De Vlaamsche School. Jaargang 9

[p. 53]

De kroft van S^te-Walburgis te Antwerpen.

Te midden der oude burgt van Antwerpen, ten noorde der plaets die den naem van S^te-Walburgis behouden heeft, bestaet een vormlooze hoop metselwerk in baksteen, aen beide zyden door eenige overblyfselen van hoogere freiten bezet, die ons aenduiden dat die bouwval eertyds toebehoorde aen den tempel waervan de sporen sedert eene halve eeuw verdwenen zyn.

teekening en plaetsnêe van j. linnig.

Zonder eenig belang in zyne uitwendige vormloosheid, bevat deze bouwval in zyn binnenste het oudste gedenkteeken van de stichting der stad en van de invoering des christendoms in onze gewesten.

Nogtans zyn deze kostbare overblyfsels aen het oog onzer oude geschiedschryvers ontsnapt; en de herinnering aen hun bestaen was reeds sedert eeuwen onder de bevolking verdwenen, ten gevolge der wisselvalligheden welke de tempel sedert de eerste tyden zyner stichting onderging.

Inderdaed, Pastoor Diercxsens⁽¹⁾, om de overlevering van het verblyf van S^t-Walburgis te Antwerpen te staven, verblyf waervan wy welhaest hier zullen spreken, haelt eenvoudiglyk de kroft aen, ten zuiden van den toren gelegen; zonder eenige bemerking daer by te voegen opzigtens de plaets waer men ten zynen tyde die veronderstelde overblyfselen des ouden tempels aentoonde. Wy zullen hier de woorden van onzen schryver in hun geheel aenhalen.

‘Non modicam firmitaten huic traditioni (dat is te zeggen van het verblyf der Heilige te Antwerpen) adfert, quod in dicta ecclesia Burgi sub turri in latere meridionali habeatur Crypta, in qua S. Walburgis aliquando egisse et preces fudisse dicitur, et quae tamquam talis ab immemoriali a populo frequentatur et honoratur.’

Hy bepaelt zich daer bytevoegen dat die kroft merkelyke wyzigingen onderging by de vernieuwing der grondvestingen van de kerk en van den toren in 1740, wyzigingen die niet beletteden dat de plaets voortdurend door de geloovigen bezocht werd.

Onze geschiedschryvers moeten dan niet geweten hebben, dat de kroften der eerste christene tempels zich altyd onder de Koor bevonden en somtyds de gansche uitgestrektheid der kerk besloegen? Die geëerbiedigde onderaerdsche gewelven, tot begraefplaets der geloovigen bestemd, werden nooit onder den toren aen den ingang der kerk gemaekt.

Een nog meer doorslaende bewys dat onze agiographen niet zou

(1) Antv. Christ. nasc. et cres. T. I, p. 48.

[p. 54]

mogen ontsnapt zyn, is, dat de zuiderbeuk slechts in 1506 aen de kerk werd bygebragt. De noordelyke was in 1501 gebouwd geworden; en het is onder den eersten dat de nieuwere grafkelder, aen de vereering der geloovigen geopend, zich bevond. Men ging er in langs eenen trap van den beuk onder de kerkmeesterskamer, waer men in 1752 den autaer van de gilde der Buildragers plaetste.

Eene kapel buiten den zuiderbeuk gebouwd, en aen de H. Walburgis toegewyd, wy weten niet op welk tydstip, maer die zich op het jongste plan der kerk bevindt, kan niets gemeens hebben met het min of meer oud bestaen van den grafkelder.

De datums welke wy komen aen te halen en die op de opgaven onzer plaetselyke kronyken berusten, bewyzen dus onwêerlegbaer dat Pastoor Diercxsens, zoowel als P. Henschenius zich vergist heeft, als hy het gedenkteeken waervan hy melding maekt, aenduidt als dat, welk sedert onheugelyke tyden door de geloovigen was bezocht geworden.

