De Vlaamsche School. Jaargang 9

Verhandeling over het dorp en de hoofdbank van Santhoven.

Geen dorp in de omstreken van Antwerpen gelegen, biedt, in evenredigheid zyner grootte, den reiziger misschien minder merkwaerdigheden dan Santhoven. In het eene dorp bewondert men de pracht eener kerk of het reuzengestalte eens gemeentehuizes, in het andere, een schitterend overblyfsel der vroegere eeuwen; hier vindt men trotsche, donkere en vervaerlyke wouden; daer diepe valeijen of kronkelende beken, die in afwezigheid van geschiedkundige stukken, eene plaets dichterlyk maken, of soms nog de schilderachtige kleedy van vroegere tyden. Santhoven bevat niets van dit alles: eenzaem en zonder hoogmoed, zet het zyn achteeuwig bestaen voort.

De kerk welke in de vyftiende eeuw schynt gebouwd te zyn geweest, en der heilige Amelberga is toegewyd, bevat niets in zich dat de aendacht op zich roept; noch gedenkstukken, noch sieraden zyn in haer te vinden; alleenlyk is er, op de choor, een zerk in den muer gevestigd, eenen biddenden ridder met zyne gade voorstellende, als eenige gedachtenis van vroegere eeuwen.⁽¹⁾ Het gemeentehuis is een wandrochtig gebouw 't welk sindts een twintigtal jaren de oogen des reizigers tergt; en wat de landschappen, de zeden en het karakter des landbouwers betreft, deze ook niet leveren den bezoeker iets merkwaerdigs op.

Eene lange straet, fraei opgebouwde huizen, meestendeels door hunne witte gevels en gestalte zekere welvaert der burgery aentoonende, weinige of geene groote pachters die de platte velden bebouwen, boomryke bosschen en drie speelhoven, ziedaer al wat het dorp den nieuwsgierigen reiziger aenbiedt; en waren er soms geene geschiedschryvers geweest om het verledene te onderzoeken, dan zoude dit afgelegen dorp buiten twyfel tot eene eeuwigdurende vergetenheid veroordeelt zyn. Inderdaed de reiziger bemerkt slechts het stoffelyk uiterlyke; de geschiedkundige integendeel dringt tot in het hert des bestaens door en vraegt zich af wanneer en waeruit die verzameling van menschen en de naem huns zetels oorspronk namen.

(1) Zerk waerover wy later zullen spreken.

[p. 208]

Voor den laetste alleen vindt men in Santhoven eenen schat van inlichtingen, welken men in weinige of geene dorpen vergaderen zal: aldaer was eene hoofdbank of gerechtshof die door hare oudheid, haer belang en invloed op de geschiedenis onzes vaderlands, stof oplevert tot ernstigste nasporingen. Aen deze hoofdbank dan ook, is vooral de tegenwoordige studie toegewyd.

I.

Op vier mylen afstand der stad Antwerpen en twee van Lier, (op den steenweg dezer laetste plaets naer Hoogstraeten), bevindt zich het dorp Santhoven,⁽¹⁾ hoofdplaets des hedendaegschen kantons en van het vroegere distrikt en der hoofdbank diens naems.

Gelegen op den boord der Kempen, strekt het zyne vruchtbare akkers langs Viersel, Massenhoven en Broechem uit, terwyl, op de andere zyden, de bosschen welke zich tot Pulderbosch, Oeleghem en Zoersel verspreiden, zoo als de dorre heiden die de baen op Halle en dezes omstreken omringen, in hetzelve het voorgeborcht van het eenzame maer tevens waerdige Kempenland doen ontwaren.

Deze natuerlyke grondverdeeling heeft onder het volk de volgende etymologische uitlegging des dorpsnaems verspreid.

