De Vlaamsche School. Jaargang 4

Aenteekeningen over de melaetschen.

Dikwyls ontmoet men in de werken die over de geschiedenis der middeleeuwen handelen, den naem eener alsdan woedende ziekte: de Lazery of Melaetscheid; niets over deze besmetting verzameld gevonden hebbende, raepte ik, al lezende, voor myne voldoening en uit nieuwsgierigheid, al datgene op, wat met haren oorsprong en voortzetting in Europa in verband stond. Dit is de oprsprong van tegenwoordig schrift, en geenszins was ik genegen dit onvolledig overzicht het licht te laten zien; het is slechts, wanneer eenige myner vrienden, my overhaelden, om het aen den redaktieraed der Vlaemsche School toetezenden, dat ik heb toegestaen het in drukte laten verschynen.

De melaetschheid is eene aloude besmetting waerover het H. Schrift menigmael spreekt, byzonder in het boek Liviticus, XIII^e hoofddeel, alwaer het maetregels voorschryft om de voortzetting der Lazery te beletten. De zuster van Moyses, Maria, met deze besmet, werd gedurende

[p. 50]

zeven dagen uit het kamp verwyderd (het Boek der getallen kap. xii, v. 10 en 12.) Zelfs wanneer iemand, by het oude Joodsche volk van die kwael was aengerand, werd hy in de handen der Priesters overgeleverd (boek Liviticus, xiii hoofddeel.) Het nieuwe Testament maekt ook dikwlys gewag van de melaetschheid en de Zaligmaker genas in éenmael tien dezer zieken (Mattheus 8^e, en Lucas 17^e, hoofdstuk.

Het was dus in de Oostersche streken, dat men die ongelukkige besmetting vond. Vele schryvers willen dat de Lazery met de terugkomst der kruisvaerders zich vooreerst in Europa vertoonde; lang vóor de XI^e eeuw was het menschdom met deze plaeg gekwollen, en deze lichtveerdige aenhaling heeft geenen grond - want de soldaten van Pompeius, omtrent het jaer 65 à 70 vóor de geboorte Christi, uit Syriën terugkeerende, brachten in Italië eene ziekte die met de melaetschheid veel gelykenis had; de voortgang der kwael werd gestaekt, maer geene der alsdan gebruikte bewaermiddelen zyn tot ons gekomen (Encyclop. T. XIX).

Voor de tweede mael verklaerde zich de Lazery in Italië, na de overwinningen der Grieksche Keizers, wier terugkomende legioenen, bestaende uit talryke Egyptische en Palesteinsche krygsmannen, de besmetting medebrachten; maer wederom vond men middels om de uitbreiding ervan te voorkomen. (Montesquieu en Dict. des origines invent. et découv., T. II).

In de VI^e eeuw hadden de Joden reeds in de zuiderstreken van Frankryk die plaeg verspreid; zelfs werden er de melaetschen onder het toezicht der bisschoppen in afgelegene wooningen geplaetst. (Concil. van Orleans, 549).

Onder Rhotaris koning der Lombaerden, die met zooveel luister in het midden der VII^e eeuw heerschte, verklaerde de ziekte zich wederom; onderricht van hare uitgestrektheid en verwoestingen en willende deze uitroeijen, vergenoegde deze vorst zich niet alleen met de ongelukkige Lazaristen in afgelegene plaetsen te bannen, maer bevool bovendien dat alle melaetsche die uit zyn huis verjaegd was, geene vrije schikking over zyne goederen meer had, omdat, wanneer hy uit oorzaek dezer kwael, zyne wooning had moeten verlaten, hy als dood geacht werd; - om alle gemeenschap met den besmetten te voorkomen, verklaerde de wet dezen laetsten onbekwaem tot het genieten der burgerlyke rechten.

Karel-de-Groote in zyne Capitularia van 779, na den geestelyken hunne plichten herhaeld te hebben; na bevolen te hebben dat het recht vooreerst aen de minderjarigen en de weezen moest gegeven worden; na aen de abdissen verboden te hebben uit hunne kloosters te komen, willende dat deze gestichten, behoorlyk gesloten bleven, enz., zegt de groote wetgever eindelyk dat de melaetschen zich met het volk niet mogen mengen. (Hist. de Charlemagne T. II. p. 43. Capefigue.)

Zoo dat men met recht mag beweeren dat, verscheidene eeuwen vóór de eerste kruisvaert, de melaetschheid in Europa bestond, en dat niet tegenstaende de genomene maetregels, deze kwael nooit ten volle is uitgedoofd geweest.

