De Vlaamsche School. Jaargang 9

Gedenkteeken van den heer Godevaert van Vilain XIIII en Elisabeth van IJmersele, zyne echtgenoote, weldoeners der hoofdkerk en van den arme der stad Lier.

In de beschryving der vyf geschilderde glasramen welke boven het halfrond der hooge koor pryken, hebben wy gezegd dat de bouw onzer hoofdkerk niet zonder groote moeijelykheden tot stand gekomen is en dat de werken, by gebrek aen geldmiddelen, meermalen onderbroken moesten worden, hetgeen menige voorname persoonen bewoog om giften, hetzy met levenden lyve, hetzy by uitersten wil, aen de kerk te schenken ten einde de kerkmeesters in staet te stellen de bouwkosten te bestryden. Onder deze verdienen voorzeker gerangschikt te worden de edele en godvreezende echtelingen Godevaert van Vilain XIIII en Elisabeth van IJmersele, welke in het jaer 1475, wanneer het opbouwen der koor onder het opzigt van den beroemden antwerpschen bouwmeester Herman De Waghemakere eenen aenvang genomen had, by den ingang derzelve, noordwaerts, eene schoone beschilderde glasraem schonken, op dewelke zy, volgens het gebruik van dien tyd, naer het leven afgebeeld werden, met de wapens hunner adelyke familiën.

Wy denken dat het noodig is voorafgaendelyk eene beknopte biographische schets mede te deelen van deze deugdzame persoonen, aen dewelke onze hoofdkerk en de stedelyke arme van Lier zooveel verschuldigd zyn.

In het Brabandsch Museum, 2^e aflevering, vindt men op bladz. 163, eene merkweerdige beschryving van een ander monument onzer hoofdkerk, medegedeeld door onzen geleerden inboorling, Mr. G.J. Avontroodt, ridder der orde van den Nederlandschen Leeuw, thans rustende secretaris der stad Lier, waeruit wy het volgende letterlyk overnemen:

‘Elisabeth van IJmersele, eenige dochter van den ridder Arnt van IJmersele, en van Anna van Sombeke, (een oud en adelyk geslacht van het derde kwaertier van Braband), werd geboren in heur ouderlyk hof IJmersele, staende in de nabyheid der kollegiale kerk der stad Lier. Nauwelyks een jaer oud zynde, werd zy, door de dood, van haren vader beroofd; door het overlyden haers eenigen broeders, kwam zy in het bezit der heerlyke goederen harer familie, blykens het register der leensverheffingen, luidende zoo als volgt:

‘Juffrouwe Lysbethe van IJmersele, 11 february 1450, by doode wylen heer Arnts van IJmersele, heurs broeders.

‘Zy werd gemalin van ridder Godevaert van Vilain, heer van Huysse, van Borcht, van Zwyndrecht in Vlaenderen, van Lillo en van Berendrecht in Braband, die even eens als zy, deugdzaem, godvreezend en menschlievend was. Daer dit huwelyk door geen kind bezegend werd, zoo fundeerden deze edele en vermogende gemalen binnen Mechelen, welke stad zy des winters by voorkeur bewoonden, beide de hierna genoemde stichtingen van weldadigheid:

1^o Het klooster der religieusen, genaemd de arme Klaren.

2^o Een godshuis voor ouderlingen, aen 't welk zy den naem gaven van: ‘Den berg van Oliveten.’

[p. 191]

‘Boven de byzonderste ingangpoort van dit op den huidigen dag er nog bestaende godshuis, las men het kenschrift welk hier woordelyk volgt:

D.O.M.
‘De edele ridder GODEVAERT VAN VILAIN en zyne vrouwe,
hebben dit godshuys hier gesticht in goeden trouwe,
tot behoef der arme mannen, elc sonder vrouwe,
soo het allerbest betaemt,
den berg van oliveten hebben zy 't genaemt,
duysent vier hondert twee en tachtig getelt;
zyn dees oude mannen hier in gesteld.’

‘Den 23 february 1481, is de ridder Godevaert van Vilain te Mechelen overleden en heeft derhalve het plaetsen der ouderlingen in het godshuis niet kunnen bywoonen. Zyne ridderlyke heerlykheden liet hy na aen zyne zuster mevrouw Gudula van Vilain, weduwe Montmorency.

De godvruchtige en weldadige Elisabeth van IJmersele, na de dood van haren gemael, nam het vast besluit van zich aen 's werelds gewoel te onttrekken en in de stilte der eenzaemheid zich aen den dienst Gods toe te wyden; doch alvorens dit ontwerp werkstellig te maken wilde zy volgen den letterlyken zin der evangelieleer des Zaligmakers: ‘Indien gy volmaekt wilt zyn, geef uw goed aen den arme en volg my’ Zich herinnerende dat hare voorvaders in vroegeren tyd de heerlykheid Lijere bezeten hadden, gaf zy by acten van donatie, aen de kollegiale kerk dier plaets eenige van hare allodiale goederen en aen den arme dier stad, haer aldaer gelegen erflyk leen met naem IJmersele.

