden die, hetzy door onwetendheid, hetzy door weinige oudheidskunde, zulke stukken door de eeuwen nagelaten, als eene nietigheid aenzien, verplaetsen of verbryzelen. Wy bevestigen dus dat men in sommige onzer kleinste gemeentens grafzuilen vindt, wier oudheid en opschriften een groot geschiedkundig belang hebben; en zeker ware het te wenschen dat de koninklyke Kommissie van Monumenten een waekzaem oog op de bewaring der gedenkstukken hield en met strengheid in het volbrengen harer taek te werk ging; want, wat men er ook van zegge, dergelyke strengheid is nooit te mispryzen als zy tot de bewaring der geschiedkundige werken strekt.

Wy zouden dan niet een feit zien hernieuwen dat in Santhoven plaets heeft gehad, en 't welk van een schoonen grafsteen een belachelyk iets heeft gemaekt, want er valt hier op te merken dat de persoonen daerop verbeeld, in eene liggende houding gebeiteld zyn, en dat, door de oprechting des zerksteens tegen den muer der kerk, zy als twee bultenaers voorkomen.

Na aen de edele familie van Liere behoord te hebben, kwam de heerlykheid en het hof in het bezit der heeren t'Seraerts, die, na een kort

wapen der familie t'seraerts.

bezit, beide aen het geslacht van Hamal overlieten, dat er lange jaren bleef zetelen. De van Hamals waren heeren van Broechem, Oeleghem en Massenhoven en vergrootten hunnen eigendom door het aenkoopen van vele goederen, waervan eenige uit de abdy van Tongerloo voortkwamen. Ook kwamen zy in bezit van het chynshof van Bautersem, zoo als wy in eenen akt van 1709 aentreffen, waerin Everardus van Cannaert van Hamal als heer van dit hof aengeteekend staet⁽²⁾. De laetste bezitter dezes eigendoms was jonkheer Meyers van Zwyndrecht die, ten jare 1863, ongehuwd in den hoogen ouderdom van 84 jaren stervende⁽³⁾, het slot den hedendaegschen bezitter, den heere Meyers-Bosschaert ten erve gaf.

Indien Hovorst, door de tyden veranderd, ons een hedendaegsch gezicht aenbiedt, kan men nog in de overgeblevene inkoompoorte en valbrug van het hof van Liere zynen oorsprong herkennen, even als in eene legende welke nog onder het volk van Santhoven verspreid is.

(1) Het was Arnoldus van Liere, burgemeester van Antwerpen, welke het prachtig hof van Liere in de Prinsenstraet te Antwerpen deed verfraeijen. Tydens zyne reize naer Antwerpen beschreef Albert Durer hetzelve en zegde dat hy in gansch Duitschland geene heerlykere wooning had ontwaerd. Dit huis werd door Karel 't Seraerts en zyne vrouwe Kathelyne Draecx der stad ten erve gegeven.⁽¹⁾

(1) Mertens en Torfs, Geschied. van Antwerpen, t. IV, bl. 118, 116. - Verachter, bl. 36, 37.

(2) Men bemerkt ook op dien zerk het blazoen der familie Liere.

(1) Men leze desaengaende het verslag der zitting der koninklyke Kommissie van monumenten, te Brussel, op october 1862 gehouden.

(2) Zie Bautersem, bl. 232.

(3) Te Santhoven begraven.

[p. 232]

Hamal, een der heeren, zoo luidt dit vertelsel, door zorgeloosheid het fortuin zyner vaderen verloren hebbende, vond zich genoodzaekt met kleine houtbusselen, fagots genaemd, ter stede te ryden om, door het verkoop van dit hout, zynen kost te verdienen. Het gebeurde somtyds dat hy op de openbare banen andere voerlieden ontmoette, welke hem den weg als aen eenen armen merktkramer toesloten of hem eene uitvlucht weigerden tot dat hy van uit zyne karre riep ‘ik ben d'Hamal.’ By het hooren dier woorden reden aenstonds de lieden ter zyde, ontdekten zich en gingen hunnen weg voort. Dit verhael 't welk my door vele ouderlingen werd overgebracht, wordt door de inwooners als echte waerheid gehouden; zie hier wat wy daerover denken.