De inwooners der akkers of hoven, zoo zegt men, zouden in zeer oude tyden hunne geburen willen aenduiden hebben met te zeggen: die van 't sant, wy gaen naer, of hy woont op 't sant, terwyl de anderen het woord hoven in denzelfden zin zouden gebruikt hebben. Uit dusdanige vereeniging dezer twee woorden, zegt men verder, heeft Santhoven zynen naem verkregen. Zonder deze beweering te bestryden, ben ik echter meer genegen geloof te hechten aen de uitlegging die den nagespoorden naem van het woord hoeve doet afkomen, of wel aen die door den heer Kreglinger in een zyner werken gegeven: ‘de hoofdbanke, zegt hy, welke te Santhoven haren zetel had, schynt de oorsprong des naems dezes dorps geweest te zyn; hy zoude aldus beteekenen: hof in het midden der sanden (palais au milieu des sables).

Jammer dat zyne oudheid zelve, zoo wel als de weinige oude bescheeden welke men in het Santhovensch archief vindt, ons niet toelaten zoo als Grammaye en Le Roy het wel zeggen, deszelfs oorsprong met zekerheid na te sporen.

Indien dus de oorsprong van Santhoven met duisternis is omgeven, is het voorzeker dat het bestaen dezes dorps reeds vele eeuwen telt. Butkens en Le Roy aenzien het niet alleenlyk als een der oudste van het Markgraefschap, maer zelfs van geheel Braband; daerenboven schynt deze laetste schryven zyne hooge oudheid aen te duiden, wanneer hy van de Costuymen van Santhoven sprekende, welke, zegt hy, maer in 1664 gedrukt werden, duidelyk verklaert: per multa soecula conservabantur manuscriptae, etc.

Wat meer is, het schynt vast en zeker dat de plaets waer zich hedendaegs het dorp bevindt, zeer vroeg bewoond moet geweest zyn, want ten jare 1771 ondekte men aldaer, in zekere grafheuvelen, lyk-potten of -bussen wier maeksel den germaenschen styl schenen aenteduiden⁽¹⁾; later nog, zoo als ten jaren 1848 en 1856, vond men kruiken van denzelfden aerd welke door de onwetendheid der werklieden vernield of, aen lieden zonder kunde verkocht, als speelgoed verbryzeld werden en alzoo aen de wetenschap ontrokken geweest zyn.

Bovendien vindt men reeds vroeg den naem van Santhoven in oorkonden vermeld; zoo ontmoette ik hem in eene charter van 1186, van Roedulphus, bisschop van Luik, welke prelaet den naem van Benedictus van Santhoven aenhaelt, eveneens als in eenen akt van 1278, Henricus van Bortersem rakende, en door Miraeus aengehaeld; ook in eene bekentenis van Jan III, van den jare 1336 uitgaende. Onze taek zou zich te ver uitbreiden indien wy ons onledig hielden met het doorgrondig onderzoeken dezer documenten; alleen de twee hiernavolgende stukken schynen onze byzondere aendacht te moeten vestigen.

Het eerst doet ons Santhoven kennen als reeds in den aenvang der dertiende eeuw eene parochie vormende; het tweede toont ons dit dorp aen als sedert jaren erkend zynde tot het houden eener afgezonderde rechtbank door eenen Schoutet voorgezeten; daer beide stukken verders eenig belang voor de geschiedenis der stad Antwerpen bezitten, hebben wy voorgenomen dezelve hyna in hun geheel mede te deelen. Zoo treft men in 1235 eene oorkonde aen, in Diercxsens⁽²⁾ vermeld. In dit jaer, zegt deze geleerde schryver, gaf Henricus II aen het gasthuis van Antwerpen vier bunderen gronds (novae terrae) gelegen in de parochie van Santhoven, om dezelve, ten eeuwigen dagen, vry van allen chyns te bezitten. Die gift geschiedde in het bywezen van Walterus van Lier, Wilhelmus van Halle, Wilhelmus Nose enz. Zie hier een extrakt uit dit stuk.