De terugkomst der kruissoldaten verspreidde de Lazery door gansch Europa, en die ziekte die zoo aenhaelachtig is, die van den man tot de vrouw, van den vader tot het kind erflyk overgezet wordt, moest welhaest het getal der ongelukkige besmetten ontelbaer maken; zoo veel te meer daer in die eeuwen de geneeskunde op de hedendaegsche hoogte niet was, - daer de reinheid niet bezorgd werd - daer het gebruik van het linnen niet algemeen was - en daer er overal armoede en ellende bestond. - (Hist. des croisades T. I. p. 68 Michaud).

Ook na korte jaren, had de melaetschheid zoo vele slachtoffers gemaekt, dat de noodzakelykheid zich deed gevoelen, van ziekhuizen voor deze ongelukkigen interichten, - des te meer daer zy, van hunne verschrikte en voor hun welzyn, bekommerde bloedverwanten of bedienden, geene hulp konden verkrygen.

Door deze plaeg, zegt de vertaler van het Mechl. Christo nasc. et cresc., een soort van schurft, sloeg het vel wit uit; afschruwelyke zweeren en roven, eenen onverdragelyken stank verwekkende, overdekte alle de lidmaten en de lyders van dag tot dag meer en meer kwynende, vergingen eindelyk in het midden van alle denkelyke smerten.

In het Dictionn. des inventions et découvertes T. 2., vindt men dat de latynsche naem Lepra, waervan leprosen, aen die ziekte gegeven, getrokken is uit het grieksch woord λϵπις, λϵπιδος welk beduidt: schelp, omdat de lichamen der lydenden even als met schelpen overdekt waren; volgens het verhael van een ander schryver, was de reuk eigen aen de ziekte, genoegzaem om aen de zamenwoonenden, ja, zelfs aen de geburen, de kwael overtezetten (Avicenne); dit was, voegt hy er by, in die tyden het gemeen gevoelen, waeruit gevolgd is dat de melaetschhuizen, zooveel mogelyk, op onbewoonde streken, maer nochtans omtrent groote wegen, gebouwd werden.

Deze gasthuizen waren menigvuldig in Europa; men noemde hen: melaetschhuizen, ziekelieden enz.; in de fransche tael: Maladrerie, Leproseries, Ladreries; de besmetten: Lazaristen, Ladres; dit woord voortkomende van den naem van St-Lazarus, patroon der armen en lydenden, die het gemeen, by taelverbastering, St-Ladre noemde. (Abrég. de l'Hist. de France, T. III. pag. 253. Mezeray).

Mathaeus Paris, engelsch benedictyner in het klooster van St-Albans, een vermaerd schryver, die ten jare 1259 overleed, telde reeds ten zynen tyd, in de christene landen, 19000 melaetschhuizen; er waren weinige steden, zelfs min bevolkte plaetsen, die van dusdanige gasthuizen beroofd waren. Zoo in de voorstad te Antwerpen bestond het gesticht: ter Zieken; - naby de Hallepoort, op het scheiden van de parochie van Brussel, met den Bosch, ter plaetse Obbrussel

[p. 51]

(Hist. de Brux. T. I. p. 34 Henne en Wauters) ditgene van St-Peeter; - te Mechelen, buiten de Brusselschepoort op de velden, de leem-putten, ditgene genaem siekelieden - te Leuven dit van Terbanck enz. Harraeus (ann. Duc. Brab. T.I, p. 245) zegt dat te oprichting eens Lazarushuizes vooreerst, aldaer buiten de stad, in 1216 door den Hertog Henricus geschiedde.

Schaerbeeck en Molenbeeck bezaten ook dusdanige gestichten; het tydstip van hun begin is onbekend; van het eerste spreekt een akt van 1473; van het ander rust er een bewysstuk van het jaer 1365, in de archiven van St-Gudula (Hist. de Bruxell. Henne en Wauters.) Te Rumpst naby de Waelhembrugge bestond ook een Lazarushuis, waer Petrus dela Croix, het nog bestaende kappelken omtrent het midden der XV^de eeuw neêrbouwde. Van dit sticht bevestigde Karel de V^de ten jare 1530 de reeds lang gegevene regels: te lang zou het zyn hier alle voordere onderzoekingen aen te halen.

Echter is het te bemerken dat men op vele dorpen nog de benoeming ontmoet van Lazarusbempden, Lazarusvelden - bosschen enz. Waren deze goederen verleend tot het onderhoud der gasthuizen? of zyn het de plaetsen waer melaetschen, die men van de bevolking verwyderde, woonden?