Gelyk men ziet, vergeet men te melden op welken heer de legende duidt; echter zullen wy hierom hare echtheid niet betwisten, daer soms dergelyke verhalen den oorsprong der geslachten doen kennen. Eerst hadden wy de Hamals als een tak uit het geslacht van Halmale⁽¹⁾ voortspruitende, aenschouwd en, op deze meening voortgaende, de volgende gissing gewaegd: dat aengezien het huis van Halmale den handel in hout voerende, zoo als de leus zyns blazoens Hout Mate schynt aen te duiden, alhoewel deze woorden zoowel tenez mesure als mesure de bois zouden kunnen bedieden, wellicht aenleiding kon gegeven hebben tot den heer met houtbusselen of fagots ter stede rydende, en dat het vertelsel van vader tot zoon overgeleverd, tot ons in eenen anderen vorm is toegekomen. Maer aengezien sommige geleerden, zooals de heeren Génard en ridder L. de Burbure, in de kennis der adelyke geslachten zeer ervaren, het geslacht Halmale beschouwen als geene de minste betrekking met dat van Hamal hebbende, en dat wy niet hebben kunnen ontdekken dat de eerste dezer in Santhoven eenig goed hebben bezeten, hebben wy deze meening nedergelegd en om de twyfelachtigheid zyns oorsprongs, ons vergenoegd met in dit verhael een overblyfsel der middeleeuwsche sproken te zien. Stellig vindt men dusdanige legenden doorgaens in dorpen waer zich eertyds eene hoofdbank, gerechtigheid of oud kasteel bevonden, omdat de macht des adels en de eerbied der ingezetene burgers, welke meestendeels van des heeren wil afhingen, allergrootst was, aenleiding heeft gegeven tot vertelsels waerin ons getoond wordt, zoo als in hetgeen, 't welk wy aenhaelden, dat niet tegenstaende het ongeluk en de vernedering des dorpsheeren, dezes naem alleen als een gebod voor den vreemde zoowel als voor de onderzaet klonk en, in dit eenvoudig vertelsel, ons eene getrouwe afbeelding van vroegere zeden is overgebleven.

(1) In eenen akt van 1760 in de archieven van Bautersem berustende, vindt men heer grave van Halmale.

Bautersem.

Het chynshof van Bautersem heeft zynen naem ontvangen van het edele geslacht diens naems 't welk hier ten lande zeer machtig was en vele eigendommen heeft bezeten. Zoo vinden wy, in 1270, Hendrik IV van Bautersem als heer van Santhoven⁽²⁾ aengeteekend⁽³⁾. Ook, zoo als wy hooger zegden, staet er in Miraeus', Opera diplomatica, eenen giftbrief vermeld van den hertog van Braband, den voornoemden Hendrik rakende. De heer Génard bevestigt dat het huis van Berghes later, by huwelyk, de familie Bautersem opvolgden. Daer wy op eenige oude landkaerten Bautershemhoeve ontwaerd hebben, is het te gelooven dat, in de eerste tyden, het hedendaegsche hof slechts eene hoeve was, welke later in speelhof veranderd werd, dat is te zeggen in 1600, wanneer zy herbouwd is geworden. In eenige stukken van 1692, onder den naem des konings Karels des tweeden uitgaende en geteekend Gaillard, leert men dat het alsdan ten tyde nieuw opgebouwde Bautersem, tot speelhof van de heeren van Hovorst diende, en zelfs eene heerlykheid uitmaekte. ‘Item een speelhoff genoempt het hoff van Bautersem gestaen ende geleghen tot Santhoven voorschreven nieuwt gebouwt met syne kamers, kelders, twee stagien hoogh, ende een schalie dack rontsom bewaert ende begraeven met eenen schoonen hoff verciert met alle soorten van fruyten boomen met eenen groote weyde gracht vis scherye ende nieuw optrechende brugge.’⁽¹⁾.