Trouwens, in meergemeld leensverheffingsboek treft men desaengaende aen hetgeen ik hier nederschryf:

IJMERSELE.

‘A. Jan van Brecht, den 26 september anni 1483, in den naem ende tot behoeff van den heijligen Geest van Leijere, by overghevene van Lijsbeth van IJmersele.

‘B. Merten van Campfort, 18 januarij anni 1493, by dooden wylen Jans van Brecht, tot behoeff des heijligen Geest van Lijere.’

‘C. Meester Werner van Merode, secretaris in Braband, bij doode wijlen Mertens van Campfort, tot behoeff des heijligen Geest van Lijere.’

‘By haer testament, gedagteekend 15 january 1507, vernieuwde, herhaelde en bevestigde zy hare bovengemelde donatie des jaers 1483 aen de Heilig-Geest-tafel der stad Lier; waerschynlyk uit oorzaek van het geding, 't welk eenige harer adelyke bloed- en aenverwanten den arme van Lier hadden aengedaen, bewerende de nulliteit der acte van donatie des jaers 1483 zelve en wel omdat IJmersele en wat er toebehoorde, een erfelyk ridderlyk leen zynde, piet kon tot leenman hebben dan een edelman, in staet om zich van zyne pligten jegens zynen leenheer, den hertog van Braband, onder het oogpunt van hulde, trouw en manschap (in 't fransch: ‘foi, lige et homage) beschouwd, doelmatig te kunnen kwyten. Elisabeth van IJmersele, die na haers mans dood het klooster der arme Klaren bewoonde, zonder nogtans het habyt der nonnen en den regel der orde aengenomen te hebben⁽¹⁾, is er ook overleden en werd begraven in de kerk van dit klooster. Op den zerk van witten marmer die haer graf beluikte, las men dit eenvoudig opschrift:

D.O.M.
Heer GODEVAERT VAV VILAIN, heer van borcht van huysse, van zwyndrecht enz. enz., is begraven in het beggynhof aen dese stad, ende vrouwe ELISABETH VAN LIJERE, VROUWE VAN IJMERSELE, van wommelghem, enz. enz. enz., syne gesellinne die begraven is binnen dese clooster, 15^e augusty anno 1510. syn beide fundateurs van desen clooster.
bidt voor desielen.

‘Ten einde het voor den Raed van Braband hangende geding te niet te doen en tevens pael en perk te stellen aen het harrewarren der ligtgeraektheid van sommige persoonen uit den adelstand, werd er door de bevoegde overheid namens keizer Karel V, als hertog van Braband, bevolen dat de bestuerders der Heilig-Geest-tafel der stad Lier, aenstonds dit erfleen zullen te verkoopen hebben en van de penningen die de koopsom zal opleveren onverwyld andere goederen, van allodialen oorsprong en geen leen zynde, voor den arme aen te koopen, welk vorstelyk bevel aenstonds ten uitvoer is gebragt.

Raedplegende het register van de verleijen in den leenhove voor het kwaertier van Antwerpen, vindt men hetgeen volgt:

D. ‘Heer Anthonis Van Laling, 26 octobris anni 1519, bij coope gedaen tegen de Heijlig-Geestmeesteren van Lijere.’

Dit uittreksel zal onze lezeren het geschiedkundig deel van het monument genoegzaem doen kennen. Wy zullen dus tot de beschryving van de glasraem zelve overgaen.

Het tafereel verbeeldt het inwendig eener kleine gotische kerk of kapel, waervan de muren, pilaren, puntbogen en loofwerken van zoogezegden franschen steen gemaekt zyn. De vloer bestaet uit kleine vierkante steenen, van witten en zwarten marmer. Op den voorgrond ziet men de volgende heiligen:

1. Regts. St Rumoldus, bisschop en martelaer. De apostel van Mechelen is bekleed met zyn pontificael misgewaed, te weten de albe, de dalmatieken, den rooden zyden kazuifel en het pallium; hy draegt den witten zyden myter. In zyne linkerhand houdt hy, als geloofzendeling, het aposteliek kruis, in plaets van den herderstaf, en met zyne regterhand, zegent hy de geloovigen.

2. Links. St. Gummarus. Onze beschermheilige draegt een blauw zyden kleed en eenen mantel van rooden zyden fluweel; het schouderkleed en de voedering van den mantel zyn van hermelyn. Zyn hoofd is gedekt met eene muts van rooden zyden fluweel; de boord is van hermelyn (de hertogelyke kroon). Met zyne regterhand drukt hy zynen wandelstaf in den grond, waerdoor eene bron ontspringt en in zyne linker houdt hy zyne handschoenen. Op zyne borst prykt het wapen, hetwelk men hem in de middeneeuwen, na de kruisvaerten, toegeëigend heeft, te weten: van goud⁽¹⁾, met het kruis van keel (rood), omgeven van eenen boord van hetzelfde.