‘Henricus Dei gratia Dux Loth: universis, quibus Litteras has videre contigerit, salutem. Noveritis, quod nos Hospitali Antverpiensi divini amoris intuitu contulimus quatuor bonariae novae terrae, in Parochia de Santhoven sita, libera ab omni censu perpetuo possidenda. Testes Magister Walterus de Lyra, Willelmus de Halle, Willelmus Nose et alii quam plures. In cujus etiam rei testimonium has Litteras nostras patentes ei contulimus. Actum Antwerpiae in Octava Beati Martini anno Domini MCCXXX quinto.’

De tweede oorkonde dagteekent van het jaer 1335; Jan III, hertog van Braband, belooft daerdoor dat Santhoven afgezonderd zal blyven van Lier, dat elke dezer plaetsen zyn eigenen Schoutet, zoo als voren bezitten zal, en dat Santhoven met Antwerpen ten oorloge zal treden. Ziehier dit oorspronkelyk stuk getrokken uit het Rood Fluweelen Privilegieboeck (bl. 33) bewaerd ter Archieven van Antwerpen:

Wy Jan bi̅d gracien ons hee̅r hertoghe van Lot̅hr van Brabant ende van Lembourgh, doen cond all̅e denghenen, die dese lre̅n zullen zien oft horen lesen, dat wy aensien den meneghen ghetrouwen dienst die ons, en̅ onse vordren de scepene̅ van Antw̅pen, die nu syn en̅ vormaels gheweest hebben en̅ onse stad van Antw̅pen menichwerve̅ ghedaen hebben, en̅ alle daghe doen, en̅ noch doen moghen, soe hebbe̅ wy hen ghegeve̅ en̅ gheve̅ met voirsiennecheden en̅ met rypen raide te voren d̅ op ghehadt, alle dese poente, die hier na bescreve̅ syn. jnd̅e yrsten gheven wy hen: soe wat porte̅ van on̅s stad van Antw̅pen vorghenoemt, wat fayten ocht broken, dat hem ghevielen ochte dade buten ons̅e lande en̅ palen, jn wat mani̅en dat ghevalle̅ mochte waert van dootslaghe ocht van enigherand̅e mesdaet, waer dat sake dat die porte̅ weder

(1) Er valt hier op te merken dat Santhoven, waervan wy spreken, niet het eenige dorp is dat dezen naem gedragen heeft, en dat door de verschillende spellingen zyns naems de lezer zich zoude vergissen op de wezenlyke plaets dezer gemeente; zoo vindt men dat Nieuport eenmael dezen naem droeg, zoo het blykt uit eenen akt van 1168, waerin men Zandeshoveca leest. (Prudens van Duyse. Archives de Gand, livr. I, p. I). Wat het verschil van schryven betreft, ziet men in vele geschiedkundigen en oude boeken Zanthoven, en in Papebrochius, (Annales Antv., T. I, p. 191), Sanhoven vermeld. Deze verschillige namen duiden op het dorp Santhoven, met hetwelk wy ons onledig houden.

(1) Deze lykkruiken berusten heden op het oudheidsmuseum van Brussel. Zie Torfs, Geschiedenis van Antwerpen, Tom. I, bl. 5.

(2) Diercxsens, Antv. Christ. nascens et crescens, t. i, bl. 228.

[p. 209]

