De Vlaamsche School. Jaargang 4

De schooltael in Vlaemsch Belgie.

De spraek is de byzonderste tolk des menschen om de voortbrengsels zyns denkvermogens aen anderen te doen kennen. De spraek bestaet uit klanken, die woorden vormen. By elk woord onderscheidt men dry dingen. 1^o Het woord zelf, klank of teeken, 2^o het voorwerp of het beteekende en 3^o de betrekkingen der voorwerpen door de woorden aengeduid. Binnen de palen onzer kennis brengt het teeken altyd het voorwerp voor en omgekeerd het voorwerp het teeken, zoodanig dat wy op het onderscheid tusschen teeken en beteekenis niet letten; terwyl de betrekkingen in de welke de dingen tot ons en tot elkander staen onzen geest gaende houden. Deze betrekkingen worden door den mensch niet altyd juist opgevat, en als zy juist opgevat zyn, worden zy niet altyd door het woord juist den anderen voorgesteld. Voor eerst het goed opvatten van de betrekkingen der zaken is de vrucht van de studie; maer de wel opgevatte zaken goed uitdrukken is eene kunst, die iedereen gemakkelyk aenleeren kan, maer die door de Vlamingen algemeen verwaerloosd wordt, ofschoon zy nochtans hoogst nuttig is.

By het uitbrengen een er gedachte kan de misplaetsing van een woord, het gebruik van een verkeerd, van een onjuist evenzinnig woord, soms gansch het schoone, het gelukkige, het ware, het juiste eens gedachts verminken. Veel spreken is de middel niet om zich in dat vak te oefenen; maer het aenhoudend vestigen der aendacht op zyne uitdrukkingen, het steeds zoeken naer de keurigste of naer de eenvoudigste, naer de aengenaemste of de krachtigste, in eens: het streven naer het gebruiken van de meest gepaste uitdrukking, zie daer den besten middel om leeren wel te spreken. ‘Hy die wel spreekt, zegt Van der Palm, zal by de klaerheid der uitdrukking ook de juistheid voegen. Het is deze netheid en nauwkeurigheid in het spreken, deze keus van het meest geschikte woord, van de meest gepaste zegswyze, om zyne meening met gemakkelykheid uit te drukken, waer aen men den man van beschaefden geest en omgang aenstonds onderscheidt; en in den styl der welsprekendheid, is het hier inzonderheid, in het gelukkig getroffene, het beduidende en schilderachtige van woord en uitdrukking, dat men den meester in deze kunst terstond herkent.’

Wy zegden dat iedereen deze kunst aenleeren kan; dit is nochtans niet onzinnig uit te leggen, want hy die zonder verstand is, hy die onbeschaefd en zonder kennis leeft, hy die geen gedacht van spraek of tael heeft, kan nooit welsprekend zyn, ten zy hy door omgang met beschaefde persoonen van zelfs het welspreken geleerd had. De man zonder opvoeding en de wilde drukken soms hunne gedachten eenvoudig, naïef, ja, onverbeterlyk uit; maer deze schoonheid wordt by hen door onbeduidende en soms grove zegswyzen verdrongen en, op het geheel gezien, is hunne spraek niet natevolgen. Midden van een beschaefd volk zal de ongeleerde soms goed en zuiver zyne tael spreken; hy volgt hier in slechts den bekwameren na; hy kan zelfs den geleerde uit minder beschaefde streken beschaemd maken. En inderdaed, de Paryzenaer bespot niet alleen den

[p. 22]

vreemdeling, maer ook den provincial. Desgelyks iets gebeurde te Athenen, waer, gelyk Brutus en Cicero verhalen, eene vrouw uit het volk den wysgeer Theophrastes (een man die goddelyk spreekt) om zyne eolische uitspraek beschaemd maekte.

Maer integendeel, van een land, waer niemand de tael goed en keurig spreekt, kan men alleenlyk zeggen, dat het zich in beschaving niet zoo hoog, als dat, waer men het doet, heeft verheven.