Bautersem was dus eene heerlykheid den baron van Hovorst, (zynde ten dien tyde de heere de Villegas), toebehoorende, die er chynsheer van was. Door deze bezitting had gemelde heer het recht meyers en laten te stellen, te erven, onterven en gerechtigheid in Santhoven te mogen houden, even als het jus patronatus over de kappelrye en beneficie van St-Amelbergiskerke van het dorp uit te oefenen. Tusschen de getuigen die dezen akt, in Brussel verleid, bywoonden, vindt men den geleerden Antwerpschen historieschryver Papebrochius.

Reeds in 1709, vindt men den heer Everardus van Cannaert als chynsheer dezer hove, zoo als blykt uit de chynsrollen op Bautersem bewaerd. Ten jare 1760 verkocht de heer van Hamal de heerlykheid met den chynsboek voor acht duizend zeven honderd en vyftig guldens wisselgeld aen Regina-Theresia-Josepha Mols, begyn te Antwerpen; zy kwam daerna aen den heer Pletincx de Lumay in wiens stam zy bleef tot in het jaer IX van het republiek, (15 fructidor), wanneer de familie de Meester, als nakomelingen van wylen Maria-Josepha Mols, het slot aen Petrus Wegge en zyne vrouw, alstoen te Vremde verblyvende, verkochten.

Deze heer liet het den eerw, pater Donghe over, die, ten jare 1842, hetzelve verkocht aen den Heer Josephus-Cornelius Vermoelen, wiens afstammelingen het heden nog in bezit hebben en hetzelve byna gansch herbouwden.

Niettegenstaende de verschillige veranderingen van meesters, zyne oudheid, en byzonderlyk zyne uitgestrektheid⁽²⁾, biedt Bautersem ons niets byzonders aen; alleenlyk zullen wy doen opmerken dat de zetel der chynsplaets reeds vroeg te Santhoven in het dorp ter herberge de Kroon of in de beneden kamer van het huis genaemdt Sinte Christoffel⁽³⁾ gevestigd was, zoo als het uit eene bescheede van 1629 blykt.

(2) Hy was gehuwd met Margareta van Wesemale 1290.

(3) Butkens. Trophées de Brabant. T. II, p. 211.

(1) Archieven berustende op Bautersemhof te Santhoven.

(2) De gronden dezer heerlykheid strekten zich eertyds verre uit, zoo wel over de Camoes en de haer omliggende landen als over de bosschen nu door verschillige verkoopingen het hof van Terdonck rakende. - Het hof van Terdonck te Santhoven, nevens dat van Bautersem, in de Bruggestraet gelegen, werd door den heer van Hal gebouwd en hoort thans den heere Montens du Bois van Massenhoven toe.

(3) Archieven van Bautersem akt van 1629.

V.

Deze dry kasteelen zyn de voornaemste gebouwen des dorps. Wel is waer bemerkt men in die gemeente nog dry speelhoven, welke, pas eenige jaren gebouwd, geen geschiedkundig belang opleveren, zoo min als de grafzerken die het kerkhof versieren, en niets leerryks bevatten. Wat de kerk betreft, zoo als wy hooger zegden, moet zy reeds

[p. 233]

in de vyftiende eeuw bestaen hebben, blykens de volgende bescheede van 1490 uitgaende, en in de archieven van Antwerpen bewaerd:

Lyere-Colibrant.

Willem vanden Lynden Lauirssone wilen Jan van den Style Mertenssone wilen Henric van Aken ende Aert van Aken gebrueders Janssonen wilen geseten tot Santhoven verc̅ gesamenderhant onverscheiden ende elck van hen een voe̅ al, Wouteren Vanden Broecke Peterssone wilen als Kercmeester ende regeerder vander kercken van Sinte Amelbergen tot Santhoven voers. 'ter fabriken vanden selver kercken behoef, 't siaers erflic sevent gouden Bourgoe̅n guldene anders geheeten Andries guldenen geslagen voe̅ datum van desen, oft de weerde daer voe̅ in andren gouden gelde naer ordinnancie gemaect opte reductie vander munten nu loop hebbende jaerlycke ende erflycke renten, op hen selven ende op alle huere goede van haren ervenende renten ruerende ende onruerende welkerhande die wesen moegen die zy nu hebben ende noch vercrigen selen alomme waer die goede gelegen zyn oft bevonden selen moegen worden ende elc van hen een vore al, Dandum xxiiij januarij salvo dat zy aut sui quitabunt ad placitum teenemale elken gouden burgoe̅n gulden erflic met xvj gelijke gouden burgoe̅n guldene eens ten pryse oft de weerde daer voe̅ als voe̅. ende met verschenen rente⁽¹⁾.