3. Regts. St. Franciscus van Assisië, verbeeld in het armoedig

(1) Onder den derden regel, gelyk het monument zelve en de linker luik des triptieks van Otto van Veen, in de H. Geest-koor, het genoegzaem bewyzen.

(1) En niet van zilver, gelyk de hoogeerw. abt Wichmans in zyne Brabantia Mariana het opgeeft, hetwelk de baron J. Le Roy (Annot. S.R.J.) gevolgd heeft. Dit is eene ontdekking die voor de geschiedenis niet zonder belang is.

[p. 192]

kleedsel zyner orde. In zyne handen en voeten ziet men de wonderbare merkteekenen van de indrukking der wonden van den Zaligmaker. Onder hem ontwaert men de edele vrouwe Elisabeth van IJmersele, in eene biddende houding op eene knielbank bedekt met een groen tapyt Zy draegt een blauw zyden kleed en eenen band van gouden stof in de lenden; haer hoofd is gedekt met eenen witten linnen doek, daerboven eene zwarte wyle.

4. Links. St. Petrus. De prins der Apostelen draegt een groen zyden kleed en eenen bruinen zyden mantel; in zyne regterhand houdt hy eenen sleutel, zinnebeeld der geestelyke magt. Onder hem de ridder Godevaert van Vilain XIIII, ook in eene biddende houding, op eene knielbank bedekt met een groen tapyt; hy draegt den stalen pantser en het zweerd: aen zyne voeten ziet men eenen stalen helm en daerop het cyfer XIIII in gulden letteren.

Onder het tafereel bevinden zich vier beschilderde paneelen, vertoonende de wapens der adelyke geslachten de Vilain XIIII en van Lyere als volgt:

1. Regts. Het wapen der vrouw, ruitsgewyze hangende, gehouden door eenen engel, gehalfd regts: van Lyere. Van zilver met dry leliën van sabel (zwart), en links: de Vilain XIIII. Van sabel met het hoofd van zilver, waerop een kleine schild van hermelyn, met den band van azuer (blauw) en een St. Andries-kruis van keel, dwars over het gansche.

2. Links. Het wapen des mans, als voren, bekroond met den helm van goud, daerboven eene muts van sabel met den boord van zilver, waeruit een wassende mooriaen komt; helmdeksels van sabel. In de hoeken van dit paneel, boven het wapen, ziet men in eene gulden roos het cyfer XIIII.

388 jaren waren er verloopen sedert de plaetsing van dit gedenkstuk, wanneer men bemerkte dat er aen hetzelve groote herstellingswerken moesten gedaen worden; het harnas en alle de posten der venster waren door de alvernielende hand des tyds eenige centimeters buiten hun lood geraekt en de schildering zelve was op eenige plaetsen verdwenen. Het kerkbestuer besloot dus om het monument voor verdere beschadiging te behoeden en alle ongelukken te voorkomen, de glasraem met een gedeelte van het steenwerk te herstellen. De uitvoering werd aen den heer Capronnier, glasschilder te Brussel, ridder der Leopolds' orde toevertrouwd, met last van in de onbeschilderde glazen, rondom het tafereel, een lystwerk te brengen en de oude witte glazen van het kroonwerk door nieuwe geschilderde te vervangen. Deze kunstenaer heeft zich van de hem opgelegde taek tot voldoening van allen, op eene eervolle wyze gekweten. De loofwerken en bloemen, in gothischen styl, van het kroonwerk zyn bewonderenswaerdig; het lystwerk dat het tafereel beluikt, is gelykvormig aen een ander, hetwelk op een van de overblyfselen der oude glasramen van den middenbeuk onzer kerk gevonden is. Deze nieuwe schilderingen, verre van aen het voornaemste stuk eenig nadeel toe te brengen, doen hetzelve integendeel schoon voorkomen en men mag zeggen dat het monument zich tegenwoordig in eenen staet bevindt waerin men het te voren nooit heeft kunnen bewonderen en voorzeker den aendachtsblik van alle kunstkenners tot zich zal trekken.

Met een zeker spyt moeten wy hier wederom zeggen, dat wy tot nog toe den naem van den kunstenaer die dit heerlyk tafereel van onze hoofdkerk verveerdigd heeft, niet hebben kunnen ontdekken. Maer als men overweegt dat de beroemde glasschilder van Leuven, Rombaut Keldermans, die veel voor onze kerk werkte en eene andere glasraem door de heeren van IJmersele, bloedverwanten der voornoemde Elisabeth, aen onze kerk geschonken, verveerdigd heeft, dan schynt het natuerlyk van te denken dat het monument van den ridder de Vilain, ook door hem kan gemaekt zyn.

Eene toevallige ontdekking kan ons misschien op het spoor des schilders brengen, die voorzeker eenen meester moet geweest zyn, welke verdient van onder de beroemde kunstenaren der middeneeuwen gerangschikt te worden.

Lier, November 1863.

G. Van Vugt.