bynn̅e onsen lande quame, dat hy daer af onghehoud̅e sal syn, van ons en̅ van on̅se rechte̅n, die nu syn en̅ namaels syn zelen, waer dat ware jndien dat de ghene daert feyte aen gheviele, ond̅ ons niet buycvast en staten, noch en woenden, Behoudeleke den ghene̅ die aen ons palen, ochte sy eenighe brieve hebben, van ons, ocht van ons vord̅en sprekende contrarie op die poente vorg̅. en̅ sprekende voer dese date van dese brieve. - voert soe willen wy en consenteren dat die̅ meyerie̅ van Lyere en̅ van Zanthove̅ ghesceeden syn e̅n zelen bliven, e̅n dat yegelyc hare̅ scoutete sulle̅ hebben, alsoe als sy vormaels ghehadt hebben, en̅ willen ordine̅n en̅ consente̅n dat alle die van on̅s meyerien van Zant̅h die nu syn, en̅ namaels syn zullen varen zele̅ in onse̅ orloghe̅ met on̅s stad van Antwp̅en vorg̅, en̅ blive zond̅ va̅nde̅n ghelike als sy plagh̅e hier vormaels. Voert waer dat sake dat yemen onsen scepenen, ochte den Raide van ons̅ stad van Antw̅pen opliepen in hare ieghenwoirdicheit, ocht acht̅ hen d̅ sy niet ieghew̅dich en waren, dat ieghen hen ginghe oft on̅s stad van Antw̅pen vorg̅, waer met woerden die onredelike en̅ ontamelike waren, ocht in eneghe̅ anden̅ saken, jn wat manie̅n dat ghevalle̅ mochte om̅e enigherande vo̅nissen die sy wysden, ochte om̅e eenighe ordinanchie die sy maecten, tonsen behoef, ochte der stad van Antw̅pen vorg̅, dat die al selke beternessen zullen moete̅ doen, alse onse scep̅en en̅ onse scoutete, die nu syn en̅ na̅m syn zelen; en̅ soe wie dat daer ieghen stake e̅n niet en dade, noch doen en woude, die betn̅iss̅e ten tm̅inen; die men hem sette, soe br̅oerde hi ieghe̅ ons en̅ ieghen onse nacomel̅. alsoe dicke als hi rebelle ware hondert royale, goed van goude en̅ van ghewichte, ochte de weerde daer af. nochtan soe selen wy ne dwinghen als wy sculdich syn te dwinghene, dat hi die betne̅sse doe, t̅ot peyn̅e die vorg̅h es en̅ en woude hys niet doen, soe gheloven wy dat wi dien ute ons̅e lande houd̅e selen, tot dier uren dat hi die betne̅sse volcomelic ghedaen sal hebben, jn alle diere manien̅ dat voirsc̅r es, Ende alle dese poente en̅ yeghelyc bi hen ghelove̅ wy bi on̅s stad van Antw̅pen vorg̅ te houdene eweleke e̅n e̅mermeer vast̅ en ghestade vore ons en̅ vore onse nacomelinghe, jn goed̅e trouwen en̅ zon̅d arghelist. In oircondscape van welken dinghen hebben wy onse̅ zeghel ghehangh̅e aen dese jeghen̅wdighe lr̅en in kennissen der waerheit, Gheg̅ jnd̅e jare ons hen̅, als men screef mcccxxxv. des disendaechs na sente pet̅s dach te ingaend̅e oeghste.

Eindelyk blykt de oudheid der gemeente Santhoven nog uit de rede dat men dit dorp in de vroegste verdeeling des Markgraefschaps van Antwerpen, als hoofdplaets vindt van een zyner kwartieren, 't welk in zich de volgende dorpen bevatte: Duffel⁽¹⁾, Schooten, Ranst, Broechem, Westmalle, Merxem, Wommelghem, Santhoven, Oostmalle, Oeleghem, Ouwen, 's Gravenwesel, Zoursel, Pulle, Pulderbosch, Halle, Borsbeke, Bouwel, Voerschoote en Massenhoven⁽²⁾. Zelfs spreidde de magt harer rechtbank zich nog verder uit, zoo als wy in het volgende kapittel zullen bewyzen.

(1) Onder protestatie ende sonder prejuditie mits t' proces tegen d'andere dorpen van 't quartier van Santhoven. (Costuymen van Brabant, t. i, bl. 710).

(2) Alle deze dorpen onder protestatie van niemant te prejudiceeren in syn gerechtigheit. (id).

II.

