De Vlaamsche School. Jaargang 8

[p. 27]

Kunstnyverheid.
Het gouden leêr.

Een der schoonste voortbrengsels der nyverheid onzer voorouders is voorzeker het gouden leêr. Wie onzer lezers heeft in eene abtdy of in een oud kasteel de treffelyke muerbehangsels niet bewonderd, die, sedert meer dan eene eeuw, de vertrekken versieren, en, in weêrwil van het stof en van de lucht waeraen zy zoo lang zyn blootgesteld geweest, ons nog aengenaem verassen door hunnen staet van bewaring en van frischeid?⁽¹⁾.

Daer wy dikwyls hebben hooren betreuren dat er over de fabrikatie van het gouden leer weinig of geene onderrigten bestonden, en daer het onderzoeken van familiepapieren ons verscheidene handschriften heeft doen ontdekken waer de verveerdiging en schildering der gouden leêren zeer omstandig in beschreven wordt, willen wy er eenige byzonderheden uit mededeelen. De handschriften weskwestie zyn begonnen in 1711 door Karel Jacobs, goudeleêrmaker te Mechelen, en zyn na hem voortgeschreven door zyne kinderen. Zy dragen voor opschrift: Omnia majori divino dentus honori. Zy beginnen als volgt:

‘Secreet boek van schoone diversche en de eerlyke konsten gevonden door Jan Vermeulen goude leêr maeker der Stadt Mechelen. A. 1677. Inhoudende de rechte methoden van het opmaeken van goude leêren by hem aldus geexerceert ende de maniere van het goudt te maeken, soo vergult gaudt als schildergaudt, ende alderande vernissen, dinstig tot alder hande colonnen te timperen ende te vernissen, ende hoe deselve moeten gevreven ende geaccomodeert moeten worden ende de ierste mengelinghe.

Beminde lezer omdat gy dit boekxen sout wel verstaen, soo hebbe ich goedt gevonden te maken een tafel van de naemen van de vernissen, want die naemen by niemand bekend en zyn als by den inventeur, mits hy ieder vernis eenen naem heeft gegeven tot meerder klarighydt van den gebruycker.’

Volgens deze aenduiging zou Jan Vermeulen de uitvinder zyn van onze nyverheid. De man moet zyne kunst ver gebracht hebben, want zyne opvolgers hebben slechts eenige verbeteringen aen de verveerdiging gedaen, en deze zyn nog van weinig aenbelang.

Onnoodig zou het zyn hier de bestanddeelen aen te duiden der vernissen, lakken en kleuren welke men bezigde in de schildering, en derzelver verveerdiging; het zy genoeg aen te merken dat er niet minder dan 35 soorten van vernissen in het boek nauwkeurig beschreven staen.

Voor het opmaken der goude leêren bediende men zich uitsluitelyk van kalfsvellen, welke op eene byzondere wyze verveerdigd werden. Deze bewerking duerde in den zomer van 6 tot 8 weken, en in den winter omtrent dry maenden. Alsdan werden de vellen in vierkante stukken van omtrent 70 centimeters gesneden welke men, wy weten niet waerom, Samsons noemde.

In de eerste tyden nagelde men de Samsons op houten ramen om ze te beschilderen, en, wanneer men er eene kamer mede bekleedde, voegde men dezelve zoo wel mogelyk naest een. Later vond men de kunst om de banden te dunnen en overeen te plakken, en men deed dit met zoo veel behendigheid dat het nog hedendaegsch byna onmogelyk is de voegplaetsen te onderscheiden. Zoo maekte men rollen van omtrent eenen meter breedte op dry meters lengte. Soms wel maekte men stukken die groot genoeg waren om eenen ganschen muer te bedekken⁽¹⁾.

De vellen aeneengevoegd zynde, werden gedroogd en bedekt met zilveren bladeren of bladzilver. Na gebruineerd te zyn, werd dit zilver met verscheidene lagen van eenen byzonderen vernis, welke men verguld goud noemde, bedekt. Het was voornamelyk aen dezen vernis dat de fabrikanten prys hechtten. De verveerdiging ervan was een geheim dat de meesters zelven aen hunne vertrouwste gasten niet bekend maekten: Zy kookten het zelven, ook zegt onze schryver ervan sprekende: ‘dit houden wy voor ons grootste geheym.’

De benoeming van Gouden Leêr zou ligt doen gelooven dat de vellen met verguldsel bedekt waren. Echter hebben wy in geen een der talryke stukken welke het ons gegeven geweest is te bezigtigen het minste stofje goud kunnen ontdekken, en in alle de registers en oorkonden welke wy doorzocht hebben, werd er slechts van zilver gewag gemaekt.

Wanneer de vellen verzilverd waren, en door den vernis verguld schenen, werden zy beschilderd volgens vaste modellen. Soms ook volgden de ververs hunne eigene ingevingen, en hunne werken getuigen dat zy veeltyds opregte kunstenaren waren.

In de schoonste behangsels werden de vellen nog, vooraleer zy beschilderd werden, ter pers gelegd. Zoo kwamen er bloemen of teekeningen op vooruit, welke veel bydroegen om den grond op te luisteren.

