De Vlaamsche School. Jaargang 7

Hendrik Frans van den Werve.

Ziedaer nog den naem eens nederduitschen schryvers, die van zeer weinigen gekend is, ofschoon hy zulks verdient te wezen. Hy is een schryver uit de tweede helft der XVII^e eeuw, een dier zeldzame stemmen, die toen, in het tydvak des slaeps onzer nationale letteren, zich verhieven om hunne gedachten den volke mede te deelen.

Was er, om zoo te zeggen, in dat tydvak geene weereldsche letterkunde, er bestond toch eene geestelyke; van tyd tot tyd verhief zich eene stem, meest al uit een klooster, om tot het volk over godsdienst en katholyke zedeleer te spreken.

Wy weten wel dat sommige denkers, al deze schriften minachtend beweeren, dat alle te samen niets weerd zyn, dan om naer den stapel der onbeduidende, ongelezene en onleesbare schriften gevoerd te worden. Wy zullen ons voor zulk een oordeel wel wachten, wy heeten het voorbarig en valsch. Wy bekennen dat er onder den hoop onbeduidende schriften zyn; maer allen zyn het niet, eenigen verdienen gekend te wezen, anderen zullen eens hunne verachters beschamen. Tegen Poirters, Hazart, Van den Werve, Smits, Van Hove, enz. kunnen slechts de onwetendheid en de vooringenomenheid razen, en hun geraes zal toch immer een dom geraes wezen.

De man over welken wy spreken, schreef in de laeste helft der XVII^e eeuw, toen ons land onder het beheer van Karel II, koning van Spanje, door de legers van vriend en vyand ter zelfder tyd verwoest en uitgeplunderd wierd; wanneer de Schelde gesloten was, en wy, alhoewel aen de Noordzee woonende, dezelve niet bevaren mogten; wanneer, in een woord, onzen lande alle bronnen van leven, welvaert en vooruitgang ontnomen waren.

De tael welke toen in het protestantsche Noord-Nederland ernstig beoefend wierd, was hier ruw en onbeschaefd geworden; de gesprokene tael was door indringing des zuidschen elementen bedorven; men schreef op het gehoor, want de landtael bestuderen deed men hier niet.

Van eenen anderen kant bevinden wy ons juist in de voor de fransche letteren zoo glanzende tydruimte der regering van Lodewyk XIV.

De werken onzes schryvers hebben ook den noodlottigen invloed der tydsomstandigheden ondergaen; hunne tael is zeer gebrekkig, en daer en boven schynt het punt der tael nooit van den Werve ernstig te hebben bezig gehouden. Wellicht was hy de man niet, wellicht wilde hy zich de moeite niet geven om ze aen den armzaligen invloed der eeuw te onttrekken, gelyk Smits en van Hove het later in hunne Bybelvertaling deden.

Maer hoe onvolmaekt, schryvers tael, of richtiger de tael diens tyds ook zy, belet dit niet dat van de Werve verdiensten heeft. Zyn gespierde styl, de kracht, de weerdigheid zyner rede, zyn gedachten-rykdom, zyne belezenheid en geleerdheid, de gemakkelykheid, waermede hy gewyde en ongewyde schryvers aenhaelt; doen ons soms vergeten, dat zyne tael gebrekkig is, dat zyne zinnen mank gaen en menige uitheemsche wending voor alle sieraed aenbieden.

Hendrik Francis van den Werve stamde uit het huis diens namen, dat Antwerpen van de vroegste tyden af, tot byna aen de fransche overweldiging, immer burgemeesters en schepenen (rechters) heeft opgeleverd.

Hendrik Francis was zoon van Ridder Hendrik van den Werve, burgemeester van Antwerpen en Maria Theresia de Pape. Zyn oudste broeder Johan Augustyn van den Werve was in 1668 schepene der zelfde stad.

Hendrik Francis van den Werve behoorde tot het order der Minderbroeders; doch wy weten niet waer of wanneer hy in het orde getreden is; noch de plaets waer hy geleefd en geschreven heeft.

Eenigen zyner werken schreef hy te Antwerpen, anderen te Mechelen, anderen te Brussel, een zyner werken is te Hasselt gedrukt geworden. Uit de opdracht en uit de keuracten zyner werken blykt het dat hy predikant en Canoniken-deken in Sinter Goedelen Kerke te Brussel geweest is.

van den Werve was dus niet alleen een nederduitsch schryver, maer ook een nederduitsch redenaer. Hy moet een zeer werkzaem leven hebben gehad, gelyk enkele regelen zyner schriften en dezer keuracten getuigen: ook heeft hy menig werk geschreven, alhoewel slechts vyf dezer ons bekend zyn.