Zoo als wy hierboven zegden, was het de hoofdbank die in Santhoven haren zetel had, welke dit dorp befaemd maekte, na, zoo het schynt, aen hetzelve eenen naem gegeven te hebben. Zy strekte zich uit over byna gansch de Kempen en zelfs tot in Noord-Braband; zoo waren onder het ressort zyns gerechts, buiten de dorpen het kwartier van Santhoven uitmakende, de volgende gemeenten of heerlykheden besloten, te weten: Baerle⁽¹⁾, Berchem, (by Antwerpen), Beerse⁽²⁾, (by Turnhout), Brecht, Casterlé⁽³⁾, Deurne⁽⁴⁾, Duffel⁽⁵⁾, Emmelen⁽⁶⁾, Gierle; Haghe⁽⁷⁾, (by Breda), Herselt⁽⁸⁾, Hemixem, Herenthout⁽⁹⁾, Hoogstraeten⁽¹⁰⁾, Kessel⁽¹¹⁾, Lille, Lichtart⁽¹²⁾, Meerle, Meire, Merxplas, Millegem, Minderhoudt, Molle, Balen en Dessel⁽¹³⁾, Nispen, Noorderwyck⁽¹⁴⁾, Nylen⁽¹⁵⁾, Olmen, Rode, (by Turnhout), Ryckevorsel, Schille, Sprundel, Strybeeck, (onder Hoogstraeten), Groot-Sundert⁽¹⁶⁾, Klein-Sundert⁽¹⁷⁾, Tongerloo⁽¹⁸⁾, Turnhout⁽¹⁹⁾, Vlimmeren, Vorsselaer⁽²⁰⁾, Vosselaer, (by Turnhout), Wechelerzande, Welde⁽²¹⁾, Werschout, Westwezel, Westerloo⁽²²⁾, Wortel en Wyneghem⁽²³⁾.

Vermaerd niet alleen als de oudste van het antwerpsch gebied, maer zelfs van gansch Braband, vindt men dat altoos onze hertogen en latere vorsten gewag gemaekt hebben van Santhovens's geregtigheden in hunne Blyde Inkomsten. De Costuymen dezer bank bleven nochtans vele eeuwen geschreven, tot dat ten jare 1664, eenige zyner rechters (door de inwooners Leenmannen geheeten) van de Staten van Braband oorlof verkregen om dezelve in druk aftekondigen. Dit geschiedde nochtans in de onwetendheid des dorpsheeren van het ressort, en gaf aenleiding van wegens dezen laetsten tot eene protestatie om het drukken der costuymen te verhinderen. Dit schrift dagteekent van 1 meert 1664, is door de voornaemste heeren der Meyerye geteekend, en luidt als volgt:

Aen Myn Heer den Cancellier, etc.

Verthoonen reverentelyck eenighe heeren vande dorpen resorterende onder die hooftbancke van Santhoven, sommige raeckende alle saecken soo criminele als civile, reele, personele, ende mixte, ende sommighe raekende alleenelyck eenighe der selver saecken, dat tot hunder kenisse gecomen is, dat het Hoff onlancx soude geprocedeert hebben tot het decreteren der Costuymen der selver Hooft-bancke, ende dat den 46 artikel der selver soude luyden als volght: Ende de voorss. Schouteth ende Leenmannen vermogen oock te ordineren ende statueren oft te maecken alle Ordonnantien beruerende der Policye der voorss. jurisdictie ende Hooftbanck, tenderende tot welvaert, rust, ende vrede vande gemeyne ondersaeten. Welcken artikel volgens den voorgaenden 45 hem soude strecken niet alleen over de dorpen van het corpus van Santhoven, maer oock over allen de gene van het heel resort, oft subject wesende in materie van appellatie ende leeringe in alle ofte eenighe saecken aen de kennisse ende judicature van den voor̅ss. Hooftbancke, daer nochtans uyt de oude geschreve Costuymen der selver Hooftbancke claerelyck is

(1) Onder den Hertogh.

(2) Des Hertoghen chijshoff aldaer waer onder vele Laethoven resorteren waraf die schepenen van Turnhout wysers zyn, ende die rentmeester Maen-heere is.

