De Vlaamsche School. Jaargang 4
(1858)– [tijdschrift] Vlaamsche School, De–
Auteursrechtvrij
[pagina 25]
| |
 | |
[pagina 26]
| |
Hemixem.De geschiedenis onzes vaderlands oeft in de steden alleen niet nagespoord te worden; het verleden van menige onzer dorpen bezit een belang dat jammer genoeg, niet immer naer weerde is geschat geworden. In een land, zoo als het onze, waer het openbaer leven, zich in de kleinste gemeente zoo wel als in de grootste uitbreidt, mag men de geschiedenis der eerste niet verwaerloozen, daer zy met die gene der laetste dikwerf in nauw verband staet. Welk belang de geschiedenis onzer dorpen oplevert, heeft onze geleerde vriend, de heer A. Wauters, in zyn heerlyk werk Bruxelles et ses environs, klaerblykelyk bewezen. Alleen de namen der heerlykheden rondom Antwerpen gelegen, toonen dat de geschiedenis dezer laetsten niet minder de aendacht zouden opwekken, dan diegene der dorpen welke de hoofdstad van Braband omringen. In afwachting dat een onzer vaderlandsche geleerden zich gelaste met het opstellen eener dergelyke geschiedenis, zullen wy, ter gelegenheid der uitgave van de twee-en-dertigste aflevering der Graf- en Gedenkschriften der Provincie Antwerpen, een blik werpen op het verleden van het dorp Hemixem, en ten zelfden tyde de ryke bouwstoffen aenduiden, welke deze verzameling den vaderlandschen oudheidskundigen oplevert. De opschriften dezer aflevering zyn door den heer Ph. Rombouts, een gewetensvol oudheidskundige, vergaderd; vereenigd met de reeds uitgegevene opschriften der dorpen Contich, Hove, Edeghem, Aertselaer en een aental andere gemeentens van het canton Contich, zullen zy een fraei boekdeel vormen, in eeniger mate gelyk aen datgene welk de opschriften der voormalige cathedrale van Antwerpen bevat. De text der grafschriften van het dorp Hemixen beslaet reeds 25 blz. groot in-4o, in dubbele kolom gedrukt, en zal later niet min dan honderd gedenkteekens van persoonen van alle standen behelzen; van den heer, tot den landman; van den Keizer der gilde tot den eenvoudigen Schutter. Het dorp Hemixem aen den boord der Schelde, in de nabyheid der vroegere vermeerde abdy van St Bernards gelegen, was eertyds eene der voornaemste heerlykheden van het markgrafschap des H. Ryks; het is thans nog eene der voornaemste gemeentens onzer provincie. In bezit van eene school voor het lager onderwys, van eene gunstig gekende kostschool, van een gasthuis, telt zy ongeveer vyftien honderd inwooners, die zich op verscheidene vakken van landbouw en nyverheid toeleggen waervan het steenbakken een der byzonderste uitmaekt. Weinige dorpen onzer provincie hebben een zoo schilderachtig voorkomen als Hemixem. Op eene soort van helling, aen den boord der Schelde gelegen, doet het den reiziger eenigzins den oever der Maes gedenken; prachtige wandelingen en dreven doorkruisen deze gemeente van de eene zyde tot aen de andere, terwyl zes kasteelen of lusthoven haer eenen toon van