De Vlaamsche School. Jaargang 7

Nicolaus van Winghe van Leuven.
Vlaemsche vertaler des bybels.

De gewaende hervormers der XVI^de eeuw gaven vóór dat hunne nieuwe leeringen op 't H. Schrift gegrond waren; zy erkenden geen ander gezag dan dat van Gods geschreven Woord en vermaenden een iegelyk hetzelve te lezen. Nu, daer elke nieuwigheid aenhoorders en volgers vindt, zoo laet het zich van zelf verstaen dat de Bybel weldra in ieders handen moest te zien zyn, en by gevolg zullen hier te lande, als elders, eene menigte Bybels in de moedertael zyn verschenen. En dit is waerheid. In 1517 wierp Marten Luther de monikskap over de haeg, en omstreeks den zelfden tyd begon Calvyn te dogmatizeren. De kettery des moniks van Wittenberg drong al vroeg in België door. Trouwens reeds in 1522 verscheen er te Antwerpen, in 't dietsche, een Nieuw Testament en een Bybel in 1525. Sedert dit tydstip tot 1548, wanneer de Leuvenaer N. Van Winghe zyne in de Nederlanden zoo vermaerde vertaling uitgaf, zyn er zoo in België als in Holland, byna ontelbare neêrduitsche overzettingen des Bybels, Nieuwen Testaments en van andere bybel-boeken in 't licht gekomen. Edoch, in 1546 ging er een bevel uit van Karel V, waerdoor alle vertalingen des Bybels of van deszelfs gedeelten zoo waelsche als duytsche (vlaemsche) hier te lande sedert XX jaren gedrukt, verboden werden, niet slechts om dat meest alle deze kettersch of ten minste met regt verdacht en zekerlyk onnauwkeurig waren, maer ook omdat sommigen het voor gevaerlyk hielden den Bybel te lezen in de moederlyke tael. Anderen, integendeel, dachten dat er zoo geen groot kwaed in gelegen was dat waerheid-zoekende menschen eene goede katholieke overzetting des Bybels lazen. Zy oordeelden nog daerby dat dit het beste middel ware om te gelukken de kettersche vertalingen uit de handen te krygen. Deze leste denkwyze ging boven. Er werd eene keizerlyke Commissie benoemd om het voorgenomen werk te bewaken; zy bestond uit dry leden: Ruwaert Tapper, van Enchuyse; Godevaert Strijrode, van Diest, en Peeter de Corte, of Curtius, van Brugge, waer hy de eerste biskop van werd. Maer wien zal men deze zoo gewigtige taek, als daer is den Bybel te vertalen, op de schouders leggen? Hiertoe werd geen bekwamer man dan onze Leuvenaer van Winghe aengetroffen.

Nicolaus Van Winghe, gesproten uit een adelyk geslacht van Leuven, alwaer hy heel op het einde der XV^e eeuw geboren is, en waer verscheidene zyner bloedverwanten de aenzienlykste eereposten bekleedden, was van jongs af zoo wel de studiën als de kristelyke deugden toegedaen. Hy trad in 't klooster der reguliere kanoniken van S. Merten, in zyne vaderlyke stad, en sprak er den 6^en van Sprokkelmaend in 1518 of 19 zyne plegtige beloften uit. Reeds, schynt het, was hy toen meester in de kunsten magister artium, dat zoo veel was als thans docteur en philosophie et lettres. Prior Jan Bosmans, die zeer veel bydroeg tot luister van S. Mertens klooster, spreekt, in zyne jaerboeken, met den grootsten lof van onzen geleerden Leuvenaer. ‘Het was, zegt hy, een man, die met onvermoeiden iever alle heilige schryvers doorbladerde, die, ongemeen ervaren in de theologische wetenschappen, de hem voorgestelde vraegstukken met eene wondere schranderheid wist op te lossen en voor geen hoegenoemd werk achteruit deinsde.’ Uit het Prologhe zyns Bybels vernemen wy dat Van Winghe in aenrakinge stond met de grootste mannen onzer oude Alma Mater: ook wisten deze hem te waerderen, vermits zy hem de edele en gewigtige taek op droegen van de Schriftuer in 't neêrduitsch te vertalen. Of Van Winghe het grieksch magtig was, is sterk te betwyfelen, doch niet, rakende het hoogduitsch, dewyl hy twee over-rhynsche vertalingen te bate nam. Ook moest hy het engelsch kunnen verstaen en spreken: trouwens kort na dat hy zynen merkwaerdigen arbeid had afgedaen, is hy naer Mishagen onder Eeckeren vertrokken. Aldaer stond toen een klooster, ook Sion genaemd, van brigittynsche nonnen, die aldaer uit Engeland de woede van den vuilen vervolger Hendrik VIII waren ontvlugt. Aldaer is onze uitmunttende Leuvenaer N. Van Winghe als biechtvader overleden den 28^en van Wynmaend 1552. Gemelde J. Bosmans getuigt nog van den zoo verdienstelyken man, dat hy door zynen veelvoudigen arbeid: als gedurig schryven, en godvruchtig prediken, zyne gemeente veel gelds verschafte. De vruchten zyns vernufts en zwoegens zyn, behalve geleerde sermoonen in H.S. gebleven: 1^o Flavius Josephus, joodschen oorloghe en joodsche oudtheden ver-