Men vindt in Santhovens kerk geenen schat van rykdommen. Alleen de remonstrancie, in half gothieken vorm, en eenen toren verbeeldende, is volgens de beweering van eenigen, nog al treffelyk bewerkt. Het hoogaltaer bevat eene schildery van veel waerde Christus aen het kruis verbeeldende, maer wiens meestersnaem ons ongelukkiglyk ontsnapt is, zoo wel als die des schilders die voor het O.-L.-V. altaer eene nog al verdienstelyke Hemelvaert van Maria verveerdigde. De kruisweg, zoowel als een tafereel uit het leven der H. Amelberga getrokken, welke de kapel dezer heilige versiert, zyn onzer aendacht niet waerdig.

‘Santhoven, schryft ons de E. Heer Kuyl, had eertyds den rang van Ecclesia Major en bracht jaerlyks op voor den pastor XV ponden.

Het vergevingsrecht der pastory hoorde toe aen den schatbewaerder van Kameryk.

Den 19 february 1613, werd pastor benoemd Egidius Drosselaer, die zyn ontslag gaf en een pensioen verkreeg van 500 guldens. Onmiddelyk op dezen geestelyke, volgde den 27 July 1654, Guilielmus van den Coppen.

Later, op 7 april 1693, Adrianus Coutumier by koninklyke voorstelling.

Op 31 january 1701, Carolus Vanden Bosch, die den 22 juny 1707, zyne plaets verwisselde met Servatius Middegaels. Deze stierf ten jare 1721 wanneer hem, den 20 meert, is opgevolgd Petrus Vander Ouwera, die de pastory bekwam by middel van pryskamp (concours) en voorgedragen werd door de Universiteit van Leuven. Vander Ouwera stierf in 1748 en had, den 28 september des zelfden jaers, tot opvolger Josephus Bax, leerling der Universiteit van Leuven. Deze in 1774 gestorven zynde, bekwam Franciscus De Wolf, bachelier in de Godsgeleerdheid, de pastory. Hy was te voren onderpastor geweest in St-Jacobskerk te Leuven.

Pastor De Wolf en zyn onderpastor Vander Wegge werden, tydens de fransche omwenteling, veroordeeld tot de deportatie, door besluit van 14 Brumaire jaer VII (4 november 1798), doch men weet niet of ze aangehouden zyn geweest.

De Kappellany of autaer van O.-L. Vrouwe was van eene zaterdagsche mis, gevende jaerlyks 8 ponden, voorzien.

De Kappellany of autaer van O.-L. Vrouwe der tweede fondatie, gaf jaerlyks 15 ponden.

De Kappellany of autaer der H. Amelberga bezat twee missen ter week, gevende 8 ponden.

Na de dood van Joannes Truyts, werden deze kapellanyen, aen voornoemde autaren gesticht, vereenigd, (onder den naem van beneficie der H. Amelberga) om met derzelver inkomsten, eenen priester aen te stellen, die den pastor in alles zou ten dienste staen en zyn verblyf in Santhoven zou nemen. Men kan de bezitters der dry vereenigde beneficiën dus aenschouwen als de eerste onderpastors van Santhoven.

1693.	7 september	Petrus Verstegen.
1734.	16 meert	Cornelius de Witte, by doode des voorgaenden^(1).
1736.	2 mei	Emm. Merckelbagh, by ontslag des voorgaenden.
1742.	20 july	Joannes-Baptista Bruynseels, na het overlyden van Emm. Merckelbagh.
1749.	21 augusty	Balthasar Steen, na doode van Bruynseels. Balth. Steen gaf zyn ontslag en had voor opvolger:
1777.	22 july	Marcellus Hubertus Van Eyck, van Antwerpen, welke ten jare 1781 overgegaen is tot de vikary der kapel van Hoykt, onder Berlaer.
1781.	15 december	Joseph Van den Bergh; hy gaf zyn ontslag in 1791 toen, den 19 september, Joannes-Baptista Van der Wegge tot onderpastor of rektor van het beneficie der H. Amelberga genoemd is.