Maer, dat die schryvers te ligtveerdig de denkwyze van het gemeen aengenomen hebben, betrekkelyk de ligging van het gedenkteeken, daer uit volgt geenszins dat de overlevering nopens het verblyf der Heilige binnen de muren onzer burgt, het minste harer waerde verlieze. Inderdaed de overlevering moest wel sterk gevestigd zyn, opdat de ieverige inwooners die de laetste vergrooting des tempels bestuerden, daer de herinnering der gebeurtenis wilden behouden; en, als wy de dwaling die ten opzigte der plaets, tot in deze tyden de overhand had, wilden te regtwyzen, is het alleen om de overlevering door een grondiger bewys te staven.

Er is dus enkel kwestie de echte ligging van den grafkelder waer de H. Walburgis kan verbleven hebben, te bepalen, en te bewyzen dat dit onder zoo vele opzigten, eerbiedweerdig gedenkteeken, nog bestaet.

Wy zullen ons in deze aenteekeningen bepalen de datums en de byzondere feiten die ons in onze opzoekingen moeten geleiden, aentehalen. Het zy voldoende den lezer te verwittigen dat die datums en die feiten geput zyn uit de algemeen bekende werken van Miraeus, Henschenius, Diercxsens en andere.

De eerste kerk der Burgt werd omtrent het midden der VII^e eeuw, door S^t-Amands ter eere der HH. Apostelen Petrus en Paulus gewyd. Wy hebben ons niet bezig te houden met het gevoelen dergenen die beweren dat die kerk, vóor de vestiging des Christendoms, een tempel was, den krygsgod Woden of Wodon toegewyd.

Zy werd in 835 door de Noordmannen verwoest, maer onmiddelyk daerna door de monniken van Epternach opgetimmerd. Volgens Diercxsens ging zy daerna aen de monniken van Afflighem over, die ze in 1248 verlieten omdat zy bouwvallig werd. Het schynt nogthans dat de inwooners der Burgt ze heropbouwden; maer de kronyken, zyn het over het tydstip dezer heropbouwing niet eens. Sommige stellen de inhuldiging op het jaer 1236, andere, door P. Papebroch in zyne Annales Antverpienses⁽¹⁾ aengehaeld, op het jaer 1249, terwyl Grammeye het tydstip vaststelt op het jaer 1256. Wat er ook van dit tydstip zy, het is opmerkelyk dat vóor deze herbouwing de tempel enkel Capella werd genoemd, zoo als blykt uit eene bulle van paus Lucius van het jaer 1182, by Diercxsens aengehaeld⁽²⁾.

Het is insgelyks in deze bulle dat de kapel voor de eerste mael wordt aengeduid als staende onder de bescherming van S^t-Walburgis.

De kerk, door de inwooners herbouwd, werd aen S^t-Walburgis en S^t-Catharina gewyd. Papebrochius is van meening dat men deze tweede heilige toevoegde, omdat, omtrent den tyd der herbouwing, de kapel dezer heilige, ten gevolge der derde vergrooting, binnen de stad geslecht was geworden. By de namen der beide heiligen werden ook die van S^t-Amands en S^t-Eloy gevoegd, aen welke, naer men gelooft, de kerk na de verwoesting werd toegewyd.

Aldus is de kerk, sedert de eerste stichting door S^t-Amands, tweemael herbouwd, zonder dat onze kronyken melding maken van de kroft alwaer men het verblyf zou kunnen aenwyzen in de levensbeschryving van S^t-Walburgis aengehaeld.

