De Vlaamsche School. Jaargang 5

Boekbeoordeeling.

Jakob van Artevelde, episch verhael in acht zangen, door M. Prudens Van Duyse. - Gent, Eug. Van der Haegen, 1859. - Opgedragen aen de stad Gent⁽¹⁾.

Neen, M. Van Duyse is geen volksdichter (in den zin welken men heden aen dit woord geeft); de hoogte zyner vlucht is voor den ongeleerde en den onbeschaefde niet genaekbaer. Wy denken ook niet dat de dichter door zyne zangen populariteit tracht te bekomen; de roem, dien hy er door verwerft zal duerzamer wezen, dan de vivatkreten welke de menigte soms aenheft, voor hen die hunne vermogens verstompen, om hare driften te vleiën.

Het gedicht ‘Jakob van Artevelde’ is aen de geschiedenis ontleend. Zie er hier de kern van. ‘Seger Cortrezyn had dorren verklaren dat het verbond met Engeland de eerste noodwendigheid van Vlaenderen was; en hy had gewerkt om tot dit verbond te geraken. Hierover wilde de koning van Frankryk gewroken zyn: hoe lief de grysaert ook den Gentenaren was, hoe oprecht hy zyne graven altyd gediend had; hy moest van kant. Op eene looze wyze naer Brugge geroepen, wierd hy er aengehouden en in het slot van Rupelmonde gekerkerd (6 july 1336).

Segers dochter was, in gelukkiger dagen, de vrouw van Jakob van Artevelde geworden.

Ten dien tyde betwistte Edward III, koning van Engeland, de fransche kroon aen Philips van Valois. Door Robbrecht van Artois aengehitst, besloot hy Frankryk te veroveren, maer hierom moest hy de Vlamingen op zyne zyde trekken. Vlaenderen had toen Engelands wol noodig, en een verbod van uitvoer wegens Edward dompelde dit land in de ellende. De ontevredenheid borst byzonder in Gent los. De koning van Frankryk weigerde Edwards voorstellen over Vlaenderen te aenveerden, en behandelde dezes afgezanten zelven zeer slecht. Dit was oorzaek dat de Engelschman een leger naer Vlaenderen zond, hetwelk de Leliaerts op Cadsand versloeg. Dit alles moesten de Gentenaers bekoopen: zy wierden met belastingen overladen en tot den voetval veroordeeld. Gent was toen de grootste en de volkryskte stad van Europa, en haer aldus dwingen ging zoo gemakkelyk niet. De gryze Cortrezyn wierd in den kerker onthalsd en Vlaenderen op denzelfden dag in den kerkban geslagen. De koning van Frankryk heerschte toen metter daed in Vlaenderen. - Gent was neêrgeslagen. Veel moed was er zynen inwooneren noodig om zich nog niet ten onderen te geven. In deze verslagenheid was het dat men den wyzen man te rade ging. Hy redde Gent, dorst en graef en koning weêrstand bieden, het volk troosten en aen Vlaenderen werk verschaffen. Hy sloot den 10 juny 1338 te Antwerpen een verdrag met den Engelschen vorst, waerin bepaeld wierd dat Vlaenderen in den

(1) Ten gevolge eens aenzoeks van den minister van het binnenlandsche, stelt de kommissie der schoone kunsten (Gemeenteraed van Gent, openbare zitting van 23 july 1859) voor, te beslissen, dat de stad, in de mate harer middelen zal bydragen tot de oprichting, op de Vrydagmarkt, van een standbeeld aen Jakob van Artevelde, te vervaerdigen door den heer P. de Vigne-Quyo, en tevens bedankingen te stemmen aen den heer Prud. Van Duyse, die zyn gedicht ter verheerlyking van den grooten Ruwaerd, aen de stad Gent heeft opgedragen. (Aengenomen.)
(Beurzen Courant, maendag 25 en dingsdag 26 july 1859).

[p. 110]

stryd tusschen de twee koningen zou onzydig blyven en dat er aen de engelsche wol vryen uitgang naer Vlaenderen verleend wierd. De koning van Frankryk moest toegeven en keurde den 13 derzelfde maend het verdrag goed. Doch wat walsch is, valsch is, en Artevelde zag zich weldra door Valois belaegd. Daer de koning van Frankryk den vrede brak, raedde Artevelde Edward aen den titel van koning van Frankryk aen te nemen, en dan weêrhield niets de Vlamingen meer, om hem trouw te zweeren.