De beschaving van een volk wordt door den godsdienst en het onderwys bewerkt: de middel welken beiden gebruiken is de spraek. De spraek zelve wordt volmaekter naermate een volk zich beschaeft. De tael, zegt Heyse, houdt altyd met 's volks beschaving gelyken tred, daer zy altyd de herspiegeling zyner denkbeelden is. Zy is de spiegel des verstands, zegt Leibnitz. Naermate een volk zich beschaeft en zyn geest zich ontwikkelt, ontstaen er by hem nieuwe gedachten, die nieuwe uitdrukkingen of vormen vereischen. Opdat dus eene tael een goed beschavingsmiddel weze, moet zy gemak en juistheid in de uitdrukking vereenen, en hoe nauwkeuriger, hoe juister eene tael de gedachten van het volk, dat haer spreekt, weêr kan geven, des te geschikter beschavingsmiddel zy voor dat volk ook is. Dat eene welgevormde en eenvoudige tael de beste middel ter volksbeschaving is, dit heeft Condillac bewezen. (La logique, chap. IV en V).

Dit legt verder het werk bloot van hem, die op beschaving en vooruitgang doelt, eene gemakkelyke, eenvoudige en juiste tael, aen der hand heeft, maer er zich niet weet van te bedienen, en in dit geval zyn de vlaemsche onderwyzer en de vlaemsche predikant, die hunne tael niet juist spreken kunnen. Godsdienst en onderwys hoeven zich dan van eene juiste en keurige tael te bedienen, daer zy op beschaving en vooruitgang doelen.

De predikant, die den geloovigen Gods woord verkondigt, hoeft zich in eene eenvoudige, maer steeds juiste tael uit te drukken. Zyne tael drukke als die des Bybels, de grootste en de verhevenste gedachten eenvoudig uit, maer hy herinnere zich altyd dat het grootelyks misstaet by een beschaefd volk, het verheven woord des Alwyzen in eene straettael te hooren verkondigen. - Doch ons vak is het onderwys.

De school is voor het grootste deel des volks het vormingshuis van geest en rede. Te huis kan men aen de opvoeding, noch den noodigen tyd, noch de noodige zorgen geven; men betrouwt zich op de school, en al de vorming, die den volkszoon ooit ontvangen zal, moet hem daer geschonken worden. Ook wordt er het jonge kind soms zoowel drifteloos als onbeschaefd, en onwetend, byna gelyk eene jonge plant, heên gezonden; maer daer is het dat, door zyn leeren, door zyn spelen, enz. de neigingen en driften, wier zaden in hem liggen, ontkiemen. Dit toont verder van wat aenzien eene school voor elk weldenkend burger zyn moet, op wat hoogte zy in de maetschappy moet gebracht worden, en wat zorgen de staet aenwenden moet om het onderwys te verbeteren. De kinderen, zegde Fenelon, behooren zoo zeer hunnen ouderen niet dan den state. Van daer heeft deze het recht alle onderwys aen zyne jonge burgers gegeven te bewaken. Hierover zal men het met ons niet eens zyn, maer de reden welke men tot heden toe voorgebracht heeft om het tegendeel te bewyzen, schynen ons onvoldoende. De rechten van kerk en staet moeten in het onderwys gelyk gehandhaefd worden; maer niet de rechten des eenen by uitsluiting van die des anderen.

Het hoofdwerktuig van den invloed der school is de spraek. Zy is de voortplantingsmiddel, en goed leeren spreken is ook het byzonderste en het nuttigste, dat een kind te leeren heeft: en inderdaed, alles heeft dit tot grondbegin. Spreken moet het dagelyks, ja, byna telken stonde doen, schryven en rekenen niet. Zoo het goed en recht spreken kan, zal dit hem naderhand den omgang met zyns gelyken veraengenamen.

De beste middel om dit zoo nuttige, alhoewel steeds veronachtzaemde onderwys vooruit te brengen, is dat de onderwyzer zelf eene keurige tael spreke. Zyn voorbeeld zal eenen machtigen invloed uitoefenen, en welhaest zullen de leerlingen zyne tael naspreken, en dat eens bekomen, dan is de grootste stap gedaen.

Eenige onderwyzers denken, dat zy zich belachelyk zouden maken, indien zy in de school niet spraken gelyk boeren en onbeschaefde liên. Anderen denken, dat de kinderen hen niet versteen zouden, indien zy niet spraken gelyk men op straet spreekt. De eerste opmerking is eene aerdige kleingeestigheid, en voor het tweede, veronderstellen wy dat het waer zy. Men zal ons niet betwisten, dat een keurige spreker altyd eenen onbeschaefden te verkiezen is; nu, indien de onderwyzer goed spreekt, moet het kind hem vooreerst leeren verstaen; maer dit leeren zal slechts eenige dagen duren, en zal het kind, met de keurige tael des meesters te leeren verstaen, niet veel geleerd hebben? Indien een kind op zes dagen zyne letters kon, dan zou het veel geleerd hebben; maer indien het op dien tyd eene tael, die het op straet niet hoort, heeft leeren verstaen, zou het dan niet meer geleerd hebben?....