Men weet alleenelyk dat de kapel na de eerste verwoesting opgericht, den naem der heilige droeg op het einde der XII^e eeuw, zoo als blykt uit de aengehaelde bulle. Maer anderzyds werd, tot in het midden der XIII^e eeuw, S^t-Eloy altyd beschouwd als de voorname beschermheilige der kerk, en het was ter eere van dien heilige dat de jaerlyksche processie in onze kronyken onder den naem van Loykens ommegang bekend, gehouden werd; al zag men er nevens zyn beeld, ook dat der heilige ronddragen. Nogthans heeft de naem der Heilige Walburgis onder de inwooners de bovenhand gehouden om de kerk der Burgt aenteduiden; maer het is te gelooven dat men tot aen het tydstip van de vergrooting der XVI^e eeuw, geene kroft aen de vereering der geloovigen te toonen had.

De koor der laetste kerk werd herbouwd in 1573, en er is geene melding gemaekt der kroft die onder dit gedeelte des tempels bestond. Nogthans bezitten wy akten van verdeeling die bewyzen dat de kroft vóor die heropbouwing bestond. En toch had in de XV^e eeuw, een magazyn, onder de koor der Burgtkerk gelegen, aen zekere Vrouwe Elisabeth van Bombergen toebehoord,⁽¹⁾ en bleef sedert dien tyd een privaet eigendom.

De styl der inwendige bouwing, de gewelven en de pilaren zouden voldoende zyn om te bewyzen dat het magazyn in bovengemelde akten aengeduid, deel maekte van den oorspronkelyken tempel: maer wat het met zekerheid bewyst, dat zyn de sporen der twee deuren langs waer men er van uit de kerk inkwam.

Wy bezitten geene oorkonden die ons aenwyzen op wat tydstip of ten gevolge welker heropbouwing die deuren toegemetseld werden. Wy hebben ook niet gevonden of de kroft door de monniken of door de inwooners der Burgt ontvreemd werd, ter gelegenheid van eene der heropbouwingen. Het is zeker dat de afzondering der plaets daergesteld werd door den gewelfden doorgang, die tot de laetste tyden onder de trappen van de koor bestaen heeft.

Men kan zich dus de volkomen vergetelheid, waerin deze afhankelykheid des tempels gevallen was, niet uitleggen, als door eene min of meer waerschynlyke gissing.

Het is immers niet te vermoeden dat de herstelling der kerk of kapel door de monniken van Epternach plaets had onmiddelyk na het vertrek der barbaren, die in de eerste helft der IX^e eeuw de burgt van Antwerpen vernielden. Er moet zeker een geruimen tyd verloopen zyn geweest vóor dat de verspreide bevolking, van haren schrik bekomen, naer hare oude haerdsteden teruggekeerd zy, en zy wederom gerust gevestigd was.

Aldus mag men hetgeen onze geschiedschryvers aengaende de onmiddelyke heropbouwing gezegd hebben, niet letterlyk opnemen.

Dan nog is het zeer goed mogelyk dat de kroft, daer zy onder de

(1) Verloren gedeelte van het H.S.

(2) Antv., T.I. p. 177.

(1) Zie de Akten hierachter.

[p. 55]

koor des tempels gelegen was, met een stevig welfsel overdekt, aen de algemeene vernieling ontsnapt zy, en dat men ze later, by de heropbouwing daer gelaten heeft, zich bepalende by het herstellen der koor op zyne oude grondvesten.

Terwyl de tempel tot puinhoopen vervallen was, kan een privaet persoon zich de gewelfde plaets toegeëigend hebben, of de monniken die de kerk heropbouwden kunnen die plaets ten profyte huns tempels vervreemd hebben. Wat er van die onteigening zy, het is zeker dat de openbare doorgang onder de koor met het plaveisel der kroft gelyk, reeds bestond op een veel vroeger tydstip als dat der heropbouwing van de koor ontrent het midden der XVI^e eeuw. De twee oorspronkelyke deuren tot den beuk des ouden tempels geleidende, de later bewerkstelligde openingen, de eene ten zuide, de andere ten noorde der kroft, bewyzen dit genoegzaem.

Grondplan der Kroft.