Op 23 january 1339 kwam Edward te Gent, waer hy den eed der gemeenten ontving, en toen hy naer Engeland wederkeerde liet hy de koningin in deze stad, waer zy eenen zoon baerde, die later Jan van Lancaster, wierd geheeten. - De banvloek over Vlaenderen wierd op 4 april 1339 door den Paus van Avignon nog eens vernieuwd.

Doornik was de schuilplaets der Fransche legers geworden, van daer stroopten en plunderden zy Vlaenderen. Verscheidene malen ontstonden er gevechten tusschen Franschen en Vlamingen. Artevelde had Doornik willen overmeesteren eer de Franschen er zich versterkt hadden; nu wilden de gemeenten eenen slag leveren in het vlakke veld; maer de hertog van Braband stelde er zich tegen. Ondertusschen had Edward III op de Franschen den zeeslag by Sluis gewonnen en kwam in Vlaenderen. Doornik door de Franschen bezet werd belegerd. Doch het beleg duerde lang en men kwam tot geenen beslissenden uitslag. Eindelyk wierd er door het toedoen van Johanna van Valois te Esplechin, den 25 september 1340, een wapenstilstand gesloten, waerin Vlaenderen begrepen wierd. Artevelde keerde naer Gent weder, gaf er de gemeente kennis van hetgeen er te Doornik gebeurd was en den 7 october wierden de brieven van den ban, welke de koning van Frankryk aen de vlaemsche afgeveerdigden besteld had, door de schepenen van Gent doorscheurd en doorsneden.’

Ziedaer waeruit de dichter zyne acht zangen heeft getrokken. Wanneer wy het gedicht des heeren Van Duyse met de gewrochten der andere dichters vergelyken, zouden wy wel mogen zeggen, dat het historisch juist is; en ware het niet zyn wonderbare en een drietal persoonen zoo droegen al zyne helden historische namen. De dichter heeft ook de zeden van den tyd, dien hy bezingt, wel begrepen. Het yverige godsdienstgevoel der middeneeuwen, benevens de vlaemsche zucht naer vryheid, onafhankelykheid en werk, vinden wy in elke zyner persoonaedjen. Dezen zyn allen vranke dietschen. Zy willen het goede of het kwade en dorren het uitoefenen. Geene dweepery, geene verachting tusschen den priester en den leek, beide steunen des vaderlands.

Het nieuw werk des dichters van Duyse is met de ‘Ambiorix’ van M. Nolet-de Brauwere van Steenland, al wat de vlaemsche lier in dien aert heeft voortgebracht.

By ‘Ambiorix’ heeft men te recht betreurd, dat de dichter zyne gedachten in eentoonige alexandrynen had geüit. M. Van Duyse heeft integendeel zyne zangen in negenregelige iambische strofen verdeeld, waervan de acht eerste verzen vyfvoetig en het negende zesvoetig zyn. Nochtans wanneer de gang des stuks het vereischt verspringt hy in een ander metrum; ja, soms wordt het dithyrambisch ongeregeld. - Het rym is gekruist, doch de orde verandert naer den lust des dichters. Elke strofe bevat vier rymen, twee mannelyke en twee vrouwelyke. Het eindrym is altoos mannelyk.

Ofschoon M. Van Duyse voorbeelden voor zich heeft, hebben de aristarken zoowel van Hoog- als Nederduitschland zich tegen de halve woorden aen het einde des verzes verzet, nochtans vinden wy in zyn gedicht:

........................ aen-
Gevuld.......................
........................ hoog- Geheven.....................

Ook eens rymt slik (slyk) op Loodwik; wy hadden ditmael toch eens Loodwijk geschreven.