Santhoven had, onder Pastor Middegaels, 400 Kommunicanten.’

In 1809 had Santhoven voor pastor, den Z.E. Heer Wolfs; de Z.E. Heer Joannes-Franciscus Brems, geboren te Wolfsdonck in meert 1789, begaf zich naer het Seminarie den 27 april 1808, werd priester den 3 mei 1812 en nog hetzelfde jaer onderpastor te Hoboken; hy is den 12 meert 1827 pastor genoemd geweest te Santhoven en overleden den 15 september 1852.

(1) Scabinale proth. 1490, vol. primum fol. 226 verso.

(1) Cornelius De Witte is onderpastor geworden te Wommelghen, waer men zynen grafzerk vindt tegen den zuidkant der kerk.

VI.

Wy zouden onze taek ten einde wanen, indien een feit hoogst belangryk voor de geschiedenis des vaderlands, ons niet noodzaekte nog eenige woorden hier by te voegen. Wie zou het gelooven, Santhoven was in de XVII^e eeuw betrokken in den spaenschen successieoorlog! Onze heerlykheid beleefde byna altoos het leven des Markgraefschaps van Antwerpen, en haer naem wordt weinig gemeld voor hare byzondere eigenlyke geschiedenis. Ten jare 1665, klom Karel de tweede, op den troon van Spanje als opvolger zyns vaders Philippus den IV; daer hy pas 4 jaren telde, heerschte hy onder de voogdy zyner moeder, de koningin Marianna van Oostenryk, dochter van keizer Ferdinandus den derde.

In de provincie van Braband en Limburg, zoo als in eenige naburige distrikten, waren, ten dien tyde, de goederen aen het zoogenaemde Devolutierecht onderworpen; door dit recht mocht de overlevende der twee gehuwden, in geener manieren, zyne eigene goederen ontvreemden, maer moest dezelve voor de kinderen van het eerste huwelyk bewaren, uitsluitende al ander huwelyk.

Dit recht, 't welk maer eene gewoonte was, vindt zich niet dan in eenige kantons of distrikten waer de tweede huwelyken zich vermenigvuldigden en aenleiding gaven tot oneenigheden, tegen wier bestryding men het devolutierecht (droit de dévolution) opmaekte; hierdoor,

[p. 234]

zonder het erfdeel aen de kinderen van het eerste bed te geven, was alleenelyk de overblyvende der twee bruiden in de onmogelykbeid over deze goederen te beschikken en de kinderen, insgelyks langs hunne zyde, bleven onder hetzelfde verbod tot na dat zy den waren en vollen eigendom der goederen gekregen hadden door hunne ouders overgelaten.⁽¹⁾

Onder deze distrikten bevonden zich namelyk Deurne en Santhoven.

De koning van Frankryk het devolutierecht verkeerdelyk met dat der successie verwarrende, eischte de heerschappy, niet alleenlyk over deze kwartieren, maer zelfs over geheel Braband en Limburg, omdat, zoo hy zegde, zy niet aen Karel den tweede, kind van het tweede bed van Philippus den IV, maer wel aen zyne gade, de koninginne Maria-Theresia, in erf gekomen waren.

Daer Spanje niet gereed was aen deze eischen te voldoen, kwam Lodewyk XIV met twee legers in de Nederlanden, zeggende dat hy zich in bezit kwam stellen van de hem, door zyne vrouw, toehoorende hertogdommen; daeruit de oorlog welke in 1668 met het traktaet van Aken eindigde, traktaet welk, wel is waer, Santhoven aen zynen vorst liet, maer niettegenstaende gansch schadelyk aen België was. Het devolutierecht was het eenige feit waer Santhoven in het byzonder ingetrokken werd; anders volgde deze heerlykheid, zoo als wy hooger zegden, het lot van Braband onder wiens hertogen zy zeer vroeg (antiquitus) stond en welke vorsten, in hunne Blyde Inkomsten⁽²⁾ er een woord van repten. ‘Item dat wy alle onse gereformeerde bancken van Santhoven, ende Ukele in State sullen houden, soo die nu syn, ende het behoort.’