Dat men zich hier niet vergisse. Eene zuivere tael spreken beteekent niet vreemde benamingen of zegswyzen in stede van de plaetselyke gebruiken; neen, het zyn integendeel deze plaetselyke termen, die men goed hoeft uit te spreken: men behoude zich voor verbasterde klanken; men late, naer de regels der Nederduitsche prosodia, alle silben en klanken duidelyk hooren.

Men zegge niet, dat het invoeren van het spreken

[p. 23]

eener zuivere en keurige tael, eene onmogelykheid, een droom is; want wy zyn getuigen geweest van de mogelykheid des gewenschten. Wy willen niemand noemen, maer wy weten scholen, waer de straettael uitgebannen is, en (waerom zouden wy het niet zeggen), waer de kinderen beter dan menig vlaemsch letterkundige het gewoonelyk doet, onze moedertael spreken. Wel is waer, het was de eerste mael onzes levens dat wy dit hoorden en wy hoorden het niet zonder verrukking! En waerom dan toch zouden wy Vlamingen onze tael zoo wel niet keurig spreken kunnen als de Noord-Nederlanders? Waerom kan men niet zoo wel goed vlaemsch als goed fransch, goed duitsch of goed engelsch spreken?

Iedereen weet hoe stipt men zelfs in België op het fransch spreken is, en dat hy die geen goed fransch spreken kan, hy die maer tweemael fait voor faite of est voor soit zegt, in de haute société voor eenen man zonder opvoeding doorgaet. (Het is waerlyk te bejammeren, dat onze wel opgevoede maetschappy zoo weinig vaderlandslievend is). Maer zouden wy, Vlamingen, in de oogen der wereld voor een onbeschaefd volk blyven doorgaen, wanneer dit alleen van het goed spreken onzer moedertael afhangt? Neen, dat mag niet langer duren; wy moeten onze tael beschaven en hierdoor zullen wy ons volk verheffen. Onze tael beschaven is de middel om haer in beschaefde kringen, te doen aennemen.

Alle talen zyn niet even goed geschikt om tot volksbeschavingsmiddel te dienen. Met dit oogpunt kan men de talen in twee soorten verdeelen: 1^o in geleerden talen, 2^o in volkstalen. Dit onderscheid is hierop gegrond: de geleerden talen zyn door de schryvers in een kabinet gevormd; zy worden volmaekt geschreven, maer door het volk nooit van zelfs, met eenigen schyn van nauwkeurigheid gesproken; zoo als by voorbeeld het fransch, dat door de welopgevoede maetschappy in Frankryk en elders gesproken wordt, maer dat den volke nergens eigen is; want door geheel Frankryk spreekt het volk dialekten. Deze tael wierd in de eeuw van Louis XIV gevormd, door Corneille, Racine, Molière, Bossuet en Fénelon; zy is hare volmaking grootendeels aen de vertaling en navolging verschuldigd: zy is dus de schrifttael, maer geenzins de gesprokene tael des franschen volks.

Desgelyks het italiaensch, dat als gesprokene tael, gelyk Stendhal zegt, acht volstrekt verschillende talen, bevat. De schrift- of akademische tael is in Italië overal dezelfde; zy heeft de meeste gelykheid met het Toskaensch dialekt. Eenige dagbladeren, vooral in den Piemont, gebruiken soms wel het volksdialekt. Dante's Divina Comedia was het eerste werk dat in het Italiaensch geschreven wierd. Het wordt als de grondslag dier tael aenzien.

Het grieksch integendeel was eene volkstael: het wierd geschreven, gelyk men het sprak en de schrifttael, zoo wel als de gesprokene, onderscheidde vier hoofddialekten, te weten: Attisch, Ionisch, Dorisch en Eolisch.

Zoo is ook het Nederduitsch, men onderscheidt er dry voorname dialekten: vlaemsch, hollandsch en platduitsch. Men schryft ook gelyk men spreekt, alle geschrevene letters worden uitgesproken, en de schryver, altoos door de rede geleid, mag er de gesprokene tael niet uit het oog verliezen. Niets let nochtans dat deze dry dialekten, elk hunne eigenaerdige vormen behouden; zy zouden hierdoor voor iedereen, die zyne tael kent, niet min verstaenbaer wezen.