Wat de tael en de versificatie des in Noord-Nederland bekroonden schryvers der ‘Verhandeling over den Nederduitschen versbouw’ aengaet - Ne sus Minervam; nochtans wenschen wy hem geen geluk over iambische verzen als deze:

Het woord ‘doorwaren’ vinden wy in onze woordenboeken niet - dan:

‘Den bosschen tegenvliegen’ (bl. 2.)
‘Tot moeder van een kroost, den rampe niet getrouw.’ (bl. 3, r. 5.)
‘En elke klank zwygt, eeuwig licht bezweken,
In haren mond.’
(bl. 60 r. 11 en 12.)
‘Een deken, die den (?) weevren staet aen 't hoofd’ bl. 77.

dat vlaemsch verstaen wy niet te best. Wy zouden ook liever gezien hebben dat de dichter in het volgende vers hun in plaets van haer geschreven had.

‘Ziet gy die steden fier eens op haer (hun) wal.’ (bl. 26.)

Iedereen schryft thans zoo.

Een yzeren staf is wel iets zeer dichterlyk, want menigmael komt hy by onze dichters voor. (Van het bestuer eens yzeren staves, bewaer ons Heer!) M.V.D. heeft er een zwak voor. (Niet voor het bestuer, maer voor den staf.) Een ander dichter gaf over den staf de volgende orakelspreuk:

‘Met heel den hemel, door den tooverstaf

‘Uws kinds eens in uw duister u geschapen,

‘Herop te willen bouwen uit zyn graf!

[p. 111]

M. Van Duyse is wel onze dichter die het gemakkelykst verzen maekt, hoe hy met gedacht, zin en rym soms weet om te springen, hoe kunstig hy zyne gedachte in het schema en in de strofe, even als een bekwame krygsoverste eene bende soldaten in een in slagorde gesteld leger weet in te sluiten, dat mag bewonderd worden. Men moet hierom nochtans niet denken, dat de heer V.D. zoo maer zyne eerste inblazingen op het papier brengt. Neen, in zyne verzen ligt studie en ligt kunst. De eerste inblazing is by hem het marmer waeraen de beitel in het kabinet vorm en leven geeft. Hy die aldus natuer en studie vereenigt, verheft zich gemakkelyk boven degenen by wien soms alleen studie, of alleen natuer het talent uitmaken. Zyne verzen blyven immer schoon, en de paring van natuer met studie is het, dat ons heden nog de gedichten van Virgilius, Horatius, Racine, Boileau, Pope, Klopstock en Bilderdyk lezen doet.

Laten wy hiervan eenige proeven geven.

Eer Jan van Luxemburg, als een zanger voor den graef van Vlaenderen zyn lied aenvangt, bidt hy:

..... ‘o Heer, wien in der heemlen kringen

De gouden harpen 't driemael heilig zingen,
Wiens gunst het zwaerd my liet, de luit my zond,
Om door haer spel me, in 's levens avondstond
Van 't godlik licht der zon beroofd, te troosten,
Beziel my, als den balling van het Oosten,
Wiens eenzaem hart op Babels oever bloedt!’

Zie hier waerom de ingewyden van St-Baefs bidden:

‘Zy baden God voor de eedle gentsche stad,
Wier gryze wiege stond waer zy nu knielden,
En, als de geur van 't heilig wierookvat,
Klom 't rein gebed dier mannen, dier bezielden,
Wier eenzaemheid den landrouw niet vergat.
Zy vierden Gent, gelyk oen goede moeder,
Te meer bemind na 't leed ze meer omzet,
En Cortrezyn was hun een waerde broeder,
Die in de boeiën zucht van vlekken onbesmet.

......................................

Vriend, Jakob, spreek: (zegt de abt van St-Baefs) zoo gy eens worstelen moest
Met vyandschap van diep ondankbre kinderen,
Na gy ze ontrukte aen al die volksverslinderen;
Zoo gy den dolk, die mede nooit verroest,
Zaegt ryzen om de borst u te doorsteken;
Zoo gy van eeuw by eeuwe werd bespot
Tot dan, wen al de graven openbreken,
Wat zoudt ge, zoon?’ - ‘De vlaemsche rechten wreken:
Te sterven voor zyn land is een benydbaer lot.’

Is dit laetste niet het ‘qu'il mourût’ van Corneille waerd? M. Van Duyse weet ook het een en ander gezegde dat by de Flaminganten reeds opgang heeft gemaekt, in zyn gedicht eene schoone plaets in te ruimen. Zoo vinden wy:

Er was een tyd (zegt Artevelde) dat Vlaendren Vlaendren was!