welvaert en rykdom schenken, die den bezoeker aengenaem treffen. Eene verhandeling over eene gemeente vangt gewoonlyk aen met een onderzoek over den naem dezer plaets. Aen den naem van Hemixem, is gelyk aen den genen van alle voorname plaetsen, reeds verscheidene malen eene uitlegging gegeven. Grammey leidt hem af van Haymonis dominium, of wel van het woord Hincxthovii, naem van eene familie waeraen deze heerlykheid later heeft toegehoord; dat is te zeggen, dat een dorp dat volgens echte bewyzen, reeds in 1161 bestond, zynen naem zou hebben ontleend aen een geslacht dat zich voornamentlyk in de XVIe eeuw deed kennen! Kreglinger in zyn Mémoire historique et étymologique sur les noms des communes de la province d'Amvers, geeft eene meer aennemelyke verklaring: ‘vermoedelyk, zegt die schryver, komt deze naem voort van het woord Heim, Haima, wooning, vicus, en van chem, dat hier als verkleinwoord wordt gebezigd. Het schynt ook in verband te staen met het woord hemethe, dat Willems volgens eene charter uitlegt: pascua et terras ad communem justitiam pertinentes.’ Wat hier van zy, het valt in ons bestek niet een nieuw onderzoek over den naem dezes dorps te beginnen; het volsta ons te weten dat Hemixem reeds in de XIIe eeuw bestond, dat zyn naem (Hamincsem) alsdan (in 1161) in eene charter van Hertog Godfried III voortkomt, even als in 1179 in eene bulle van Paus Allexander III. Wie de eerste heeren van Hemixem zyn geweest, is ons tot nu toe niet gebleken; de geschiedenis leert ons alleen dat de Hertogen van Braband eertyds uitgebreide eigendommen in deze omstreken bezaten; verder dat de oude familie Sanders van Antwerpen eigenares was van een kasteel welk, volgens de getuigenis van den heer Avondroodt, van Lier, zou hebben gestaen ‘op den grond van Aertselaer in het bosch der voormalige abdy van St Bernards op de Schelde, doorsneden met eene groote baen, die van de baen van Contich naer Hemixem, in de nabyheid der plaets waer deafgebrokene kerk van het Cleydal gestaen heeft en uitzigt geeft op den toren van gemelde abdyGa naar voetnoot(1).’ Het bestaen en de titels der familie Sanders, worden ons door eenen grafsteen der kerk van Aertselaer bewaerheid, volgens het afschrift door den heer Rombouts genomen:
Hier legt begraven joncker Adriaen Sanders in synder tyt Heere van Blaesvelt van der Brugghen ende van Cleydaele, de welcke by weldaden vercregen | |
[pagina 27]
| |
heeft dat werdich Heylich Relicke van mirakele den rechten arm van Sinte Lenaert denwelcken hy ghegeven heeft ter eeren Gods ende Onser Liever Vrouwe deser kercken van Aertselaer die sterft int jaer Ons Heeren m.cccc.xcv. op Alderheiligen avont.
Deze heer Adriaen had eenen zoon, Jan geheeten; de grafsteen dezes laetsten bevond zich vroeger in de vernietigde kerk van Hemixem; het opschrift luidde als volgt:
Hier leet begraven Ian Sanders Ioncker Adriaens zone die sterf int jaer xvcxxiij den xiiij.c dach in Iunio. God hebbe de ziele.