Dat er milde giften, door vorsten en andere zeer aenzienlyke persoonen, aen die ziekhuizen gedaen werden, blykt zoo uit het testament van Ludovicus den VIII, Koning van Frankryk (1225), welke aen ieder der twee duizend melaetschhuizen zyns ryks, honderd stuivers (sols) legateerde ook uit de mildadigheid van Henricus de Hollander welke in 1235, dit van Antwerpen stichtte. (Gramaye, antiq. antv. cap IX.) Diercxsens verhaelt hoe in 1552 het magistraet dezer stad een nieuw Lazarushuis bouwde, op Dambrug, om dat de melaetschen hier en daer, onder het volk bleven woonen; er werd hun toegestaen Zondaegs met hunnen opziender, naer de misse te gaen te St-Willebords, zoo nochtans dat zy gehouden waren buiten de kerk te blyven, en te zamen naer huis te keeren, en dit op groote straf; zulks blykt verder uit de oprechting van het melaetschhuis van Brussel, tot hetwelk twee juffrouwen de noodige penningen vereenigd hadden. Van dit gesticht spreekt eene bulle van den Paus Alexander den III (Op. Diplom., T. II, p. 1179); het had een byzonder kerkhof voor de melaetschen; tydelyk verlaten, werd het op nieuw in voegen gebracht in de XIII^e eeuw, en de Hertog verleende den grond voor de heropbouwing (Hist. de Bruxell., Henne en Wauters, T. III, p. 427); voorders door de stichting van de Ziekelieden buiten Mechelen geschiedt in 1220 door Wouter Berthout en zyne echtgenoote Sophia (Grafschriften van Mech.)

Wanneer men zich, door de boetveerdigheid, tot de derde kruisvaert bereidde, werden vele kloosters ingericht; de schatten vloeiden tot de kerken; de beste middelen om in dien kryg, niet als goddelooze te sterven, zegde Ludovicus de IX, was, van die plaetsen te beminnen en te versieren waer de glorie Gods heerscht; ook vergatenen de kruisvaerders noch armen noch zieken: hunne menigvuldige giften verrykten de kloosters en de godshuizen tot herbergen der pelgrims ingesteld, en bovenal, de in alle provinciën bestaende melaetschhuizen, - treurige woonplaetsen, waer de slachtoffers der eerste reizigers in de oostersche streken kermden en leden (Hist. des crois., T. VII, p. 60, Michaud).

De burgerlyke overheid nam ook maetregels tegen de melaetschen: somtyds waren hare schikkingen overdreven; dit verstaet zich; want deze, zoo als de geestelyke voorschryvingen, waren niet alleen door de menschlievendheid geleidt. - Volgens Boutelier in zyn werk la Somme rurale, kon in 't algemeen, het burgerrecht, noch aen bastaerden, noch aen misdadigers gebannen, noch aen lyfeigenen (serfs) toegestaen worden; zoo voegde men te Ryssel, by deze uitsluiting, Stads en 's Konings vyanden; te Kales werd geeischt dat de vrager een bewys van goede zeden en gedrag, alsook dat hy van geen melaetsch geslacht afstamde, inleverde.

Byna in alle de zuidersteden van Frankryk bestond er een streng verbod van de Leprosen of die van Leprosen afkomste als burgers te aenveerden, (Cost. du moyen âge. p. 123).

In zekere plaetsen was het dien zieken niet toegelaten eigendommen aen te koopen; in andere werden zy, ten voordeele hunner naestbestaenden, uit het bezit hunner goederen gestooten.

De kinderen der melaetschen behielden alle hunne rechten, maer de besmette was wettelyk dood en ware het dat hy kwame te genezen, dan moest hy zyn burgerlyke rechten wedervragen.

De costumen of oorkonden van het land en graefschap van Henegouwen, houden een kapittel (135) in, dat de melaetschen raekt en welk voorschryft, dat indien de besmette behoeftig en vreemd is, men hem éens moet geven: den hoed en mantel, in gryze kleur, (om aldus van elk een als Lazarus erkend te worden), de klippen en den bedelzak; verder dat de onkosten van zynen dienst en alle andere, door der armen kas moeten gedragen worden.

De gemeente, zoo luidt het, zal indien hy arm is, voor den zieken een huis bouwen, volgens gebruik, welk mag door goede lieden verbeterd en versierd worden; - maer na des Lazarus overlyden, moet zyne wooning en al wat hem gediend heeft, verbrand worden.

Alle de huizen voor deze ongelukkigen moesten van de wegen, op eenen afstand van 20 voeten gebouwd worden

Zoo wy reeds gezien hebben, werden de melaetschen afgezonderd van het overige der bevolking; deze afscheiding geschiedde, met de tusschenkomst der kerk. Wanneer een zieke, na een ryp onderzoek van de ervarenen, daertoe als rechters aengesteld, als besmette erkend was, werd er aenstonds aen den pastor zyner parochie kennis van

[p. 52]

gegeven. Deze begaf zich tot den bedrukte, hem troostende, hem aenmoedigende zich aen den wil Gods te onderwerpen en hem vermanende zich tot de biecht te bereiden, hem bepalende den dag van zyne scheiding. Op den eersten nakomenden zondag of grooten feestdag, werd op den predikstoel door den pastor aen de parochianen dit besluit kenbaer gemaekt, hen gebeden voor den droevigen zieken verzoekende.