Wy kennen: 1^o Den spiegel der zondaeren of zedelessen over het bitter lyden van Jesus-Christus. Gepredikt en voorgesteld door Fr. van den Werve, minderbroeder.

2^o Den predickenden Jonas van desen tyd of te het II^e deel van den spiegel der sondaeren behelsende sedelyke Lessen en Bemerkingen op verscheyde konsten, oeffeningen ende Ambachten; getrocken uit het H. Schrift, Concilien, HH. Vaders ende Leeraers, seer profytich ende bequaem voor alle staeten van Menschen, soo Geestelijcke als Werelycke, seer nut voor de predikanten. Voorgestelt door den eerw. pater van den Werve, minderbroeder, priester, predikant en biechtvader. Tot Hasselt by Gillis Monsieur Boeckdrucker, 1686.

3^o Seraphynsche vlammen ontstoken aen het H. Sakrament des Altaers, 1677.

4^o Bewegelyke voorspraek der sielen in het Vagevuer. Gedruckt te Brussel in 1678.

5^o Seraphynsche sinnebeelden of kort verhael van het leven van den H. Liborius. Brussel, 1678,

Het eerste en het derde werk zyn opgedragen aen zyne Hoogweerdigheid Joannes Franciscus van Beughem, IX^e bisschop van Antwerpen.

[p. 19]

Het tweede is opgedragen aen den hoog-wel-geboren Heer Carolus Godefridus baron van Loë tot Wissen, ridder van de duitsche orde van Onze Lieve Vrouwe van Jerusalem, commandeur van Pitzemborg te Mechelen, enz. Het werk is met de familiewapens dezes laetsten opgeluisterd, als ook met eene tamelyk goed gelukte titelplaet, verbeeldende Jonas predikend. De opdracht is te Antwerpen in het minderbroedersklooster geschreven, den 14 april 1686.

Het vyfde werk is aen den heer Philips van den Wouwere, heer van Hever, opgedragen en met dezes familiewapen opgeluisterd. Dit werk is deels in rym, deels in onrym geschreven.

Het eerste werk dat volgends de keuracten in 1685 moet uitgegeven geweest zyn, is in 1827 te Antwerpen by J.-B. Heirstraeten door een Derochiste heruitgegeven geworden. Het is deze uitgave welke wy bezitten.

Van het tweede werk zullen wy hier eene beknopte ontleding met eene proef van tael en styl geven.

Het plan des werks is eenvoudig.

Pater van den Werve gaet met ons te midden van een Ninive, (enkel eene stad) der XVII^e eeuw, na Christus geboorte. In dat Ninive gaet Jonas de boetveerdigheid prediken. Toen de profeet te Ninive aenkomt, vindt hy buiten de stad landbouwers en houdt hun eene aenspraek. Daerna treedt hy de stad binnen en houdt gevolgentlyk aenspraken tot de jagers, tot de soldaten, tot de maelders, tot de visschers, tot de schaepherders, tot de wakers der stad, tot de bakkers, tot de brouwers, tot de schoenmakers, tot de kleêrmakers, tot de apothekers, tot de beeldsnyders, tot de timmerlieden, tot de smeden, tot de metsers, tot de schaliedekkers, tot de sterrekykers, tot de schilders en tot de hoveniers.

Jonas vermaent al deze ambachten tot boetveerdigheid, niet gelyk de profeet der H. Schrift, dit in het oostersch en oude Ninive zal gedaen hebben; maer gelyk een kristene redenaer of predikant der XVII^e eeuw, het in de spaensche Nederlanden doen kon.

Nochtans kent Jonas al deze stielen zeer goed; by houdt den ambachtslieden hunne gebreken voor oogen; hy toont hun het goede en het kwade, soms hekelt hy duchtig de bestaende misbruiken. Maer in dat alles heerscht overal deftigheid, weerdigheid en soms verhevenheid; welke hoedanigheden den schryver nochtans niet beletten alle onderwerpen te behandelen en zelfs in zeer vertrouwelyke zaken te treden.

Het boek dat wy voor ons liggen hebben is de eerste uitgave eenes zestienden bands van 426 bladz. zonder den bladwyzer. Het maekt het tweede deel of het vervolg uit van den Spiegel der zondaren. Het boek draegt verscheidene keuren zoo van de oversten der Minderbroeders als van godgeleerden.

De wettelyke goedkeuring, zegt van het boek: Continet doctrinam solidem et sanam: tam dextere tangit vitia, ut non tangat personas, quas tangere velat charitas et pia Mater Ecclesia. Deze goedkeuring is gegeven te Mechelen, den 11 dag des jares 1686 en geteekend Michael Tielens.