Intusschen had een ander lid dezer familie met name Cornelis Sanders, zyne rechten op de oude burcht afgestaen aen ridder Antoon Bastaerd van Braband, die reeds in bezit was van verscheidene andere landeryen in de omstreken, welke hy aen de mildheid zyns vaders, den hertog van Braband, had te danken. ‘Heer Anthonys Bastart van Brabant’, zeggen de leenboeken des hertogdoms, ‘xj. Juny anno m.cccc.lix. by giften hem by mijnen geneden Heere gedaen, ende by doode wijlen Cornelis Sanders, houdt die veelareijcke staende op myns voorsz. geneden Heere straete binnen de Prochie van Aertsselaer, mitter heerlyckheijt van eenen Meijer te setten ende te ontsettene, mit Lathen ende Chijnsen daer toe behoorende, te wetene eerst in penningen Lovensche getaxeert in oude grooten, lxix oude grooten ende de twee deelen van eenen penninck Lovens, ende j grooten Brabants gelts, xx veertelen, i z muddeken rawer evene Mechelscher maeten, xiiij z hinnen, ende de twee derdendeel Chijns, ix broode eenen den. Lovens voor elck broot vj. den. payment ende xlij. Laten, die van hem te Chijnse houden, xcvij. bunderen, 3 vierendeel ende een half gemete Landts Boschs ende Beempts, mitten Huysingen daer op staende.’ Ten jare 1459 ook trad ridder Antoon in bezit van het kasteel der Sanders; doch is men het eens over dit punt, over de geboorte onzes ridders heeft men meermaels getwist. Eenigen, wy weten niet om welke reden, hebben in dezen krygsman den bastaerdzoon van hertog Philips van Burgondië meenen te herkennen, doch gelyk de Eerw. Heer Stroobant zeer wel getuigtGa naar voetnoot(1), heeft laetsgenoemde ridder nooit den naem van Antoon van Braband gevoerd. Onze ridder Antoon is niemand anders dan de bastaerdtelg van Philips graef van St-Pol, hertog van Braband, na den dood van Jan IV, den zoo ongunstig gekenden echtgenoot der misleide en rampzalige Jacoba van Beyeren. Philips van St-Pol, kleinzoon van Philips den stoutmoedigen, hertog van Burgondië, droeg als dusdanig, in zyn schild, het wapen van Burgondië (nieuw), gevieren deeld met het wapen van Braband; Antoon de heer van Hemixem voerde hetzelfde schild, gebroken met eene baer van keel, als bewys zyner onechte afkomst. Afstammeling van het vorstelyk huis, dat, na een onverpoosd streven, er in gelukt was, de verschillende nederlandsche provinciën in éénen staet te vereenigen, werd ridder Antoon immer met eer, aen het Hof van Brugge ontvangen; de heer kanonik David verhaelt dat onze ridder gezamentlyk met zynen broeder Filips, ten jare 1454, te Ryssel, deel nam aen het bekende Faisant-feest, en alsdan den eed aflegde, welken wy hier volgeerne afschryven: ‘Wy heeren Antoon en Filips van Braband en ik, Frederik van Wittem beloven aen God en de gezegende Maegd Maria, aen de edeldamen en aen den Faisant dat wy onzen zeer geduchten heer, mynheer den hertog van Burgondië of mynheer van Charolais, ter kruisvaert zullen vergezellen, by aldien hun zulks welgevalt, en gelyk wy er toe verplicht zyn, en wy zullen onzen zeer geduchten, heer, of den kapitein onder wien hy ons zal doen dienen bidden dat hy ons wille veroorloven van de voorwacht te wezen; en, ingeval ons zulks vergund wordt, zoo zullen wy het beeld van Onze-Lieve-Vrouw op onze banier dragen, of op onzen helm, of zullen ten minste zoo veel doen ten behage van God onzen Schepper, dat het voorzeide beeld van O.-L.-V. en onze namen zullen bekend zyn onder de Christenen en Sarrazynen, tot onze eer en met hulp van onzen ZaligmakerGa naar voetnoot(1).’ Heer Antoon van Braband overleed op zyne burcht te Hemixem op allerheiligendag 1498, en werd in de vroegere kerk dezes dorps begraven. Zyne grafstede welke na de vernietiging dezes tempels, in de huidige parochiale werd overgebracht, en over weinige jaren hersteld, wordt hier in plaet medegedeeld. De ridder is volgens de gebruiken des tyds in krygsgewaed, liggend en in eene biddende houding voorgesteld; een leeuw die schynt van droefheid te huilen, rust aen zyne voeten. De grafstede is met zinnebeeldige teekens, en het wapen des ridders versierd; twee wildemannen ondersteunen dit laetste. Het gansche is in steen gehouwen; de bewerking getuigt, dat de verveerdiger van dit praelstuk een man van kunde was. Het opschrift luidt:
Hier rust Heere Antoenis van Brabant Riddere natuerlyck zone van wyle Hertoghe Philips van Brabant en van Limborch. sterf Ao xiiiicxcviii op Alder Heylyghen dach. | |
[pagina 28]
| |
Ridder Antoon ook, liet een natuerlyken zoon na, die in 1498 in bezit der goederen zyns vaders trad, als blykt uit eene aenteekening door Le Roy in zyn Marchionatus S.R. Imperii opgenomen ‘Anthonis natuerlyck sone wylen Heeren Anthonis Bastart van Brabant, xij Decembris m.cccc.xcviij jaer by doode syns voorsz. vaders’ Een zerk, welke vroeger in de kerk van Hemixem, bestond, en waervan het opschrift genomen door den geleerden Philips van Valckenisse, heer dezer plaets, goedgunstig door ridder Gustaef van Havre, lid der com missie van Opschriften werd medegedeeld, doet eene leemte kennen welke in Vredius' stamboom van het huis van Burgondië is aen te treffen; namentlyk de niet melding eener dochter van ridder Antheunis:
Eene andere ontdekking aen het zelfde handschrift verschuldigd, is het bewys dat eene dochter van het huis van Burgondië met een lid der schepenfamilie WielantGa naar voetnoot(1) van Antwerpen, huwelyk heeft aengegaen; zulks blykt ten duidelykste uit de volgende kwartieren eertyds boven de sacristy gehangen:     Met heer Antoon, verdwynt de naem van het Burgondisch geslacht; na hem ging, zoo wy ons niet misgissen, de heerlykheid over in het huis van Wachtendonck. De verheffingboeken van Braband bevatten desaengaende de volgende aenteekeningen ‘Heer Rombout van Wachtendonck xxix May anno m.ccccc.xiiij by overgevene Anthonys van Brabant, etc. ende naevolgende den coope by den selven gedaen by decrete in den Raede van Brabant geinterponeert.’ Intusschen had hertog Philips, 's heeren Antoons vader, den volgenden brief laten uitgaen, welke het gerecht in de heerlykheid regelde: ‘Philippis byder gratien Godts, hertoghe van Lothryck, van Brabant ende van Limborch, marcgrave des Heylichs Ryckx, grave van Liney ende van St-Paul. Allen den genen die nu syn ofte naemaels wesen sullen saluyt. Wy doen weten dat om sekere redenen wille ons daer toe porrende, opdat debat ende ghestentichlyck recht gedaen ende gehanteert mogen worden, inden dorpe van Hemissem, wy by ghemeynen overgedragen van onsen Raetdtslieden geoirloft geconsenteert ende gewillekoirt hebben onzen liven geminden in Gode den geestelycken luden abdt, ende convente, ons godtshuys van Sinte Bernaerts op die Schelde dat van desen jegenwoordigen daegen voirtaen eeuwelyck duerende die abt ons godtshuys voorsz. oft die ghene die van synen weghen daer toe geordineert sal zyn, uyt den laethen die voorgenoemde abt in Hemissen heeft, ende daermede men gewoonelyck is geweest aldaer te dinghen ende recht te hanteren, al eest dat sy daertoe niet met eenighen eede verbonden en syn geweest, jaerlycx sal moghen kiesen ende nemen seven ghoede wettighe knapen, ende die schepenen setten ende maecken inden dorpe van Hemissen voorsz. ende behoorelyck eede van hen nemen om ter maenissen desselffen abts schouteth oft meyer aldaer volcomelyck recht