Wat het geestelyke betreft, reeds sedert eeuwen behoorde de juridictie der parochie van Santhoven aen het bisdom van Kameryk toe; of zy later onder dat van Antwerpen kwam, zullen wy niet bevestigen, alleenlyk weten wy dat zy sinds jaren onder het aertsbisdom van Mechelen en, na eenige jaren in de dekeny van Lier begrepen te zyn geweest, zy heden onder die van Herenthals staet.

Eindelyk deze handeling sluitende zullen wy doen opmerken dat volgens Le Roy, er in de XIII^e eeuw te Santhoven een zeker gesticht of godshuis moet bestaen hebben, getuige daervan de brieven van hertog Jan den tweede, waeruit wy het volgende extrakt mededeelen:⁽³⁾.

‘Universis praesentes litteras visuris. Nos Joannes Dei gratia Dux Lotharingiae, Brabantiae et Lymburg. Notum facimus quod Margareta filia AEgidii de Molle nostrae feudalis de bonis feudalibus quae a nobis tenet quatuor sextariae siliginis mensurae Antverpiensis Hospitali de Santhoven propter Deum in eleemosynam annuatim haereditarae contulerit, quae quidem bona jacentia sunt apud Voirschote, rogans nos praedicta Margareta ut hujusmodi; collationi nostrum consensum praeberemus: Nos in hac parte piis requisitionibus annuentes, collationi eidem consentimus, et eamdem ratificantes approbamus, in cujus rei testimonium sigillum nostrum praesentibus litteris duximus apponendum. Datum anno Dni millesimo CC nonagesimo nono, die Veneris ante festum Beatae Katarinae Virginis⁽⁴⁾.’

Thans eene eenvoudige gemeente, draegt Santhoven sinds eeuwen een byzonder wapen; het stelt voor:

De heilige Amelberga in het water op den visch staende welke, volgens de geschiedenis, zich aenboodt, om haer te redden toen zy als martelares in den stroom geworpen werd; ook houdt zy den palm der gepynigden in de eene hand, terwyl zy met de andere een blazoen draegt van azuer met eenen leeuw van goud⁽¹⁾.

(1) De Neny, Mémoires historiques et politiques des Pays-Bas autrichiens, t. I, p. 98. - David Manuel. d'histoire de Belgique, pag. 391.

(2) Plakkaerten van Braband. 1430. 1467. 1495. etc.

(3) Hooft, leenboeck berustende inden souvereynen leenhove van Brabant in het quartier van Antwerpen. fol 234.

(4) Le Roy. Marchionatus S.R. Imp., p. 158.

(1) Zie Costuymen van Brabant. T. 1 fl. 593 of 657.

VII.

Santhoven doen kennen als hoofdbank, wier ressort niet alleen op onze provincie of markgraefschap van Antwerpen maer zelfs in Braband en Holland invloed heeft gehad; de aendacht inroepen op stukken te lang onbekend, en myne vrienden aenwakkeren tot het beyveren der derpgeschiedenissen, ziedaer het doel der verhandeling die wy sluiten.

