De Vlaamsche School. Jaargang 9

[p. 182]

Jan Yperman.

- Jehan Yperman! daer heb ik nooit van gehoord... Waer mag die weêr vandaen komen? - Ma foi! dat weet ik niet; maer hy wordt door M.^r Broeckx voorgesteld. - Uitmuntende recommandatie. - Ik zeg niet neen; maer hoe is het mogelyk, dat zoo vele onzer vroegere vernuften miskend zyn geworden? - Miskend!.... gy wilt zeggen vergeten; want in hunnen tyd stonden zy in aenzien. - By voorbeeld... - By voorbeeld de bouwmeesters onzer kerken. - Bah! dat waren metsersbazen, en zoo maken zy van byna elken kladder of steenkapper eenen kunstschilder of beeldhouwer - Maer die zullen wel eenig talent gehad hebben. - Ik zeg niet neen, maer is het geen abuis, al wat penseel, beitel of passer gehanteerd heeft voor artisten te willen uitmaken, omdat zy ergens in eene oude rekening staen? - Dat is te weten.... doch daer kunnen wy niet juist over oordeelen, vermits de werken der meesten verloren zyn. - En dan die anderen, welke den middeleeuwschen Parnassus met vlaemsche poëten bevolken: tot eenen smeerlap van kok toe is er naer eene plaets komen vragen. - Gy wilt spreken van Jan Van Leeuwen, van Groenendael? - Juist dien: gelukkig is het tydig gebleken, dat de vent door het rymelen stapelzot was geworden. - Niemand heeft er ook aen gedacht, dien sukkelaer by Cats of Vondel te vergelyken. - Ik geloof het wel en ben overtuigd, dat een auteurken uit den ouden tyd, door Willems of Van Duyse, Broeckx of Serrure by het publiek ingeleid, altoos op zyne regte plaets zal worden gezet. - Dan zyn wy t' akkoord en trekken binnen; het boek ziet er zeer netjes uit en wy riskeeren niets er eenige nickels aen te besteden.

Dit gesprek, hetwelk wy de onbescheidenheid hadden af te luisteren, werd gehouden voor het winkelraem van eenen voornamen boekhandelaer. Van het vervolg weten wy natuerlyk niets, vermits de twee heeren, die het gevoerd hadden, den winkel werkelyk intraden, terwyl wy onze wandeling voortzetteden. Alleenlyk, toen wy een uer later daer weêr voorby kwamen, konden wy bestatigen, dat Jehan Yperman van de toonschab verdwenen was: ongetwyfeld was het verleidelyk boekje tegen nickels verruild geworden, en hebben onze twee heeren zich mogen verblyden, hunne bibliotheek met deze nieuwe en merkwaerdige publicatie van M.^r Broeckx te mogen verryken.

De geachte doctor is overigens daermeê niet aen zyn proefstuk. Sedert meer dan dertig jaren, dat hy onvermoeid op het domein der geschiedenis arbeidt, om België's titels in het vak der geneeskunde weder te vinden, en in hunnen tyd beroemde artsen aen ondankbare vergetelheid te ontrukken, is de wetenschap hem reeds menige belangryke ontdekking verschuldigd.⁽¹⁾ Antwerpen in het byzonder is Zyn Edel onder dit opzigt veel verpligt: het weet, dat het nevens zyne talryke schaer van artisten en schryvers ook eene niet onaenzienlyke groep van geneeskundigen in de galery zyner verdienstelyke mannen mag opnemen, en dat een hunner, Pieter Coudenberg, de eere van een standbeeld verdiende⁽²⁾ M^r Broeckx heeft zyne studiën ook niet uitsluitelyk bepaeld tot de verheerlyking zyner geboortestad. Na aen het oude geneeskundige korps van Antwerpen en aen dat van Brussel elk eene eerezuil te hebben opgerigt⁽¹⁾, zie hier de beurt aen Yper gekomen.

Deze belangryke stad van West-Vlaenderen mag zich thans verhoovaerdigen op eenen medeburger meer, meester Jan Yperman, wiens naem, over weinige jaren, by al onze biografen onbekend was. Nochtans stond deze arts, gedurende de middeleeuwen, aen het hoofd der vlaemsche heelkunde, en het is het door hem geschreven boek, hetwelk de geleerde opperdoctor van S. Elisabethsgasthuis met eene bio-bibliografissche inleiding komt in het licht te geven.⁽²⁾ Uit deze inleiding verneemt men, dat Jan Yperman van 1297 tot 1330 of 31 als stadschirurgyn by het gasthuis van O.L. Vrouwe te Yper heeft gestaen - en in 1325 als veld-chirurgyn het ypersche leger op deszelfs uittogt volgde. Aldus, zooals de uitgever te regt aenmerkt, mag meester Yperman beschouwd worden, als de vader der vlaemsche heelkunde en als de oudste bekende voorganger onzer krygsdoctoren, twee titels welke reeds regt geven tot eene vereering by het nageslacht.