ende vonnisse te wysen, etc. welcken schepenen voorsz. wy gheoirlooft, ende geconsenteert hebben midts desen selven brieffve eenen gemeynen seghel te moeghen doen maecken om haere schepenen brieffven daer mit te beseghelen, etc. behoudelyck ons altyt onsen rechte ende Heerlyckheyt; ende oft ghebeurt dat eenighe saecken, voor hen in recht commen diere sy nyet wys en connen gewesen, soo sullen sy des heure hoofthaelen aen onsen schouteth ende mannen van onser banek van Santhoven, dyen wy mit denselffven onsen brieffve bevelen hen daeraf te leeren alsoo behoorlyck is ontbieden, etc. gegeven in onser stadt van Bruessele xiv daeghen in junio m.cccc.xxx.’ Op de plycke stond geschreven aldus: ‘by mynen Heer den Hertoge, daer by waeren van synen Raede die Heer van Rotselaer, ende Heer Henrick van Rotselaer, Jan Heer te Bouthersem die Mr. van Saintrynen, etc.’ Rombout van Wachtendonck overleed in 1518; na hem vinden wy den naem zyns zoons Hendrik van Wachtendonck in de leenboeken vermeld. Later ontmoeten wy in verschillige werken ridder Jan-Baptist de la Tour-Taxis als heer van Hemixem, aengeteekend. Deze voortreffelyke | |
[pagina 29]
| |
man, grootmeester der posten van Keizer Karel, was in 1510 in den echt getreden met vrouwe Christina van Wachtendonck, dochter van heer Rombout van Wachtendonck en van vrouwe Aleidis de Cock van Beusecom. Opvolgentlyk ridder en graef van het H. Paleis van Latranen, zag hy als hoogste blyk van vorstelyke gunst, door Karel V zyn geslachtwapen met den dobbelen adelaer des keizerryks vermeerderen. ‘Wanneer, zegt de eerw. heer Stroobant, wien wy een deel dezer byzonderheden ontleenen, de Dey van Tunis, Muley-Hassem, uit zyne staten door den beruchten Barbarossa verjaegd, in 1535, eene schuilplaets en hulp aen Keizer Karel kwam vragen, werd hy in het hotel van Jan-Baptist de Taxis geherbergd en aldaer met de grootste pracht ontvangen; zyn hospes deed hem eetwaren opdienen, met gryzen amber en kostbare kruiden bereid; hy liet hem concerten bywoonen, en bood hem de rykste kleedingstukken ten geschenke aenGa naar voetnoot(1).’ In 1539 verwisselde heer Jan-Baptist Taxis, het tydelyke met het eeuwige. Volgens het werk getiteld: Les marques d'honneur de la maison de Tassis, volgde zyn zoon Rogier hem in de heerlykheid van Hemixem op. Proost der St-Peeterskerk te Leuven, kancelier der Universiteit der zelfde stad, werd deze achtbare geestelyke in 1545 tot choordeken der collegiale van Antwerpen benoemd. Na deze hoofdkerk gedurende vyf-en-veertig jaren te hebben bestuerd, en ooggetuige te zyn geweest van al de onlusten der XVIe eeuw, gaf heer Rogier, ten jare 1590, zyn ontslag; hy overleed korts nadien, (in 1593), en werd in de Beggaerdenkerk begraven, alwaer een prachtig gedenkteeken ter zyner nagedachtenis werd opgerichtGa naar voetnoot(2). Rogier de Tassis schynt den titel van heer van Hemixem niet lang te hebben behouden. Reeds in den loop der zestiende eeuw was de heerlykheid in het bezit van Jacobus van Hencxthoven, als blykt uit het volgende opschrift, thans nog in de Cathedrale van Antwerpen te lezen: d.o.m.s. Heer Jacob van Hencxthoven, even als zyn neef F.G. Van Hencxthoven, was onder de voornaemste beschermeren onzer letterkunde geteld; de dichter Jan Ysermans droeg zelfs aen dezen laetsten een bundel liederen op, Laus cupidinis getiteld, die volgens de getuigenis van Willems, van geene verdiensten zyn ontbloot. De echtgenoote en erfgename van Jacobus van HencxthovenGa naar voetnoot(1) liet de heerlykheid van Hemixem over aen heer Philips van Valckenisse, over wien wy in de levensschets zyns kleinzoons Andreas-Eugenius, gehandeld