[p. 59]

duytchet. 2^o Thomas à Kempis, navolghinghe Christi. Loeven bij Barth. Van Grave MDXXXXVIII. 3^o Goed onderwijs van die weerdicheyt nutticheyt en diepheyt der Heylighe Scrifture enz. Antw. bij Hier. Verdussen 1593 in 12^o(1).

Edoch het werk dat hem een onsterfelyken naem verworven heeft, is de vertaling van den ‘Gheheelen Bijbel.’ Om Van Winghe tot dezen allerzwaersten arbeid te nopen was er niet minder noodig dan ‘een advijs van den voorscreven Commissarissen der keyserlijcke Majesteyt,’ die zich niet vergenoegden met Van Winghe's overzetting te overzien, maer die tevens hem in zyn werk medehielpen, ‘ick heb, zegt Van Winghe, noch sonderlinghe behelp en onderwijs ghehadt van twee eerweerdighe wel gheleerde Heeren ende Meesters, M. Peeter de Corte, over parochiaen der overkercken van S. Peeters, en als nu Rector der Universiteyt, ende van M. Godevaert Strijrode, regent der studenten des couvents van den predicaren orden tot Loeven enz. die dwoort Gods ende die heylighe Schrifture den ghemeynen volcke met grooter lof en vrucht ghepreeckt bebben en verclaert.’

Ondersteund door zoo geleerde mannen, in de moedertael mede ervaren, zette Van Winghe zyne vertaling met haest en iever voort; want buiten 't land, te Keulen, was de Karmeliet Al. Blanckaert, van Gent, bezig met eensgelyks een neêrduitschen Bybel in het licht te geven.

Van Winghe behielp zich nog van den vlaemschen Bybel in 1477 te Delft in Holland gedrukt, alsmede van de hoogduitsche vertalingen van Jan Eckius en van Jan Dietenbergius, beide doctors predikheeren.

In Oogstmaend 1548 had onze leuvensche kanonik zyne taek af en in September verscheen zyn merkweerdig gewrocht met dezen titel: ‘Den gheheelen Bijbele inhoudende het Oude en Nieuwe Testament met grooter neersticheyet ende arbeyet nu corts in 't duijtsche van nieuws overgheset uyt den latijnschen ouden text die over duysent jaren in de H.R. kersten kercke ghehouden is gheweest onlanx te Loeven bij sekhere gheleerden uyt bevel der keyserlijcke Majesteyt ghecorrigeert ende aldaer ghedruckt.

Gheprent in die vermaerde Universiteyt ende stadt van Loeven bij mij Bartholomeus Van Grave, ghesworen boeckdrukker in 't jaer 1548. ‘cum gratia et privilegio.’