Dan, Yperman was ook geen gewoon praktizyn; maer een belezen en geleerd man, wien de taek om de lydenden te helpen een heilig ambt was. Hy had te Parys gestudeerd onder den beroemden Lanfranc, wiens schriften hy, nevens degene van een twintigtal andere meesters, in zyne Chirurgie aenhaelt.⁽³⁾ Hy had van dit ambt de verhevenste denkbeelden, en in zyn kapittel: Wat een cirugien toe behoeren moet, beschryft hy op eene zoo bondige als klare wyze de hoedanigheden eens goeden heelmeesters. Dit is wel zeker eene zyner belangrykste bladzyden, en wy kunnen den lust niet wederstaen, om er wat uit over te nemen:

‘Die cirugien wesen sal, zegt hy, die es sculdich te hebbene wel gemaecte leden, deene (dunne) vingheren, ende lanc, sterc van lichame, niet bevende, claer siende.... Galienus seit datti (dat hy) moet zyn oetmoedic sterc in sinen moet, ende hi moet hem een lettel verstaen in medicinen, want die boucken van naturen dats (dat is) philosophie, ende hy moet oec wat coenen van logicken, dats eene conste die alle dinc leert prouven (bewyzen) bi goeden redenen; ende hi moet oec wat weten van gramarien, die leert die bediedenisse van elcke word (in) dat lattin. Ende aldus soe moeten nog bi deser consten die worden (woorden) leeren die wy spreken eusschelike ende behagelike toe voughen toter dine daer wy of spreken. Ende hi moet oec iet connen van ethiken, want dats een conste die leert goede seden, over midts dat wy se doen moghen en die quade laten, ende hi ne moet niet wesen gulsich, maer samsch (sober) van levene ende niet ghierich nogh nidich ende emmer ghetrouwe wesen in alle saeken.’

(1) Sedert 1837, toen het eerste werk van M.^r Broeckx (Essai sur l'histoire de la médecine belge avant le xix^me siècle, in 8^o van vij - 324 blz.) verscheen, is er schier geen jaer voorby gegaen, zonder dat men het genoegen had met eenige oude medicale celebriteit bekend te worden. Op het gemelde werk, door de gentsche Maetschappy van Geneeskunde bekroond, is ook in 1842 een byvoegsel verschenen: Documents pour faire suite à l'histoire de la bibliographie médicale, in 8^o, van 65 bladz.

(2) Lazarus en Willem Marcquis, Gabriel Ayala, David Van Mauden, Marten Van Hille, Godfried Vereycken, Johan Ferreulix en meer anderen zyn in die galery reeds opgenomen. Zouden wy niet te onbescheiden zyn, den wensch te uiten, er ook eene plaets te zien inruimen voor Thomas Fyens en Ludovicus Nonnius?

(1) Histoire du Collegium medicum Antverpiense, Anvers J.E. Buschmann, 1859 in 8^o van 390 bladz. - Histoire du Collegium medicum Bruxellense, Ibidem 1862, in-8^o van 482 blz.

(2) La chirurgie de maître Jehan Yperman, médecin belge du XIII^e-XIV^e siècle, publiée pour la première fois d'après la copie flamande de Cambridge, par M.Ch. Broeckx... Anvers. J.E. Buschmann, 1863, in-8^o, van 210 blz. met 71 houtsneden.

(3) Onder deze autoriteiten bemerkt men er een half dozyn, wier namen eene vlaemsche afkomste schynt aen te duiden, zooals Diere, Gillis, Rossaert, behalve degenen wier namen kunnen verlatynd zyn.

[p. 183]

Met dit staeltje van vyf eeuwen oude nederduitsche proza zal het boek zich vooreerst by onze letterkundigen laten aenbevelen als een monument der moedertael. Trouwens, het is een kleine taelschat, welken Kiliaen, hadde hy denzelven gekend, niet zou hebben nagelaten uit te pluizen. Willems, gelukkiger dan Kiliaen, kende de Chirurgie door het handschrift, weleer aen Van Hulthem hebbende toebehoord en thans ter koninklyke bibliotheek van Brussel berustende. In zyn Belgisch Museum echter maekt hy nergens gewag van Yperman; alleenlyk geeft hy in het VI^e D. bl. 105 extracten uit den Antidotarius van Nicolaus, een apotheekboek, in 1351 geschreven, hetwelk met de Chirurgie en andere stukken in eenen band is vereenigd, en hy herinnert, in eene aenteekening aen het einde, dat hy van dit handschrift eene beschryving gegeven heeft in de Bibliotheca Hulthemiana T. VI, p. 45, n. 193.⁽¹⁾.