Het zou eene zonderlinge misgreep zyn over de oudheid van het inwendige des gedenkteekens te oordeelen naer den styl en het aenzien der twee deuren aen de noordzyde die heden nog bestaen. Die ingangen kunnen slechts sedert het einde der XV^e of XVI^e eeuw bestaen. Maer men heeft gezien dat alsdan de koor geheel heropgebouwd werd, en dan hebben ook de muren en de freiten zonderlinge wyzigingen moeten ondergaen. Zulks blykt uit de sporen der nissen of gestopte deuren in de freiten, waervan het heden moeijelyk, ja onmogelyk is de verklaring te geven. Het zou dus, zeggen wy, eene dwaling zyn, den uiterlyken vorm of aenzien der ruïne tot vergelykingspunt te nemen.

In de herstelling die men voornemens is te doen, mag men slechts het inwendig karakter der kroft in het oog houden. Men moet de buitenzyde herstellen zoo als zy zich in den beuk der oorspronkelyke kapel moet voorgedaen hebben, eer men de beide deuren toemaekte.

Dan, volgens het geschiedkundige dat wy hebben gepoogd te schetsen, is het zeker dat dit tydstip datgene moet voorafgaen, waerop de bewooners der Burgt, zich ontrent het midden der XIII^e eeuw gelastten den ouden tempel te herstellen.

De te volgen styl moet dus klaerblykelyk het karakter des romaenschen bouwtrants dragen, om geen anacronisme te begaen én opzichtens het gedeelte des tempels dat men zich voorstelt te behouden, én opzichtens het inwendige aenzien dat dit gedeelte ten onzen dage nog oplevert aen degenen die daer langs eene der te opene deuren, van den kant der Walburgisplein, zal binnenkomen.

Thans dat de eigenaer met het stedelyk bestuer is overeengekomen ons een eerbiedwaerdig aloude gedenkteeken te behouden, ware het niet ongepast in de voorzyde aen St. Walburgisplein het volgende opschrift te plaetsen ter herinnering van onze vroegste stadwording. Men zou daertoe het latyn of het vlaemsch kunnen bezigen. Men kieze. Wy doen slechts een voorstel:

reliquiae ecclesiae a s. amando cc. a.d. iↃc.lx constructae. sive crypta a populo antverpiano usque ad a. ciↃ.iↃcc.xcvii frequentata et honorata in qua s. walburgis virgo anglosaxonica cc. a. iↃcc.xxviii. egissa et preces fudisse fertur. restaurata a.d. ciↃ.iↃccc.lxiii.

of in het vlaemsch:

dit is het overblyfsel der kerk omstreeks het jaer o.h. iↃc.lx door s. amands gebouwd
ofte
de kroft in welke de angelsaksische maegd s^te. walburgis hare gebeden stortte, en waer hare heilige nagedachtenis door het antwerpsche volk tot in den jare ciↃ.iↃcc.xcvii werd vereerd.

Bylagen.

(1) Ontfangen by my Jan Stappaert vuyten naem ende als Rentm^r. vanden erfgenamen wylen heeren Franchois vander Dilft ende vrouwe Cornelia de Bernny, van Gillis Hofman de somme van dry en tnegentich gulden ende acht stuvers over een jaer renten heurl. competerende op zeker packhuys gestaen onder de borcht kercke toebehoort hebbende jouffr. Elizabeth van Bombergen haer grootmoeder, verschenen te Bamisse vyf en tsestich lestleden. Oirconde myns handteekens hier onder gestelt desen xiiijⁿ february lxv. voors. stilo braban.

J. Stappaert.

Achtervolgen de procuratie by de momboirs van voirs. kinderen op my Jan Stappaert gepasseert voor schepenen van Antwerpen den xxij decemb. a^o. xv^c. lxiij.