De toestel en het orde van eene afzondering van melaetschen, geschiedde op deze wyze: eerst werd er buiten, somtyds binnen de kerk, op eene wat verhevene plaets, eene tafel gesteld waerop de mantel, een klip, eene houten schotel, een paer handschoenen en een knapzak waren neêrgelegd; - na die bereiding, ging de pastor met de geestlykheid, kruis en vaendel vooruit, processiegewys naer het huis van den melaetschen. Daer gekomen, besproeide de dienstdoende het met gewyd water; daerna keerde de processie, gevolgd door den Lazarus, zyne bloedverwanten en het volk, tot de kerk, de Zeven psalmen van David zingende of lezende, met een responsorium uit het boek van Job, alsook een gebed voor den zieken. Daer gekomen werd de melaetsche geplaetst omtrent de tafel die in, of vóor de kerk stond, zoo dat hy den misdienst kon zien.

Op sommige plaetsen, was de zieke in 't zwart; men zong de gebeden der overledenen, een zwart lykbaer was met brandende kêersen, in de kerk gesteld.

Gewoonlyk ten tyde der misse, naderde de melaetsche tot de H. Tafel.

De Introïtus der mis was: ‘circumdederunt me gemitus mortis, dolores inferni circumdederunt me,’ de Epistel uit het IV^e boek der Koningen, het V^e kap. het Evangelie van St-Lucas, het XVII cap. In illo tempore dum iret Jesus in Jerusalem etc.

Na de mis, keerde de pastor en de klergie zich tot den zieke, overlas en besproeide hem met gewyd water, en behandigde hem den mantel, zeggende: ‘deze kleederen zyn het teeken van ootmoedigheid; ik verbied u van voortaen uit uw huis te gaen; in den naem des Vaders, des Zoons, en des H. Geest.’ - Daer na reikte de priester den besmette de houten schotel toe, om uit te drinken, hem uitdrukkelyk opleggende van voortaen niet meer aen de rivieren, fonteinen, of gemeene putten zich te laven: alsook dat het hem verboden was op die plaetsen iets dat hem toebehoort of aen zyn lichaem geraekt heeft, te wasschen.

Nu kreeg de melaetsche de klip, met bevel, van tegen niemand te spreken, en ware 't dat hy iets noodig had, dat hy alsdan het met de klip van verre moest aenwyzen.

Daerna ontving hy de handschoenen, met verbod van iets dat door eenen anderen mensch kan behandeld worden, naekt aen te raken.

Eindelyk werd hem de knapzak besteld; deze diende om datgene in te houden wat hy zou ontvangen.

Na dit, werd de melaetsche, processiegewys, de litanie van alle HH. lezende of zingende tot het Lazarushuis geleid, alwaer de pastor hem zyne wooning aenwees, hem wederom verbiedende van in publieke plaetsen als kerken, merkten, molens, herbergen of andere vergaderingen te komen; dan zyne hand op de schouders des zieken leggende, zegde hy: ‘Haec est requies mea; in saeculum soeculi hic habitabo, quoniam elegi eam;’ en zegende hem.

De pastor maende dan de vrienden en eenige godvruchtige persoonen aen eenige uren by den zieke doortebrengen, om hem te troosten, om te voorkomen dat hy, door eene zoo eenzame wooning, in geene wanhoop zoude vallen. Ondertusschen nam de processie den weg der kerk. (Uit de werken van den heer Gyseleers-Thys.)

In Frankryk, zegt een ander schryver, werd de melaetsche op dezelfde wyze als wy aengehaeld hebben naer de kerk geleid; daer werd eene misse van requiem gedaen, na welke, de zieke bewierookt en met gewyd water besproeid zynde, men den libera zong; geleid tot het bygelegen kerkhof, vermeende hem de priester tot geduld, herhaelde hem de verboden, en nam drymael een schupken gewyde aerde, welke hy op het hoofd des lyders wierp, zeggende: ‘dit is het teeken dat gy voor de wereld dood zyt, en hier mede moet gy geduld nemen.’ - Maer in het manuale sive officiarium curatorum insignis ecclesiae Cameracensis, etc., staet dat de priester op ieder der voeten der zieken zal gewyde aerde werpen, zeggende: ‘gy zyt als dood voor de wereld, doch zult gy in God herleven!’

C. Seffen.

(Wordt voortgezet.)