De fabrieken van gouden leêr waren zeer bloeijend te Mechelen tot op het einde der 18^de eeuw. Hunne voortbrengsels werden door de gansche wereld gevraegd en wy hebben op de registers talryke verzendingen bestatigd naer Vrankryk, Engeland, Spaniën, Italiën, Duitschland, enz.

In 1779 waren de fabrieken nog zoo bloeijend dat Jacobus Versluysen, in een rekwest aen het Magistraet, ten einde mogen zilver uit andere steden te trekken, verklaerde dat de dekens van het goudslagers ambacht hunne belofte ‘van hem zoo veel silver te leveren als hy in syne fabriquen soude van doen hebben, niet hebben connen uitvoeren.’

Weinige jaren later begon nogthans het verval der fabrieken. De verhooging van den prys der leders en van den dagloon, en meer andere oorzaken, maer bovenal de fransche omwenteling, deden de fabrieken vervallen. Eenige poogingen werden aengewend om goedkoope behangsels te maken. In plaets van leder bezigde men lynwaed, en men verving den vergulden grond door eene effen schildering, maer het was te vergeefs: de nyverheid der gouden leêren was dood.

Het is ons onmogelyk te zeggen hoevele fabrieken van gouden leêr er te Mechelen bestaen hebben, maer het blykt uit eenen akt gepasseerd voor M^r Lissens, notaris te Mechelen de dato 6 juny 1759, dat op dit tydstip er slechts twee fabrieken bestonden: het éene aen Gillis Van Hombergen en het andere aen Jacobus Versluysen toebehoorende. Deze twee fabriekanten hadden dochters gehuwd van den schryver wiens notas wy benuttigen en hadden onder hun het ruim lokael verdeeld waer de Jacobsen van vader tot zoon gouden leêr gemaekt hadden. Dit lokael, gelegen in het kwartier genaemd den Ham, draegt nog heden, zoo wy vermeenen, den naem van Goudenleêrhuis.

Talryke werklieden werden door de fabrieken gebezigd. Zy werden betaeld per vierkant of samson. Zie hier eene eigenaerdige nota van het geen zy ontvingen:

(1) Eenige rollen welke nooit den dag gezien hebben, en in onze familie zorgvuldig bewaerd worden als een stael der nyverheid door onze voorouders uitgeoefend, geven een gedacht van de schoonheid dier behangsels wanneer zy nieuw waren.

(1) Buiten de muerbehangsels verveerdigde men nog vellen voor leunstoelen, tafeltapyten en antependiums voor altaers.

[p. 28]

‘Gewoonelyke dagloon voor de jongens als men veel had gelyk de gasten bekend zyn en gelyk zy gekregen hebben als zy jong geweest hebben:

Voor het doodverven van een samson 1 oord.

Voor het lakeeren 1 oord 1 negenmanneken.

Voor den grond te schilderen 1 oord 1 negenmanneken.

Voor het vernissen 1 oord een negenmanneken.’

De levering der bladeren zilver noodig voor de fabrieken maekte het welzyn uit van een gansch ambacht: dat der goudslagers. Hun lot nauw verbonden geweest zynde met het bestaen der goudenleêr fabrieken, zullen wy er hier eenige woorden over gewagen.

Eene ordonnantie van 16 november 1683 had dit ambacht te Mechelen ingericht, en het moest zeer welvarend zyn, vermits er in 1716, elf meesters bestonden werkende ieder met dry of vier gasten en verscheidene leerjongens.

Vooraleer in het ambacht aengenomen te worden moest men den volgenden eed afleggen:

‘Ick wil alhier sekeren ende gheleven dat catholyck gheloof voor te staen met goet ende bloedt der stadt van Mechelen tot haeren rechte alle de privilegien van dat goudtslaeghers ambacht te onderhouden, dat swere ick Godt ende den Lieven Sinte Eloy onsen patroon.’

De manier om het bladzilver te slagen wordt in een onzer handschriften beschreven. Daer wy niet twyfelen of de kunst heeft deswegens veel voortgang gedaen, zullen wy enkel aenstippen dat men 800 bladeren in eenen vorm sloeg.

Op 11 october 1730 besloot het ambacht binnen de tien jaren geene leergasten meer aen te nemen. Hierdoor hingen de fabriekanten van gouden leêr gansch van de goudslagers af. Zy poogden diensvolgens tegen dit besluit intekomen, en deden zekeren Dewit zich tot het Magistraet wenden ten einde van ambtswege zyne inschryving te bekomen, maer op een vertoog door het ambacht aen het Magistraet ingediend, keurde dit, by besluit van 3 Juny 1737, de overeenkomst der goudslagers goed en bekrachtigde dezelfde. De fabriekanten deden alsdan hun bladzilver te Antwerpen en te Brussel slagen, maer het ambacht kwam er tegen in en het Magistraet nam een besluit de dato 2 October 1747 waerby, op straf van aenslag en boet, verboden werd het inbrengen, verkoopen en verwerken der bladeren zilver door andere als de leden van het goudslagers ambacht geslagen.

Nieuwe moeijelykheden ontstaen zynde tusschen de fabriekanten en de goudslagers wegens de grootte der bladeren zilver, bevool het Magistraet in 1754 dat zes bladeren eene Mechelsche el, min eene talie, moesten uitmaken.

Het ophouden der fabrieken had voor natuerlyk gevolg het verval van het goudslagers ambacht.

F. Versluysen.