De procuratie luidt als volgt:

(2)	Wy Borgemeesteren, schepenen ende raidt der stad van Antwerpen doen condt ende kennelyck allen den genen die desen letteren sullen sien oft hooren leesen, dat op heden datum van deesen voor

[p. 56]

ons gecomen ende gecompareert is in syn propre persoone heer Jacob Hertsen, riddere, ontschepen deser stad ende Fernando Bernny, oic outschepen der zelver stede, respectieve als momboiren vanden onbiaerden kinderen wylen Franchois vander Dilft des ridders, Ambassadeurs, ons Heeren des Keyzers in Engelant

Doorsnede der Kroft op de lengte.

ende vrouwen Cornelia Bernny deszelfs heeren Franchois wettige huysvrouwe, welcke kinderen sy hier inne vervingen ende geloofden te vervane ende hun daervoor sterck makende. Ende hebben wettelyck machtich gemaeckt ende in heure stede gestelt, maeckten wettelyck machtich ende stelden in heur stede midts desen Jannen Stappaert om van heurent weegen ende inden naem

Doorsnede der Kroft op de breedte.

van hen te heyschen, te manen, op te beurene ende tontfangen. enz.......

(3)

Daegseele. De taelliede ende elc besunder als gemechticht voor Mrs Janne Baex ende Lucas de Meere schepenen, van Gillise Hofman doen dagen van deszelfs Gillis weghen tot eenen packhuyse metten kelderen daer onder of neffens metten gronde ende toebehoorten gestaen ende geleghen onder den choor vander borchtkercken alhier omme tverclaren ofter yemant toe talen wille want hy dat opden thiensten novembris anno xv^c ende drieentzestich gecregen ende terue genomen heeft jegens Sr Fernando de Bernny met zynen consorten erfgenamen van jouffr. Elizabeth van Bomberghen steken nyemanden yet wte.

Verryckt den xxj^en augusti a^o xv^c. lxxiij tich
J. De Moy.

(4)

Wy Hendrick van Delft ende Jan Vermeeren schepenen van Antwerpen maken condt dat voor ons quamen Sr Fernando de Bernny. Jan Peeters stadt houder van den leenen ons genadichs Heeren Sconincs tot Mechelen, soe voor hem selven als inden name ende hem sterck makende voer jouffrouwe Elysabeth de Cordes Jacques dochters, daer moeder af was jouffrouwe Catlyne de Bernny syn wettich wyff jouffrouwe Margriete de Cordes der voers. jouffrouwe Elysabeths sustere met Caerle de Renalme hueren wettigen man ende momboire, jouffrouwe Catlyne de Cordes oick der seluer jouffrouwen Elysabeths ende Margrieten de Cordes sustere met Mren Janne Goropius Becanus, Doctoor in medicyne hueren wettigen man ende momboir, alle voir hen seluen, Sr Fernando de Bernny ende Jan Peeters voorts inden name ende als testamentlicke momboiren vanden wettigen kinderen wylen Heer Franchoys vander Dilft des ridders, in synder tyt Abbassadeur was ons genadichs heeren skeysers hooger memorien in Engelant daer moeder af was wylen vrouwe Cornelia de Bernny die sy hier inne veruingen en geloefden te veruane mits desen hen daer voire sterck makende, in deen partye, ende Gielis Hofman, coopman, ingeseten poortere der voors. stadt van Antwerpen, in dander partye, Bekenden ende verlyden onderlinge in beyden partyen dat de voers. Sr Fernando de Bernny inden naeme ende qualiteyt als boven met syne consoirten gegeven hebben ende gaven terue ende in erffelycken rechte den voers. Gielise Hofman ende synen nacomelingen te houdene eeuwelick