(3) Van keuren en breucken.

(4) Het leenhof heer Gerardt Sterck.

(5) De voochdye van Duffel voor keuren en breucken.

(6) Het laethoff van Eynthoudt-Hamminck en het leenhof van der Rijt.

(7) Onder den Hertog.

(8) Van keuren en breucken.

(9) Id.

(10) Die buitenbancke van Hoogstraeten.

(11) Het leenhof van Laecken Jor. Hoens competerende en het leenhef van Hinckart den heer van Helmont.

(12) Van keuren en breucken.

(13) Id.

(14) id.

(15) Leenhof van Sinte Gommaer tot Liere.

(16) Onder den Hertog.

(17) Id.

(18) Van keuren en breucken.

(19) Het leenhof van de princesse van Thoor, het leenhof van Jacobe de Jonghe modo Jor. Mathias van Cannaert, 't hof van Santryn of Braecke, de laeten en mannen van leenen van Hoogenhuyse, modo Susanna Tibouts vrouwe van Berghen. Schoonbroeck Jor. Jans van Mechelen, even als eenen leenboek ghekomen van 't huis van Arenberch nu toekomende Nicolaes Walscharts.

(20) Keuren en breucken.

(21) De leenmannen van Welde.

(22) Keuren en breucken.

(23) Laethof van Jor. Jans de Vleminck. (Costuymen van Brabant, T. I, bl. 708 en 709).

[p. 210]

blyckende, dat het inhout van den voors̅s. 46 artikel maer en raeckt het voorss. corpus, ofte die Dorpen, die in de eerste instantie, immediatelyck staen onder die jurisdictie ende judicature vanden Schouteth ende Leenmannen der meerghemelde Hooftbancke, ende niet de dorpen, alwaer aen particuliere heeren by titel van absoluten coop ofte beleeninghe is competerende alle jurisdictie inde eerste instantie ende alle kennisse ende judicature van saecken criminele ende civile, reele, personele, ende mixte. Welck voorss. inhouden van den 46 artikel oock andersints expresselyck is contrarierende verscheyde particuliere costuymen vande voor̅ss. dorpen, mitsgaders eenige besondere privilegien aen eenige der selve compelerende, soo by concessien vande Princen van desen lande, als andersints ende voerts oock niet en can bestaen met die redene ofte t'gemeyn beste, gelyck t'synen tyden zal worden bewesen. Desen aenghemerckt, ende datter noch meer andere articulen syn in de voor̅ss. costuymen, soo die ghe-emologeert syn, die oock niet en connen bestaen, ende daer over die Verthoonders dienen ghehoort te worden, om te verhoeden diversche swaerigheden ende processen, die anderssints souden geschapen wesen daer uyt te rysen: Soo keeren hun de selve Verthoonders totten Hove ootmoedelyck biddende, dat den selve gelieve aenden voor̅ss. Schouteth ende Leenmannen van Santhoven (tegenwoordigh besigh synde met de voor̅ss. Costumen te doen drucken) t'interdiceren de selve te publiceren, oft te laten uyt gaen, tot dat sy supplianten gehoort, geresolveert ende verclaert sal worden, wat voor Costuymen soo raeckende d'inhouden vanden voor̅rss. 46 artikel, als andere, sal behooren ghehouden ende geobserveert te worden: ordonerende tot dyen aenden selven Schouteth ende Leenmannen, hun te leveren, oft te laten volgen een dobbel oft copye van de voor̅ss. Costuymen, ende inghevalle van communicatie (die men verhopt t'Hoff niet noodigh vinden en sal) interim de voor̅ss. interdictie. D'welck doende etc. (geteekent) L. Comte de Grobbendoncq. F.D. Ymmerselle, comte de Bouchoven, seigneur de Womelgem. P.J. Baron de Fourneau seig. de Ranst et Milligem. Ph. le Roy seigneur de Brouchem et Oelegem. P. Carrillo seig. de s'Gravenwesel. L. Bouton voor soo veele als die voogdye van Mol, Balen, ende Dessel, mach resorteren onder Santhoven, Ph. van Parys, heer van Mercxem ende Dambrugge. Isabella de Lattere, vrouwe van Schilde. Bervelt, seig. de Borsbeke. A.F. Van Zinnick, heer van Halle, Voorschooten, Massenhoven.