......................................

Neen, straffeloos wordt Vlaenderen niet verguisd;
Langmoedig is 't, maer eenmael opgebruist,
Wee den tyran, die 't in de boei wil gyzelen!

Jan van Luxemburg zegt nog tot Loodwik van Nevers:

Doe recht, opdat zich 't volk geen recht verschaff.

Men vindt by den dichter in elken zang nog gedachten als de volgende:

‘'k Mocht (zegt de gevangene Cortrezyn) vyftig jaer voor 't land van Vlaendren stryden,
‘En wil daeraen myn laetsten bloeddrop wyden,
‘Die heden licht voor eer en recht vervliet.

.......................................

‘Gelukkig, wie, van kommer onbestreden,
‘Met reine ziel dan in 't verleden leeft,
‘En, stil den stroom der woggespoelde dagen
‘Weêr opgevoerd, niet voor de toekomst beeft,
‘Maer, 't oog op God vol dankbaerheid geslagen,
‘Haer, als het morgenrood der hope, tegenzweeft.

Zie hier wat uitwerksel de zang van Jan van Luxemburg op den graef en op zyn hof had:

‘De nevel, die des graven geest beslaet
By damp des wyns, gelyk een droom verschoten,
Verdween: het oog van Loodwik, breed ontsloten,
Aenschouwt den held, die, als propheet, daer staet,
De cyther in de linker hand en de ander'
Omhoog, en roept, verbaesd: ‘God! hertog Jan
Van Luxemburg!’ Hy rilt, en voor den man
Van zwaerd en lier, den vorst, zoo groot en schrander,
Verkrimpen in hun niet de graef en 't hofgespan.

Het gedicht des heeren Van Duyse stroomt over van schoone en schilderachtige tafereelen. Zoo heeft men het slot van Rupelmonde, dien moordkuil, die den landman schrik aenjaegt; de blinde hertog Jan, van Luxemburg, die door Cortrezyns dochter vergezeld, voor den graef van Vlaenderen stout de waerheid zingen dar; Catharina, die den giftbeker wil ledigen, uit welken een engel eene slang, die 't gift opslorpt, verryzen doet; Fulcro en Artevelde, die Edward III in Gent ontvangen; Robbrecht van Artois, die zich bekend maekt; de schepenen van Gent en Artevelde, die voor Frankryks bode eenen onteerenden vrede van der hand wyzen en den kryg aenveerden; de vereenigde legers voor Doornik, waer de moeder Gods in de wolken verschynt; de staetjuffer, die te Gent aen Edward zynen nieuw geboren zoon aanbiedt; de vreemde ridder, die Maset doodt; de tweestryd tusschen Philips en Edward, onderbroken door de aenkomst van Johanna van Valois; Artevelde, die tusschen de vorsten treedt en de Vlamingen in den wapenstilstand begrypen doet; het visioen van Catharina; de voorzegging des priesters uit het Rupelmondsche slot; Artevelde, die het perkament van het verbond des onrechts doorsteekt; enz.

[p. 112]

Of het gedicht nationael en van zynen tyd is, dat behoeft geen onderzoek. Zeggen wy enkel: M. Van Duyse heeft den grootsten der middeneeuwsche Vlamingen eenen tempel willen stichten, en de tempel is opgerezen, Arteveldes weerdig. Bevonden er zich heden by onze Vlamingen nog helden gelyk die door den heer Van Duyse geschapen: de welsprekende en diepdringende Artevelde, de weerdige Cortrezyn, de moedige en teedere Catharina, de eerweerde en vlaemsche Fulcro, de dappere Borluut van het Groeninghe veld, de schepenen uit Gent, elk als een Marcellus groot, de priester van het Rupelmondsche slot; dan verdween voor hen niet alleen de franschdolheid, maer, verrezen de oude Romeinen, zy zouden zulk een volk eerbiedigen. Voor den roem des vaderlands, voor vryheid en onafhankelykheid, zinkt by hen alles weg, hierom scharen zich priester en leek nevens elkaêr. Het gansche gedicht leert ons dat het vaderland eene moeder is, welke allen moeten lief hebben, en tot wier grootheid allen bydragen moeten. Wie dat vergeet is een slecht burger.