Deze beschryving is door M.^r Broeckx by de inleiding opgenomen en zal den boekliefhebberen zoowel als den lettervrienden welkom zyn. Dan heeft het boek van Yperman nog waerde als bydrage tot de kennis onzer oude volkszeden, en als bron voor de geschiedenis der praktische heelkunde. Onder dit laetste opzigt mag de Chirurgie ten blyke strekken, dat België in de xiv^e eeuw met Frankryk en Italië gelyken tred hield, en dit is geene geringe eere, daer men in andere landen van Europa min of meer achteruit was.

Over het geheel waren de natuerlyke wetenschappen nog in de kinderbussel, en het is billyk daervan rekening te houden, om Yperman's kennissen naer eisch te waerdeeren. Aldus, als hy bl. 97-98 schryft ‘van den lusen ende neten die wassen op dat hooft,’ en den oorsprong van dit ongedierte meent te erkennen in ‘verrotte humoren, die welcke verkeeren in wormen ende die soe heeten lusen ende neten,’ dan kan men daer niets anders uit opmaken dan dat nauwkeuriger waernemingen nog niet geleerd hadden, dat die insekten, niet uit rotting, maer uit eitjes (de neten) voortskomen.

Dat onze chirurgyn overigens een man van gezond verstand was, zulks blykt uit zyn kapittel ‘van des Conincs evele’ (koningszeer of kropzweren). Hy twyfelt of de koning van Frankryk wel de gewaende wondermagt zou bezitten, om die kwael door aenraking te genezen, en na verhaeld te hebben zekere bygeloovige praktyk, bestaende in de lyders op S. Jansnacht by een vlietende water te aderlaten, voegt hy er by ‘ende dat hier navolghet dunct mi de zekerste cuere’: volgt een recept van ‘pulver’ en ‘salve’ om op de ‘scrouffele’ (scrofules) te leggen..., gevende alzoo een voorschrift zonder den schyn te hebben de heerschende vooroordeelen te willen kwetsen.

Hy beschryft zeer zorgvuldiglyk en onderscheidt in vier soorten de lazary of melaetschheid, die by de middeleeuwsche geslachten zoo zeer gevreesde besmetting, van welke men tegenwoordig, althans in ons land, zoo weinig hoort als van ‘die beten ofte steken van slanghen, scorpioenen en ruthelen (bijen).’ Aen deze stoffe en de vergiftigingen wydt hy zes kapittelen. In een derzelve bevattende des ‘armen tresoors jeghen venin’ worden by de dertig tegenvergiften aengeprezen, onder welke het vermaerde theriakel van Mithridates.

Onder de kladden, welke men de middeleeuwen heeft aengewezen, behoort ook de praktyk om de ongelukkigen door de watervrees aengetast tusschen twee matrassen te versmachten. Onze ypersche doctor schynt er echter niets van te weten. ‘Die bete van den verwoede hont, zegt hy, is quaets van al.’ Hy wil daerom geen redmiddelen onbeproefd laten, en schryft in de eerste plaets voor het aenzetten van koppen (ventouses) ‘op dat die corruptie hute trecken mach.’ Vervolgens raedt hy, nevens andere middelen, ‘den sieken te abstineren met goede dicten.’ Hy beschouwde dus de razerny als veroorzaekt door eenige smetstof, die in het bloed zat. Merken wy hier aen, dat de beroemde Boerhave, die drie eeuwen later leefde, eene rykelyke aftapping van bloed insgelyks aenprees als het doelmatigste middel tot genezing en als het eerst aen te wenden tegen de watervrees.

Hiermede meenen wy te kunnen volstaen; want wilden wy al de kapittelen beknoptelyk ontleden - eene taek tegen welke de geleerde uitgever zelve heeft opgezien - wy zouden veel te wydloopig worden, zoo zeer levert dit boek stoffe tot leerzame vergelykende aenmerkingen. Deszelfs lezing is overigens gemakkelyk en verstaenbaer, enkele verouderde woorden uitgezonderd, voor dewelke een glossarium niet overtollig zou zyn geweest. Eindigen wy dus met den heer Broeckx onzen hartelyken dank te betuigen voor het uitmuntend geschenk, waermede hy de nationale letteren en wetenschappen komt te verryken.

Antwerpen, November 1863.

L.C.S.

(1) Ware Willems niet door eenen ontydigen dood verrast geworden, hoogstwaerschynlyk zou hy zich met Yperman hebben onledig gehouden. Behalve het extract uit den Antidotarius, waervan wy hier spreken, had hy uit het brusselsche handschrift ook overgeschreven de traktaetjes over de Handkykery en de Gelaetkunde; beiden zyn na zyn overlyden door de zorg van doctor Snellaert gedrukt in het X^e deel van het Belgisch Museum, blz. 266 en 285.