De Vlaamsche School. Jaargang 6
(1860)– [tijdschrift] Vlaamsche School, De–
AuteursrechtvrijOude topographie van Antwerpen.
| |||||||||
[pagina 102]
| |||||||||
werd betaeld door een aental steden en dorpen, zoo binnen als buiten het kwartier van Antwerpen, tot afkoop van de mannen voor de onderhoudswerken te leveren, en het was 's Hertogs rentmeester, die de penningen inde, welke niet zelden tot andere einden werden aengewend. Doch uit welk regt die steden en dorpen tot dit onderhoud verpligt waren, is voor ons nog niet uitgemaekt, en wy zien ook niet, dat zy leenen van de Burgt waren. Deze had er echter, en onder andere de Pepel, nopens welk leen in de Geschiedenis van Antwerpen Ie Deel, bl. 483, eenen belangryken akt voorkomt, over welken wy thans in de gelegenheid zyn iets naders mede te deelen. Bedoelde akt, getrokken uit het Oudt register metten berderen, op het stadsarchief, is een brief van 10 January 1429, door den Burggraef Thomas, heere van Diest, aen de wethouderen van Antwerpen geschreven, ter zake van een ongelyk dat geschied was aen zynen trouwen leenman Jan Drake, in sekeren leengoede, die hy van [hem, heer Thomas] als Marchgraue van Antwerpen te lene houdende [was] als van eenen huyse achter den Pepel tot Antwerpen. Het blykt niet waerin het ongelyk bestond; maer de heer van Diest drukt de hoop uit, dat het Magistraet het recht en heerlicheyt van [zynen] leene nergens en [zal] willen mencken, mer die altoos hulpen houden ende sterken. Onzeker hoe het kwam, dat de heer van Diest zich in dit stuk den titel van Markgraef van Antwerpen aenmatigde; wy zullen dit later misschien wel eens trachten uit te vorschen, en willen nu maer de aendacht vestigen op het leen de Pepel, omtrent hetwelk de schryvers der Geschiedenis in gebreke gebleven zyn nader bescheid te geven; maer men moet ook te hunner verschooning zeggen, dat zy overal zooveel bereidwilligheid niet hebben gevonden, als zy voor hunne onderneming wel hadden mogen vorwachten. Veeltyds echter was het minder onwil dan onwetendheid of gemis van belangstelling, die hun verhinderde ten regte te komen. Hoe 't zy, wy stellen vast, dat indien al onze eigenaers, vooral die van den eersten omtrek der stad, er konden toe besluiten, hunne oude huisbrieven, of wat zy er nog van over hebben, voor den dag te halen, men tot meer dan eene belangryke historische ontdekking zou geraken. De Pepel kan hiervan ten bewyze strekken, en al blykt het niet, dat deze huizing in de stadsgeschiedenissen eene plaets hebbe bekleed, zy wekt niettemin belang op. Hare verouderde en gansch in onbruik gevallen benaming, welke vlinder beteekent, verwyst ons reeds naer de middeleeuwen; maer wat nog meer voor haren hoogen ouderdom pleit, is dat zy als erfleen van onze gryze Burgt uitging hetwelk ons schynt te verwyzen naer de duistere tyden vóór S. Norbertus komst. Het is althans eene vraeg, of, na de ontvoogding der Antwerpsche gemeente in de xiie eeuw, het den Burggraven nog vrystond zoo maer de hand op de erven te leggen, om dezelve leenpligtig te verklaren. Wy twyfelen er aen, en indien het bewezen wierde, dat de kasteleinen, na de instelling van het schependom, dit hun oude regt verbeurd hadden, dan zal de erve, over welke wy handelen, op zyn minst uit de xie eeuw dagteekenen, alswanneer er het eerste huis werd op gezet. Zoo als men ligt kan denken, is dit eerste getimmerte sinds lang verdwenen, en het hoekhuis der Kaesrui, 't welk wy hier afbeelden, is deze eere te beurt gevallen deels als plaetsvervanger van den ouden Pepel en deels wegens zynen houten gevel, de eenigste van de zeven of acht, die over veertig jaren aen de Korte Koepoortstraet zulk een somber aenzien gaven. Men