In deze laetste jaren heeft de geschiedkunde niet alleen in België, maer in gansch Europa eenen grooten vooruitstap gedaen. Op alle plaetsen heeft men de sinds eeuwen lang in het donker liggende bescheeden, uit het stof opgehaeld, en ter kennis van eenieder uitgegeven, of ten minste een woord daerover, in tafelen verzameld, aen het onderzoek der geleerden overgeleverd; alle streken heeft men doorzocht om ons tot de kennis van het openbaer en privaet leven onzer voorouders te geleiden. Maer, buiten onze algemeene vaderlandsche geschiedenis, en eenige geleerde werken over onze groote steden, heeft men nog weinig voor de kleinere gemeenten en dorpen gedaen, zoo dat sedert den tyd dat Le Roy de pen hield (en dat nog in eene tael door weinigen gekend) er ons geen werk voorgekomen is dat over onze provincie in gronde handelt. Hierdoor zyn zeer belangryke stukken aen de wetenschap onttrokken geworden, want zoo de heer Génard met recht opmerkt: ‘de geschiedenis onzes vaderlands hoeft in de steden alleen niet naegespoord te worden; het verledene van sommige onzer dorpen bezit een belang dat jammer genoeg niet immer naer weerde is geschat geworden. In een land, zoo als het onze, waer het openbaer leven, zich in de kleinste gemeenten zoowel als in de grootste uitbreidt, mag men de geschiedenis dezer eerste niet verwaerloozen, daer zy met diegene der laetste dikwerf in verband staet⁽²⁾.’

Het ware dus te wenschen dat men de hand aen het werk sloeg en aen Antwerpen eene provinciale geschiedenis schonk welke ons de dorpen grondig zoude leeren kennen, een werk waervan door Le Roy de gronden zyn gelegd, en dat thans eenen voortzetter heeft gevonden in den geleerden archivaris Wauters die ons de Brusselsche omstreken in oorsprong, opkomst en vooruitgang doet kennen. Dit werk, hoe uitgebreid het ook moge wezen, zou eenen grooten invloed op de vaderlandsche geschiedenis uitoefenen, tevens aen een ieder het genoegen verschaffende het oord te leeren kennen waer de Voorzienigheid hem liet geboren worden; het zou oneindig den eerbied voor het voorgeslacht, doen aengroeijen en uitbreiden. Hopen wy dat deze wensch zich zal verwezentlyken; reeds hebben de heeren de Potter en Jan Broeckaert de pen gevat en het voorbeeld des heeren Wauters volgende, de omstreken van Gent doorkruist om ons het roemryke en tevens vrye Vlaenderen tot in zyne kleinste gemeenten te beschryven. Antwerpen zal Braband en Vlaenderen volgen; onze geleerden zullen niet gedoogen, dat onze provincie die zich met recht op kunst en geleerdheid roemt, in geschiedkunde door anderen zou voorby gestreefd worden; zy zullen nimmer vergeten dat deze wetenschap eertyds

(2) Vlaemsche School, 4^e jaergang, Génard's Hemixem bl. 26.

[p. 235]

haren luister uitmaekte en dezen nogmael trekken zal uit de roemryke feiten van ons glorieryke verleden.

Daerom ook, na den lezer myne verontschuldiging, over myne onvolmaekte verhandeling⁽¹⁾ uitgedrukt, en mynen innigsten dank den heeren Génard, de Burbure, Kuyl en andere schryvers, aengeboden te hebben, voor de inlichtingen die zy my hebben gelieven te geven, zal ik myne studie eindigen met eenen oproep te doen aen allen welke zich met het doorgronden van het verledene onledig houden, om ons ontwerp (hoe moeijelyk de uitvoering daervan ook schyne) te ondersteunen opdat er eens eene volledige geschiedenis van België, zoo steden als dorpen moge verschynen, en voor onze provincie de woorden mogen verwezentlyk worden, welke wy aen eenen geleerden geschiedschryver ontleenen: ‘In alle streken, zegt Ozanam⁽²⁾, doorploegden onze jonge geleerden den bodem des Germaenschen vaderlands; en even als de landsman welke Virgilius verbeeldt een slagveld met zyne ploege overompelende, bewonderden zy de roemryke overblyfsels in de diepe voren gevonden en de lykgraven der reuzen wier zonen zy waren.’

grandiaque effossis mirabitur ossa sepulcris.

Antwerpen, 30 November 1863.

J. Vermoelen.

(1) Wy zullen later op nieuw over Santhoven handelen, in een verder uitgebreid werk.

(2) Ozanam, Les Germains avant le Christianisme. Préf. p. VII.

(1) Mertens en Torfs, Geschied. van Antwerpen, t. IV, bl. 118, 116. - Verachter, bl. 36, 37.