[p. 57]

ende erflick te besittene ende te gebruycken den packhuys metter keldere daer ondere oft neffens metten gronde ende toebehoorten gestaen ende gelegen onder den choor vander borchtkercke alhier met alsulcker lichtscheppinghe alst tselve nu ter tyt hebbende is ende de oude brieven daer af zynde tselve naerdere vermelden gelyck ende in alle der manieren hen comparanten erfgeueren tselve mits der doot ende aflyvicheyt van wylen juffrouwe Elysabeth van Bombergen die tselfste den seuensten dach der maendt van Meye inden jaere xv^c ende veertich tegens Janne van Durne by transporte gecregen heeft toecomen bleuen ende verstoruen is, ende sy erfgeueren om tselue ten hoochsten te brengene tot diuerse distincte vrydagen by Aerden van Halle, gesworen oudtcleercoopere hebben doen vuytroepen ende veylen te coope eenen jegelycken euen naer, waeraf ten slote ende eynde den coop ende palmslach ontfangen heeft als hoochste ende leste verdierdere ende meest daeromme biedende Guillam Liese tot behoeff van hem erfnemere voor de somme van seuenen dertich ponden thien schellingen brabants erflick naer inhout der coopcedullen als wy verstonden, tsiaers erfelick bouen de twelue ponden thien schellingen brabants erflick die de voers. erfnemere hen erfgeueren gereet tegens den penninck sesthiene opgeleet ende betaelt heeft ende die zy mits desen bekenden ontfangen te hebben, omme noch dryentnegentich Carolus guldenen ende acht stuvers sprincen munte ten voers. Carolus gulden goet van goude ende swaer van gewichte ofte de weerde daer voere in andere geuallueerden gelde naer advenant jaerlyckere ende erfl. renten te gevene ende te betalene vanden voerscrevenen erfnemere ende van synen nacomelingen den voers. erfnemeren ende hueren nacomelingen erffelyck ende eeuwelyck duerende alle jaere te bamisse, daeraf dierste jaer renten vallen ende verschynen sal te bamisse in den jaere XV^c ende vierentsestich naestcomende. Voordane soe geloofden de voers. erfgeueren tvoors. packhuys metten kelder, gronde ende toebehoorten gelyck voers. is te waerne ende te claerne los, vry ende quyte van allen anderen voircommere ende calaengien vuutgenomen dryendertich schellingen brabants erflick in twee parcheelen den heyligen Geest in der selver burchtkerk daer jaerlicxs voeren vuytgaende nae luyt der brieven ende anders nyet. Welcken voircommer ende voorchys des voers. erfnemere geloeft heeft ende geloefde mits desen voer hem ende synen nacomelingen van bamisse lestleden als wanneer hy tvoors. packhuys aenveerde, voerdane eeuwelyck duerende jaerlicxs te geldene ende te betalene sonder mindernissen oft afcorten vander selver erfgeueren erfrente voorgen. Ende oick sonder der seluer erfgeueren hueren goeden ende nacomelinghen cost, last oft schade, behoudelick dien dat de voers. erfnemere oft syne nacomelingen dese voers. rente selen mogen lossen ende quyten theurder goeden moeyten met vierenuiertich Carolus guldenen erflick daer af te male nyet min maer wel meer, op dat hen belieft elcken penninck altyt met sesthien penningen der voers. munten ende met verschenender renten. Ende omme dat de voers. erfgeueren ende hueren nacomelingen van huerer voors. erflicker renten te bat gehouden ende versekert souden syn ende blyuen tallen dagen, soe heeft de voers. erfnemere omme der meerdere sekerheyt totten voers. packhuyse by hem als bouen terue genomen mede verbonden ende tonderpande gesedt hem seluen ende alle syne andere goeden ruerende ende onruerende hoedanich die wesen mogen die hy nu heeft ende noch vercrygen sal, sonder argelist ende behoudelick den heere synen rechte. In kennissen van desen letteren besegelt met onsen segelen. Gegeuen int jaer ons heeren alsmen screeff m. ccccc. ende dryentsestich Thien dagen in novembris. J. De Moy.

Oirkonde op perkament met twee uithangende zegels in bruin was.

F.H. Mertens.