ziet uit deze afbeelding, dat de eigendom voorheen uit twee huizen heeft bestaen, doch de oude Pepel begreep ook het eerste huis daer achter in de Korte Koepoortstraet. Deze erve was dus in de middeleeuwen vry wat grooter. De huisbrieven beschryven ze als volgt: de Pepel, nu de Hooge Winkel, gestaen aen de Kaesrui (dit is het gedeelte met drie groote schuiframen aen de straet), hebbende westwaerts de Hakeleye (hier niet afgebeeld), oostwaerts de Donderbusse (het eigentlyk hoekhuis), en noordwaerts of van achter het Gulden Schaep anders het Gulden Pansier. Alvorens verder te gaen, zullen wy een oogenblik de aendacht vestigen op de huizing de Haekeleye. Wat mag deze benaming wel beteekenen? Dat de uitgang leye een weg beduidt, weet iedereen; maer haeke, wat is dat? - De lei van den haek laet zich evenmin begrypen, als het half Latynsche en half Vlaemsche Aqueleye, 't welk wy ergens aentroffen. Zou dus dit haeke niet eene bedorven spelling zyn van haegh? Wel mogelyk, als men bedenkt hoe ligt g tegen k in de uitspraek verwisseld wordt. Nu, by Kiliaen wordt haegh gebezigd in den zin van buiten: een haeghpoorter heet by hem een buitenpoorter, surburbanus, of, gelyk men thans zou zeggen, een bewooner der buitenwyk. Daer de Pepel en de Haekeleye zich allereerst bevonden buiten de Burgt, binnen derzelver buitenkuipe, eer de eerste omtrek door Godfried met den Baerde werd bevest, wordt het alzoo niet waerschynlyk, dat hier een weg liep, de haegeleye, buitenweg, leidende van den naburigen Eijendyk naer de kapelle O.L. Vrouwe op 't Staeksken? Doch genoeg hiervan, en kan men over de gegrondheid der veronderstelling twisten, de Pepel, zal toch buiten de | |||||||||
[pagina 103]
| |||||||||
zaek blyven, en het komt er voornamelyk op aen te weten, of deze erve het leen was, 't welk in 1429 door Jan Drake van den Burggraef werd gehouden. De voor ons liggende stukken, welke tot het einde der xviiie eeuwe gaen, dunken ons allen twyfel dien aengaende weg te nemen. Wat ons by de inzage dezer bescheeden opmerkelyk voorkwam, dit was de kleverigheid en ingeworteldheid van zekere feodale geregtigheden. Ofschoon er toen van de oude Burgt slechts nog eenige muerbrokken overeind stonden, het huis van Oranje-Nassau, 't welk het burggraefschap in de xve eeuw by ruiling tegen andere goederen had verkregen, hield nog al zyne leenheerlyke regten gestand. Te dezen einde had het hier een leenhof, bestaende uit drie leden, welke wy in 1766 bevinden geweest te zyn Amatus du Bois dit vanden Bossche, licentiaet in de rechten, stedehouder; ende meester Petrus Gerardi ende Franciscus Jacobus van Paesschen, leenmannen des heeren Erffborchgraeff der stad Antwerpen. Een griffier en een leenvinder, gelast met het opsporen der van eigenaer veranderende leenen, stonden als beambten by dit hof in werkzame betrekking. Dat dit leenhof het overigens met de regten van den Prins van Oranje ernstig meende, dit blykt uit zyne gedurige bemoeijingen by de mutatiën, die den Pepel van 1766 tot 1792 onderging. Niet alleen moesten de koopers of nieuwe eigenaers voor het hof herhalen den voor de schepenen gedanen eed van non amotisatione, dat is van den eigendom aen geen doode hand te brengen, maer zy moesten ook den eed afleggen van hulde, manschap en trouwe aen den Burggraef. Het schependom hield van zynen kant de hand aen de vervulling dezer formaliteit, welke men als eene verpligtende voorwaerde beschreven vindt in den goedenisbrief in 1776 afgeleverd aen jonker Jacobus Wouwermans, die het huis in 1773 gekocht had. Op dit tydstip was de Pepel afgezonderd van de Donderbusse, en blykens de schepenbrieven belast met verscheiden oude cynzen. Vooreerst, en behalve