Van den Werve schreef zyn werk in het nederduitsch om van iedereen te kunnen verstaen worden. In zyne sluyt-reden, zegt de schryver: ‘Doch en denkt niet dat ick elke vermaeninghe besonder en enckelijck toeschicke aen degene, die van sulcken stiel sijn, sonder andere daermede te willen laten peuselen, neen, (beminden leser) mynen Spiegel is voor een ieder, ick wete oock wel dat Momus desen sal soecken te beademen (ick wil seggen berlecken) met sijnen nydigen adem, misachtende het werck omdat het is in onze Moederlijcke Taele; maer hy moet weten, dat oock de HH. Vaders soo grieksche als latynsche, hebben deselfste gebruyckt, nochte niet minder Galenus en Hippocrates in hun gemeyne taele hunne wercken voorstelden; men predickt in Italien in 't Italiaens, in Hispanien in 't Spaens, in Vranckryck in 't Fransch, in Duytsland in 't Hoogduydts, in Brabandt in 't Brabandts, opdat eenieder het soude verstaen, ende profyt mede doen nae de ziele, soo schryve ick in de selfste taele, tot het selfste eynde.’

Handelinge met de soldaeten⁽¹⁾.

‘De Chronycke der Rechteren verhaelt ons van eenen ongerusten Coninck onder den naem van Jabin⁽²⁾ den welcken na dat hy sijn gebuerige Coninghen van rust en vrede door het aen-seggen des oorloghs hadde berooft, soo heeft hy gesonden tot alle de Coningen van den Noorden om hun tot den strydt te verwecken, alwaer ick met Origenes in sijn 14 Homilie bemercke dat Asor te seggen is Aula, het Hoff, want hier door (seyt hy) wordt den oorloge ontsteken, want daer zijn sommige Hoven van Princen en Coninghen, dat de nesten zijn daer de oorloghen worden gebroeyt, gelijck als nu heeft gebleken in 't Hoff van den meyneedigen en wederspannigen Emericus Tekely in Hongarijen, ende het hoff van den grooten Heer der ongeloovige Turcken, daer cruypen die duyvels vogelen uyt die niet gerust en zijn, ten zij dat sy sitten met hunnen beek in 't bloedt, ende met hunne handen in 't goed van een ander, sy en soecken geenen peys, want sy leven by den oorloge, daerom seyt Scoliaster van Tertulianus van dien tydt op het omdraeghen van den peys in de Misse, Circumfertur Patena Pacis inter Fideles, praeterquam tamen inter Aulicos, quos unanimes esse et pacificos non finit ambitio. De geloovige kussen de patene van den vrede, maer niet de hovelingen, want hun berooft van peys en eendracht de eersucht. Ende niet wonder, want de Hovelingen aerden na hunne princen; Turbatus est rex Herodes et tota Jerosolyma cum illo. Den Coninck Herodes is beroert geweest, ende heel Jerusalem met hem. Bemerckt Cum illo, Met hem: Als eenen Coninck alleen wilt wesen, ende de andere uit hunne Rycken jaegen, wee, wee, want de onnooselste kinderen moeten 't becoopen, 't blyckt in Herodes, ende ten opsien van de vervolghinge, die Abimelech sijn Broeders heeft aenghedaen, dit zijn de uyt- wercksels van den geest des tweedrachts in de tweede Caemer ofte lidt van de Kercke onder de Prince, ende Adel.

De derde Caemer is den ghemeynen man, waervan men mach segghen met Plutarchus⁽³⁾ den brandt en ontsteeckt niet altydt van Ghewyde, groote ofte Publieke Huysen, maer dickwils van een kleyn huysken ofte hutteken, ja van eenen lanterne quaelijck gaede geslaeghen, hoe menige bloedige oorloghen hebben begonst, door het geschil van twee gemeyn persoonen, dese verwyt den anderen, de Gebueren helpen, dese hebben hunne Vrienden, de andere hunnen aenhangh soo brandt het in de heele stadt, van dese in de andere steden, daer een jeder Vrienden en maegschap heeft de welcke terstont vatten in de dispositie, die daer is, ende soo gaet den brandt van de eene stadt in de andere, daerna in 't geheel landt, daerna loopender ende versoecken protectie ende bescherminghe van de Groote, die ten laetste van eenen particulieren interest en eygen baet, de gemeyne saecken maecken, soo dat gelijck een groot vier comt van een cleyn ginsterken, soo uyt den twist ende tweedracht van particuliere comt eenen swaeren oorlogh, daerom in tydts alle rustbrekers ende seditieuse gestraft;

(1) Predickenden Jonas bl. 85.

(2) Josue II v. 1.

(3) In Polit.