Wy denken het gedicht reeds genoeg te hebben doen kennen om tot de ontleding der acht zangen niet gehouden te zyn, van eenen enkelen zullen wy den inhoud mededeelen.

Zevende zang. - Arteveldes wooning. 't Is herfst - gelukkig hy, wiens geweten voor de toekomst niet beducht is. De avond breekt aen. Daer binnen voor den haerd zit een man met het hoofd op de hand geleund. Hy staet op en het licht der yzeren lampe doet zyne gestalte op de muren spooken, terwyl het buiten bliksemt. Die man gebiedt in die vredewooning. Hy is de eerste in Gent, maer zyne stille woon is hem voldoende; Artevelde behoeft geene wacht, hy vreest het volk en zelf Denys niet, want hy hoopt in God. Hy luistert naer den orkaen, vervalt in eene mymering en stort eenen traen over Cortrezyns lot. O wierd de grysaert hem wêergegeven! Gent herleeft, zegt Artevelde, maer God heeft het zynen vaderarm geleend: toen alles verloren scheen, riep hy my, en gaf mynen woorden kracht: het volk kreeg moed, en het stond pal als het voorgeslacht. Mocht, o Heere, Cortrezyn reeds voor U staen, verhoor zyn gebed, geef ons vrede, sterk de eendracht tusschen Vlaenderen en Braband. Een bliksem, een donderslag. Eene bleeke vrouw vliegt Artevelde toe. Het is Cortrezyns dochter. Vrouw, spreekt Artevelde, God is ons mild, ik herleef, zendt me een blik uwer beminnelyke oogen? Maer - gy weent? - Ik rustte en ik bad, spreekt zy, myn vader verscheen me, de wonde bloedde nog? Ik sta op - steek de armen uit, - driemael - vergeefs. - Een donder ontwaekt me, ik hoor alleen den wind, en duizelig tast ik in het donker rond. - Vrouw, misschien wordt Cortrezyn eerlang nog aen onzen haerd terug geschonken, en nog zal zyn hart voor Vlaenderen kloppen. De klopper dreunt. Catharina denkt, daer is haer vader. - Het is een pelgrim, hy vraegt herbergzaemheid. Hy is een priester, die van Rupelmonde komt. Vader, zegt Artevelde, hebt ge daer niets van Cortrezyn vernomen? - Ik ken er geene namen. Doch eens biechtte ik daer een majesteitvolle ouderling. Hy was, zegde men, een landverrader. Hy was het nooit; maer was een Vlaming. Dit getuigde zelf de beul, die zyne ziel met dat onschuldig bloed niet wou besmetten. - Een vuige leliaert snauwt den beul toe, dat hy des verraders kop zal verpletten. Verrader zelf, roept de ouderling, ik daeg u voor Godes rechterstoel. Zyne laetste woorden waren: ‘Heere, beschut Vlaenderen en Catharina.’ - God! myn vader vermoord, roept zy, en stort ten gronde. - Artevelde wil haer wekken, de priester smeekt den hemel. Eindelyk ontwaekt ze en vraegt: waer is myn vader? - De priester antwoordt: Hy is by God den Heer. Beklaeg hem niet, die voor het vaderland sterft, maer beklaeg veel eer hem die zulk bloed vergiet. - Men zegt dat sedert toen Lodewyk geene rust meer heeft. Catharina zucht en staert naer den hemel, op Artevelde en op haren zwangeren schoot, want God bewaekt haren stam. Artevelde en zyne gade danken God in ramp. Nu, ryst de priester als een propheet, en voorzegt aen het paer eenen zoon, die zyns vaders naem zal staven. Zy antwoorden den priester en zyn verrukt. Deze zegent hen.

Wy zullen hier de plaets niet bepalen, welke Van Duyses gedicht in de Nederlandsche letterkunde bekleeden moet; enkel drukken wy den wensch uit dat weldra elke vlaemsche leeraer eenige zangen uit, den ‘Jakob van Artevelde’ aen zyne leerlingen uit te leggen heeft. Geene gedichten zyn hiertoe beter geschikt, en kunnen beter eene gegronde ontleding doorstaen, dan de acht zangen, en de inleidings Dythyrambe van het besproken werk.

Mensor.