put- en brandgeld, was de huizing jaerlyks aen de stad schuldig 24 stuivers wegens den 100en penning van den casteele. - Item 10 stuivers 's jaers den godshuyse der Terziecken. - Item 9 guldens 4 stuivers d'Aelmoeseniers deser stad. - Item 8 guldens erffelyck sekere capelrie van O.L. Vrouwekerck, alhier. Dit was nu al wel, doch de byzonderheden, welke ons door den weledelen heer ridder Leo de Burbure, met de meeste dienstwilligheid zyn medegedeeld, zullen, tevens dat zy ons met de stichting der capelrie bekend maken, den gedrukten staet van den Pepel in de xve eeuw laten beseffen: De capelrie in kwestie is op de oude cynsboeken der kapellanen onzer cathedrale kerk bekend onder de benaming van capellania Beatae Mariae Virginis in novo opere quinta, of vyfde kapelle van O.L. Vrouwe in het nieuw werk, 't is te zeggen in de nieuwe kerk. Vrouwe Margareta van Hoboken, weduwe van Gillis de Hertoghe, had deze kapellany den 7 February 1447 gesticht, gevende daerby tot onderhoud des kapellaens iiij ponden groot. Brab. 's jaers, bezet op het huis genaemd den Refter, op de Oude Korenmarkt. De bezitter dezer kapellany was gehouden wekelyks drie missen te lezen tot lafenis der zielen van de ouders en bloedverwanten der stichteresse. Eenige jaren later werden de inkomsten der kapellany vermeerderd door de milddadigheid van vrouwe Elisabeth gezegd Maes, wettige dochter van Thomas Hendrickx, en weduwe van Hendrik de Jonghe. By akte van 24 December 1462, begiftigde zy de kapellany met vyf schellingen grooten Brab., bezet 1o op een huis den Bellaert, in de Korte Nieuwstraet, 2o op een derde gedeelte der helft van het huis de Pepel. Daerby was bepaeld, dat ingeval de twee panden de vyf schellingen niet konden opbrengen, de overige gedeelten van den Pepel zouden moeten bydragen, om de som te volzetten. In dezen akt van 1462 wordt de huizing de Pepel in de volgende woorden beschreven: Item adhuc unam tertiam partem dimitictatis domûs angularis vulgariter dictae den Pepel, sitae in oppositum pontis tinctorum, inter haereditatem Johannis Bloeten ab unâ, et quemdam vicum dictum dic corte Coeporstrate ab alterâ partibus. Blykens deze beschryving was het leen de Pepel nog in zyn geheel, het was een hoekhuis tegenover de Verwers-(Melk) brug gelegen. Eenige jaren later, in 1490, de Bellaert ontlast zynde van het gedeelte des cyns door vrouwe Elisabeth de Jonghe gesteld, werd die gansche cyns ten laste van den Pepel gebragt, iets wat te verwonderen is, want het pand was reeds zeer bezwaerd. Dit blykt uit den akt daerover den 27 January 1490 gesloten en waeruit wy vernemen, dat de volgende cynzen van het leen uitgingen: 2 pond 6 schellingen grooten Brab. voor de erven van Willem Drake. - 2 pond 6 schellingen grooten Brab. voor de huisarmen van O.L. Vrouwe - 2 pond grooten Brab. voor de erven van Willem Pauwels - 10 oude grooten voor het godshuis der Terzieken - 18 grooten Brab. voor den pastor der Burgtkerk - 6 pond groot. voor de voorkinderen van Willem de Wyse - 1 pond 15 schellingen grooten Brab. voor de erfmissen der kapellany - | |||||||||
[pagina 104]
| |||||||||
20 schellingen grooten Brab. voor Jan Ryckaert - 20 schellingen grooten Brab. voor Adriaen de Mangelere. Zie daer dan niet minder dan negen cynzen, gezamentlyk ruim achttien pond groot. bedragende, waermede de Pepel op het einde der xve eeuw bezwaerd was. Het is waer, het pand was nog niet in drie gespleten, maer achttien pond was, voor den tyd, eene niet ongewigtige som. Wanneer de verbrokkeling van dit oude leen onzer Burgt plaets had, hebben wy niet gevonden; alleenlyk bevat de rekening van den kapellaen Philippus Beukelere voor 1535 de twee volgende posten van ontvang.