hebben. Zyn zoon, de geleerde oudheidminnaer, Philips van Valckenisse, de jonge, liet in de kerk van Hemixem eene glasraem stellen, met zyn geslachtwapen versierd, en waerop het volgend opschrift stond te lezen: ioncker philips Na heer Philips van Valckenisse, den jongen, vinden wy Lamorael, graef de Latour-Taxis als heer van Hemixem vermeld; later treden de namen op van Jan-Josef de Coninck en, zoo men beweert, een lid der familie de Bie, die beide echter geen teeken van hun beheer in het dorp schynen nagelaten te hebben; althans heeft de heer Rombouts, in weerwil zyner aenhoudende opzoekingen, er geen kunnen ontdekken. Eventwel vermeldt hy het lykblazoen van Paulus-Franciscus Schilder, heer van Hemixem, schepen van Antwerpen in 1732, overleden den 25 april 1774. De naem dezes edelmans moet in byzonder aendenken worden gehouden, daer een koninklyk besluit hem de eer aendeed zyn blazoen aen de gemeente Hemixem te schenken. Een jaer vóór den dood van jonkheer Schilder, overleed de edele vrouwe Maria-Isabella-Josepha van Horne, welke onder de voornaemste weldoensters van Hemixem wordt geteld. Sedert lang had men de noodzakelykheid herkend de oude kerk des dorps, die bouwvallig was geworden, door eene andere te vervangen. Vrouw Maria van Horne liet in 1772, dit ontwerp ten haren koste uitvoeren; zulks getuigt ten klaerste het volgende grafschrift, ter harer nagedachtenis geplaetst: | |
[pagina 30]
| |
d.o.m. Het geslacht der van Horne versmolt zich, door huwelyk, in datgene van de Pret, welk thans nog bestaet; aen dit laetste hoort een uitgebreid opschrift toe: piae memoriae Eene zoete aendoening treft ons by het lezen van dit opschrift; wy vinden er den naem in van den achtbaren man die algemeen te Antwerpen als den vader der armen werd begroet; den naem des verlichten kunstminnaers aen wien onze vaderlandsche school, even als aen zyn edelen zwager en vriend, ridder Florent van Ertborn, zoo oneindig is verschuldigd; als hulde aen zyne nagedachtenis deelen wy hier het grafschrift mede dat te Hemixen aen baron Philips-Antoon-Joseph de Pret, door de openbare erkentelykheid werd opgericht: a la mémoire de monsieur le baron Even als zyne moei, Maria van Horne, deed baron Philips de Pret zyne genegenheid voor Hemixem uitschynen. Door zyne tusschenkomst werd de parochiale kerk vergroot; een opschrift tegen den muer des tempels geplaetst, duidt aen dat de vaekgeprezene man den eersten steen van het nieuwe werk legde: philippus baro de pret. Met dezen weldoener eindigen wy ons overzicht; wy zyn tot op ons tydstip genaderd; halen wy alleenlyk nog aen dat Hemixem in de XVIe eeuw een kunstenaer zag geboren worden, Jan van Hemissen geheeten, die den naem zyns dorps met eere heeft gedragen. Zie daer, in weinige woorden, eenige der talryke aenteekeningen voor de nationale geschiedenis in ééne enkele aflevering der Graf- en Gedenkschriften vervat; buiten een aental gedenkstuken van persoonen van alle standen, buiten een fraei kunstwerk op de begraefplaets van een lid van het huis van Burgondië opgericht, vinden wy er herinneringsteekens van mannen als de Van Hencxthoven, Philips van Valckenisse en baron Philips-Antoon de Pret, wier namen zoo innig aen de ontwikkeling van vaderlandsche letteren en kunsten zyn verbonden. De heer Rombouts heeft zich hier weerdig van eene lastige taek | |
[pagina 31]
| |
gekweten; zyn yver voor de bewaring onzer nationale gedenkstukken is door de uitgave zyner verzameling van opschriften ten vollen bekroond geworden. P. Génard. |
|
Hier leyt begraeven Ioffrou Margriete van Brabant natuerlyke dochter van Heere Antheunis..................