Laet ons nu een woord zeggen over de waerde en de verschillige uitgaven dezer vroeger zeer gezochte vertaling. In zoo een groot boek als is de Bybel, moest natuerlyk door 't miszien van afschryvers en letterzetters, al hier en daer eene feil in sluipen, en den oplettendsten corrector ontsnappen. Edoch in 1547 gaf, onder andere leuvensche doctoren Jan Hentenius, eenen nauwkeuriger latynschen Bybel uit. Nu, 't was volgens dezen dat Van Winghe zyne vertaling bewerkte: want de op last van de Trensche kerkvergadering uit te geven gezuiverde Vulgaet is slechts in 1592, 93 en 98 in 't licht gekomen. 't Was dus onmogelyk dat zy met de uitgave van Clemens VIII zou nauwkeurig overeen stemmen. Zy komt overeen met Hentenius-Bybel. Valerius Andreas, Foppens (Bibl. Belg.) en Bukentop (Lux de luce.) verklaren dat Van Winghe's vertaling goed, getrouw en katholiek is. Edoch onze leuvensche overzetter werkte zeer haestig om spoedig zynen arbeid afgedaen te krygen, dewyl hy vernomen had dat ook te Keulen een neêrduitsche Bybel ging in 't licht verschynen. Daer by hadden de Commissarissen hem verzocht zoo naby de letter des latynschen teksten te blyven als maer doenlyk ware; zoo dat de vertaler meer te zorgen had om getrouwelyk den letterlyken zin in 't neêrduitsch weder te geven, dan om seer constigh van tale te sijn. En 't is hierom, om de al te groote haest, of omdat andere bezigheden hem den tyd benamen en gewis ook ter oorzake zyns onderdoms, dat hy zynen arbeid niet heeft kunnen herzien en de onvermydelyke misslagen herstellen.

Rakende het letterkundige dezer vertaling, Van Winghe verklaert dat ‘hy in die ghemeyn brabantsche tale als men die useert tot Loeven’ schryft en deze tael behandelt hy zoo goed, zoo zuiver en krachtig als iemand zyner tydgenoten. De hoofdregel in 't stuk van spelling was toen de zachtheid en welluidendheid der uitspraek, daerom schreef hy totten voor tot den; ch voor g: t voor d, als in deucht voor deugd. Hy gebruikte in de neêrduitsche woorden de enkele vokaelspelling als verloren niet verlooren, de e was toen nog dikwerf een teeken van verlenging en daerom schreef men Loeven voor Loven, antwoerdt, enz. In den eersten naemv. enkelv. die (de) niet den; in den tweeden overal des, der, niet van den, van de; in den derden naemv. zegt hy byv. ghemeynen volcke, niet aen het ghemeijn volck. In den vergelyken trap nooit als voor dan. Doch genoeg; 't is hier de plaets niet om langer de spraekkunstige waerde dezer vertaling te behandelen, en 't spyt me niet eenige regels als staelke te mogen aenhalen om den lezer zelven over de krachtige tael onzes Leuvenaers te laten oordeelen. Alleenlyk moet ik zeggen dat van Winghe's Bybel van het begin af, zoo wel in Holland, en de Rhyn-provincien als hier te lande gretig gelezen werd, en dus eenen niet geringen invloed uitoefende op de vlaemsche letterkunde der XVI^e en XVII^e eeuw. Hy werd van 1548 tot 1568 zestien keeren herdrukt en het Nieuwe Testament vier-en-dertig malen tot in 1585; wanneer het by van Santen, te Rees in Westphalen, van de pers kwam.

Op het einde van 1598 zag de vlaemsche Bybel van de doctoors van Loven het licht. Deze is niets anders dan de vertaling van Nic. Van Winghe, slechts een weinig hier en ginds verbeterd, volgens het onlangs verschenen latynsch exemplaer van Clemens VIII. Deze bybel is tot 1714 tien malen herdrukt, en ik zou er nog wel eene uitgave van het protestantsch Bybelsgenootschap kunnen by voegen, maer dit kettersch verbond vindt goed van zoo maer verscheidene Schriftuerboeken, door ons Katholieken als Kanoniek geëerbiedigd, weg te laten en eventwel de goedkeuringen der lovensche godsgeleerden te behouden, als of deze die verminkingen en vervalschingen van uit hunne graven konden goed keuren!

Het Nieuwe Testament van van Winghe, door de doctoors van Leuven overzien, en ook door den Eerw. Heer vanden Leemputte verbeterd, is voor het minste twee-en-twintig mael van de persen gekomen, een onwedersprekelyk bewys van den smaek, die onze godsdienstige voorvaderen vonden in het lezen van Gods geschreven Woord, en van de snoode valschheid der vyanden onzer Moeder de H. Kerk, die beweren dat deze ons het lezen des H. Schrifts verbiedt.

L.W. Sch., pr.

(1) Eerst geplaetst voor den Bybel van 1548 waer het 27 bladz. in-fol. beslaet.