[p. 20]

Want wie soude oyt gelooft hebben, dat soo grooten haet ontstaen soude hebben onder de Broeders van Joseph⁽¹⁾, kinderen van Jacob, dat sy hun eyghen bloedtwillen mis-handelen, is het niet verre gekomen dat sy in twyflelinge sijn ofs sy hem wilden vermoorden? Als sy hem levendigh in eenen put steken, vercoopen aen sijne vyanden, ende van hunnen eygen broeder een schandige slaeve maecken: maer waerom togh? Waerom? Om eenen haet, om dat hy gedroomt hadde, dat hy tot meerder fortune soude comen, jae om een Rocxken alleen.’

Dat pater van den Werve veel geleerdheid en belezenheid bezat, blykt uit de gemakkelykheid en de gepastheid, waermede hy op sommige plaetsen gewyde en ongewyde schryvers aenhaelt; schryven wy hier tot proeve de eerste plaets, waer er voorkomen neder: schryver spreekt over de jacht en over de jagers en zegt:

‘Den rechtfeerdigen Thomas Morus⁽²⁾, dien grooten jaeger der sielen in Engelandt, acht het jaegen schandig aen een vry mensch:

wapen der familie van den werve.

soo van gelijken Salustius⁽³⁾. My dunckt dat ick dese antwoorde hoore, dat dit alles te verstaen is van de oude verdruckende jaegers, die, vol fouten ende sonden, betrachten altyt de schaede der armen, als heeft in Nemrodt en andere gebleken, maer aengaende de eerelijcke jacht is geoorloft, genoechelyk, profytigh, ja, somtyds nootsaeckelijck. Jae, den goddelycken Plato, Xenophon en andere verheffen, de jacht als oock de Rymkonst van Virgilius prysende den koninck Evander⁽⁴⁾. Den grooten Alexander wirdt door de jacht vernoeght, seydt Plutarchus, oock Cyrus, als Xenophon⁽⁵⁾ getuyght. Van desen sin was Trajanus, na het seggen van Plinius⁽⁶⁾. Van de jaegers staet by Jeremias geschreven, siet ick sal veel visschers seynden, seydt den Heere, en die sullen sy visschen, en daernae sal ick hen veel jaegers seynden ende die sullen sy jaegen van alle bergen, en van alle de heuvelen ende uit de holen der steenrotsen; waerdoor nae de uitlegginge van Ruffinus⁽⁷⁾ en Hieronymus⁽⁸⁾ de apostelen worden verstaen: Et viculus Petri et Andreae hoc appellatur Bethsaïda enim in lingua nostra interpretatur Domus Venatoria: wesende Betsaïda, enz.’

Het gansche boek is om uitgesproken te worden geschreven: het zyn redevoeringen, sermoonen, die wellicht tot stof eener zending, (missie) of tot conferentien kunnen gediend hebben.

Men bemerke ook dat van den Werve onder betrek van tael, enkel de tael, die hy sprak en die hy hoorde spreken naschreef. Van spelling, van verbuigingen en vervoegingen, schynt hy alleen het gedacht gehad te hebben, dat de latynsche en grieksche spraekleeren hem gelaten hadden; want een geregeld nederduitsch taelonderricht is hier nooit gegeven geworden. Eenige malen nochtans onderscheidt hy, als ware het een overblyfsel vroegerer en beterer dagen, den nomin. mannel. de van den acc. den; ook is by hem de zwakke genit. sommiger zelfst. naemw., en het onderscheid, dat men toen ter tyd tusschen y en ij maekte nog al wel in acht genomen. Zoodanig dat van den Werve, toch zyne tael bezat, gelyk men ze hier toen bezitten kon, en in vergelyking met de boeken, die toen hier te lande verschenen zyn, heeft de predikende Jonas, onder het taelkundig oogpunt nog weerde.

van den werve-de pape.

Dat van den Werve als redenaer eenige vermaerdheid moet gehad hebben, dat zou men mogen beweeren, wanneer men inziet dat hy, waerschynelyk Antwerpsche minderbroeder, te Brussel predikant en Canonikendeken in Sinter Goedelen kerk was. Ook nog uit de redenen, welke de keuren des boeks opleveren, en den eerbied waermede de keurmeesters den man bejegenen, en daerenboven men kan beseffen, dat de vermaningen uit Jonas b.v. goed uitgesproken een auditorium bewegen moeten. Pater vanden Werve mag dus met recht eene vermaerdheid der zeventiende eeuw genoemd worden; hadde hy in eene vroegere eeuw of in de onze geleefd, voorzeker warezyne macht grooter, zyne weerde hooger geschat en zyn naem meer gekend geweest.

H. Sermon.

(1) Genesis 37 v. 20.

(2) Utop. lib. II.

(3) In Catil. I.

(4) Aeneas.

(5) Xenoph. lib. I de Venat. c. 2.

(6) In Panegyr.

(7) In Benedict. Sabulon.

(8) In Jerem. et Ezech.