De Pepel had dus, in 1535, reeds zyne jongere benaming aengenomen. Moet men daeruit besluiten, dat de splitsing toen was tot stand gekomen? Wy kunnen hier niet bevestigend op antwoorden, doordien het stadsplan van 1565 ons niet toelaet te zien, hoe het te dier tyde met de Kaesrui geschapen stond. Wat aengaet de Korte Koepoortstraet, het plan vertoont ons de geheele westzyde, maer men kan er moeijelyk uit wys worden. Inderdaed, in plaets van den eigenaerdigen houten gevel van het hoekhuis de Donderbusse, zien wy daer een zeer gemeen huisken staen, met ingang langs de gemelde straet, welker westzyde in het geheel slechts vyf huizen bevat, terwyl er altyd eenige meer gestaen hebben. Wat moet men hieruit opmaken? Natuerlyk een van beide: of dat het verbod, in 1546 tegen de houten gevels uitgeroepen, niet werd nageleefd, of wel dat de teekenaer er heeft tegen op gezien, ons de afbeelding der burgerhuizen in al hunne byzonderheden weêr te geven - iets wat overigens genoegzaem onmogelyk wasGa naar voetnoot(1), - ja zich zelfs niet bekreund heeft, het bestaende getal huizen in elke straet te zetten, en trouwens het gansche plan draegt blyken van zonder behoorlyke grondafmetingen te zyn opgemaekt. Keeren wy terug tot den Pepel over welken wy gedurende hel overige der xvie en de gansche xviie eeuw niets hebben kunnen ontdekken. Eerst in 't begin der xviiie, mogt het ons gelukken weêr op het spoor van het oude burggrafelyk leen te geraken, hetwelk toen stellig in drieën was gesplitst. Het geringste deel, het hoekhuis de Donderbusse, was langen tyd in bezit der familie Nackens geweest, tot dat de eenige dochter van den aelmoezenier Jan-Carlo Nackens, het in 1766 verkocht aen Petrus Schoesetters en zyne huisvrouw Anna-Maria Cornelissen, zoo als blykt uit de daertoe staende brieven van den leenhove des erfburggraefs van Antwerpen, de dato 16 Augusty 1766. De eigenlyke Pepel, anders de Hooge Winkel, veranderde intusschen driemael van eigenaer, eerdat Jacobus-Simon Schoesetters en zyne zuster Anna-Cornelia, die van hunne ouders de Donderbusse hadden beërfd, hem in 1792 aenkochten en met deze laetste huizing vereenigden. Op dit tydstip was de boekdrukkery sinds verscheidene jaren in de Donderbusse gevestigd. Jacobus-Simon Schoesetters, in 1749 in dit huis geboren, had na zynen proeftyd in de drukkery de Pauw, op de Groote Markt, gedaen te hebben, zich in 1765, als meester-printer by S. Lucasgilde laten aenvaerden en stond in 1785 als deken aen het hoofd van dit beroemd genootschap. Men heeft ons uit het leven van dezen boekdrukker een voorval medegedeeld, 't welk de broederlyke regering der roode mutsen kenschetst. Iedereen weet, hoe het jacobynsche volkje hier van 1794 tot 1800 te werk ging om de brandschatting van tien millioenen byeen te scharrelen, en al onze oude wereldlyke en geestelyke instellingen te vernietigen. Men weet ook, dat de Lievrouwbroeders van de eersten werden uitgejaegd en vernietigd. Ten tyde dat deze vernietiging plaets greep, had de republiekeinsche overheid een plakkaert in het Fransch doen aenslaen. Welke bombast daer in stond, doet hier niets toe; maer zeker geestelyke vervoegde zich by onzen drukker en zeide hem: ‘Gy moest die plakkaert in 't Vlaemsch drukken, gy zoudt er vele verkoopen; daer zy in 't Fransch en door de overheid afgekondigd is, waegt gy er niets by, en zoo vele menschen die geen Fransch kunnen, mogen toch wel weten, wat in de plakkaert staet; ik zal ze voor u in 't Vlaemsch overzetten.’ Schoesetters, die er geen kwaed in zag, liet zich bepraten. Het was Allerzielendag, toen de vertaelde plakkaert van de pers kwam, en er werden honderde exemplaren verkocht. De speculatie ging eerst naer wensch; maer dit duerde niet lang, en de Jacobynen hadden er zoo haest geen lucht van gevat, of zy kregen kwaed vermoeden. Nog den zelfden dag 's avonds werd Schoesetters uit zyne | |||||||||
[pagina 105]
| |||||||||
 | |||||||||
[pagina 106]
| |||||||||
wooning opgeligt, naer den Amigo en voorts naer het Steen gesleept, waer hy in het geheim werd gezet. De policie was byzonder verlangend, om den vertaler te kennen, doch Schoesetters had moed en ook standvastigheid genoeg, om den geestelyke niet te verraden, by de verschillige onderhooren welke men hem deed ondergaen. Eindelyk, na negen dagen van deze marteling, werd het geheim by voorspraek van goede vrienden opgeheven, en onze drukker, twee dagen daerna op vrye voeten gesteld, kwam met eere uit deze angstige verlegenheid, gedurende welke het lot van zynen confrater, den bekenden Bybeldrukker Jacob van Liesveldt, hem wel eens voor den geest zweefde. Wat den vertaler aengaet, die zich gedurende deze haspeling voorzigtig aen den eenen kant hield, wy zullen hem maer ongemoeid laten, des te meer daer er in andere opzigten ook niet veel goeds zou van te zeggen zyn. Het is ons ten andere meer te doen om topographie, en wy moeten nog ten slotte aenteekenen dat de drie kavels, in welke het oude burgtleen gesplitst was geweest, thans tot twee worden herbouwd. Deze herbouwing was overigens moeijelyk te vermyden, de stad ten gevolge van de verbreeding der Korte Koepoortstraet, eene strook gronde van al de erven in die straet hebbende ingenomen; en, alzoo er van de Donderbusse te weinig zou overgebleven zyn, om een huis te kunnen heetten, is deze erve bepaeldelyk, in degene van den gewezen Hoogen Winkel versmolten. Het Gulden Schaep, hetwelk insgelyks geheel is moeten gesloopt worden, blyft, merkelyk ingekort, op zichzelve staen. De nieuwe Pepel neemt alzoo datum vanaf 1860. De boek- en steendrukkery Schoesetters, tydelyk in een ander lokael overgebragt, zal niet toeven van den nieuwen bouw bezit te nemen. Deze drukkery, eene der zes, welke, door een dekreet van Napoleon I, te Antwerpen erfelyk waren verklaerd, is thans sedert byna eene eeuw van vader tot zoon onafgebroken voortgezet en allengs op eenen voet gebragt, om voor geene andere te wyken, tevens dat zy door de nuttige en zedelyke strekking harer voortbrengsels gunstig ter fame is gekomen. Gedurende haer veeljarig bestaen in den Pepel zyn er eene massa kerk- en schoolboeken door deze drukkery in de wereld gezonden. Onder deze laetsten bemerken wy al de schoolboeken van het oud en verdienstelyk genootschap Tot nut der jeugd. Verders heeft het huis Schoesetters in 't licht gegeven eenige deelen der werken van het geneeskundig gezelschap Occidit qui non servat; de eerste werken van J.F. Willems en H. Conscience, eenige bundels van de dichters Pauwels en Stips, den onderwyzer Zilgens, doctor Vranken, den wel. eerw. Visschers, enz. L.C. Suyvelgheest. |
|