Appoinctement.

Sy gecommuniceert aen partje, om daer tegen te seggen binnen acht dagen naer de communicatie, interdicerende middelertyt het publieeren ende uytgeven vande nieuwe costuymen: Ordonerende partye aende supplianten te leveren een dubbel ofte copye van de voorss. costuymen. Actum 10 Meert 1664. SI. VI. Signat. Gailliard. (Le Roy, Marchionatus Sacri Rom. Imperii, bl. 154).

Deze uitgave gaf aenleiding tot eenen langen twist en moeijelykheden welke gelukkiglyk welhaest in den vroegeren vrede verstierven. Verlaten wy dus dezelve om een woord over de Costuymen der Meyerye te reppen:

De inrichting dezer bank, zegt de heer Poullet,⁽¹⁾ is zeldzaem, aengezien zy eene afbeelding van al de oude leenroerige rechtbanken aenbiedt.

Zy bestond uit den Schoutet van Antwerpen, als Markgraef van het land van Ryen, of wel van den Schoutet van Santhoven door hem aengevraegd (art. I); zy was niet, zoo als in vele andere plaetsen, van schepenen, maer wel van leenmannen des hertogs van Braband samengesteld.

In het leenroerig tydvak was de leenman verpligt, namens den eed voor zynen heer afgelegd, dezen laetste in oorlogstyden by te staen en hem door zynen raed te verlichten, zoo dat hy zich in de noodzakelykheid bevond in de gerechtshoven zyns meesters te komen zetelen; daeruit spruit voort dat al de byzonderste leenmannen in Santhovens bank genoodzaekt waren, als rechters te zetelen, telkenmale zy door den Schoutet of zyn gezant hiertoe geroepen werden.

In de aloude tyden beriep de Schoutet degenen der leenmannen welke hem persoonelyk pasten; dit gaf aenleiding tot eene willekeurige gerechtigheid, en noodzaekte het byvoegen in de Costuymen van eenen artikel waerdoor voortaen de Schoutet verpligt werd degene alleen aen te vragen welke er recht toe hadden en zonder twyfel door den hertog gekozen waren. Nochtans indien deze heeren of leenmannen zich in de onmogelykheid bevonden te kunnen zetelen, mocht de Schoutet er andere noemen op eene lyst van dry persoonen ten zynen keuze. Wat meer is, het gebruik wilde dat de Schoutet in burgerlyke zaken geen vonnis uitsprak dan in het bywezen van vyf leenmannen in gewoone, en zeven in criminele zaken.

De bank beoordeelde, in eersten aenleg, de zaken van nieuwe leenen, welke van het Kwartier of Markgraefschap van Antwerpen resorteerden, dus dat men mag zeggen, dat de zaken tot het hooger hof gebracht, eerst door Santhoven beoordeeld waren. Zyne Costuymen regelen dan ook niet alleen de pligten der ambtenaren, keuren, breuken of criminele zaken, maer zelfs al wat de huringen, rechten der gehuwde lieden, contracten of successiën raekt⁽¹⁾. Daerenboven werd er in het jaer 1557⁽²⁾ door koning Philips, als hertog van Braband, eene ordonnantie over de weeskinderen en hunne momboiren uitgevorderd, even als eene andere over de manieren van procederen⁽³⁾.

Op het zelfde jaer vindt men een dusdanige akt over de kerk, heilig-geestmeesters, bedezetters, enz., zoo als over de goederen aen hen toevertrouwd; hetgeen over deze goederen handelt werd maer in 1558 ter kerke van Santhoven afgekondigd. De twee laetste akten zyner Costuymen raken de salarissen der ambtenaren en eenige statuten over Santhovens Breucken en Keuren⁽⁴⁾. De Costuymen dezer hoofdbank bevatten dus in zich eene ernstige studie welke, jammerlyk genoeg, onze taek niet toelaet verder uit te breiden⁽⁵⁾. Alles is in deze verzameling voorzien, en stellig mag dit dorp in stryd treden met vele steden die, niet tegenstaende hunne bevolking, grootte en belang, nochtans in zich geene hoofdbank bezaten welke hen befaemd gemaekt heeft.

Het hoofdpunt dat zich hier aenbiedt, is eene nasporing over de plaetsen waer deze bank haren zetel had, maer eer wy die aenvatten, moeten wy nog een woord over de Schouttetten van Santhoven zeggen die in dit dorp heerschten van de vyftiende tot de negentiende eeuw, en deze opmerking maken dat dit ambt doorgaens bekleedt werd door mannen hoog in den adel gesteld.

(1) Joyeuses entrées de Brabant par Poullet, p. 181. Mémoire couronné par l'Académie royale de Belgique.

(1) In 191 artikelen vergaderd, werden deze Costuymen na de hoogmisse des zondaegs, 13 july 1664, afgelezen.

(2) 2 meert, 46 artikelen.

(3) In 345 artikelen.

(4) De eerste werd den 15 january 1664 veropenbaerd, en de tweede den 3 mei 1665, na de hoogmisse afgelezen en in 108 artikelen vermeld.

(5) Zie over deze hoofdbank Bibl. de Bourgogne: ‘De nature van den leene onder Santhoven in fol. cap. Hs. der XVIII^e eeuw beginnende met: ‘zoo wie leenhoudt,’ en ‘die leenrechten des hoofs van Santhoven’ in fol. Hs. der XVII^e eeuw beginnende met de woorden: ‘Item 't hof van Santhoven.’

[p. 211]

De geest dier tyden doet ons dit gemakkelyk begrypen. Een man welke door zyne geboorte overal zeer geacht en gevreesd was, en aen wien niet alleenlyk de helft des dorps, maer zelfs menigvuldige der omringende streken toehoorden of afhingen, verzamelde volgeerne in zich nog de macht van een ambt 't welk hem dikwerf voor eigene zaken te pas kon komen. Zoo vindt men dat, ten jare 1426, de lyst der volgende Schoutetten begint: Walterus van den Broeck, (1428) Jan Meyers, Wilmaer van Cuyck, Walterus van Sompeke, Hendrik Block, Jan Hasen, Willem van den Roede, Gielis van Pulle, Niclaes van de Werve, (1438) Jan van Wesembeke, Hendrik van Duffel, Leo van den Forre, Antonius van Liere, (1471) Jan van Liere, (1488) Willem van Liere, (1494) Jan van Berchem, (1498) Hendrik de Coninck, (1515) Arnoldus van Liere (1525) Arnoldus van Liere, (1530) Jacobus van Hincxthoven, (1565) Jan Verpoerten, Michiel van Eyck, Jan Jacobus van den Kerckhove, Gerardus Lemmens, Jan Toon Guiot, Ferdinandus Brackmans, E. Vereycken (1765).⁽¹⁾ De fransche omwenteling wierp deze rechtbank zooals de andere omverre; later toen Napoleon den scepter zwaeide, werd er in deze gemeente eenen Maire benoemd; deze was ten dien tyde een zekere Bruynseels tot dat later de instelling der Burgemeesteren ons de volgende namen opleverde: Fonteyn, Leysen en van den Bosch, welke laetste tot heden toe, met eer en rechtzinnigheid, het bestuer en welzyn der gemeente beyvert.

(Wordt voortgezet).

J. Vermoelen.

(1) Zie Le Roy, Marchionatus Sacri Imperii, bl. 157. - Inventaires des Archives de Belgique. Comptes du Brabant, bl. 309.