Het russisch is insgelyks eene volkstael.

Deze laetste soort van talen, niet uit andere gevormd, maer aen het volk, dat ze spreekt en aen den grond, waerop zy gesproken worden eigen, zyn de geschikste aller beschavingsmiddelen. De andere talen drukken noch zoo vatbaer, noch zoo ongemaekt de gedachten uit.

Wat onze tael is, hebben de geleerde Vlamingen MM. Lebrocquy, Davidts, enz. benevens de geleerde duitschers Hofken, Hoffmann von Fallersleben, Oetker, enz. genoeg bewezen en hunne bewyzen zyn krachtig genoeg om den ongeloovigsten, die niet voor zinneloos doorgaen wil, tienmael te overtuigen, dat de heeren Hymans, Soudain de Niederwerth, Baron, Loise, enz. over zaken, die ze volstrekt niet kennen, geschreven hebben.

De grootste, de meest gevorderde volksbeschaving die bestaet, is de duitsche, en dit volk heeft dit byzonder aen de beoefening zyner tael te danken; zyne tael is die, waervan Klopstock zegt:

Das keine, welche lebt, mil Deutschlands Sprache sich
In den zu kühnen Wettstreit wage!
Sie ist - damit ich 's kurz, mit ihrer Kraft es sage -
An mannigfalt'ger Uranlage
Zu immer neuer und doch deutscher Wendung reich;
Ist, was wir selbst in jenen grauen Jahren,
Da Tacitus uns forschte, waren:
Gesondert, ungemischt und nur sich selber gleich.

Maer hier doet zich voor den Nederduitscher eene andere vraeg op...

Van welke tael heeft Klopstock dat gezegd? Wat beduidt hy door Deutschlands Sprache?

Natuerlyk de tael welke hy schreef; maer men heeft bewezen dat het nederduitsch zoo goed en zelf min gekunsteld duitsch, als het hoogduitsch is; wy denken daerenboven, dat de hoogduitschers weinig in hunne tael doen kunnen, hetgeen wy in ons nederduitsch niet na kunnen volgen. Hiervan hebben de Hollanders maer al te veel slechte voorbeelden gegeven. Zoo dat de uitmuntende hoedanigheden, welke Klopstock aen

[p. 24]

het hoogduitsch vindt, ook aen het nederduitsch kunnen gevonden worden. Daerenboven de Duitschers erkennen altyd, die twee hoofddialekten, en Luther, de vormer der hedendaegsche hoogduitsche schrifttael, nam voor zyne bybelvertaling den saksischen tongval aen, omdat hy het midden tusschen hoog- en nederduitsch hield, en omdat hy hier door de mogelykheid had van door de Hoog- en Nederduitschers verstaen te kunnen worden.

De duitsche tael, zegt Oetker, hetzy tegen overgesteld aen de overige germaensche talen, hetzy tegenovergesteld aen de engelsche, deensche, zweedsche, enz., scheidt zich, naer aenleiding harer geographische uitgestrektheid, in opperduitsche, middenduitsche en nederduitsche tongvallen. Tot den nederduitschen tongval behoort het nedersaksisch, het huidigen daegs zoo gezegde platduitsch; buiten dien het friesch en het nederlandsch; het laetste verdeelt zich dan weder in hollandsch en vlaemsch. (Vlaemsche Taelstryd, vertaling van M^r Dautzenberg, § 4.)

Heyse neemt enkel de verdeeling van hoog- en nederduitsch aen. Duitschland's schriftsprake noemt hy hoogduitsch en de vlaemsche of hollandsche noemt hy nederduitsch. Hy zegt verder: ‘Van de vroegste tyden laten zich de duitsche volkschappen in twee hoofdstammen en hunne menigvuldige taeleigens in twee hoofd dialekten onderscheiden: het harde (het hoogduitsch) in het Zuiden, en het zachte (het nederduitsch) in het Noorden. (Schulgrammatik, Einleitung, 12 ausg. pag. 3).’

Van daer durven wy verklaren, dat Klopstock's gezegde zoo wel van neder- als van hoogduitsch mag versteen worden.

Waerom zouden wy nu in onze vlaemsche provinciën ook op geene oprechte volksbeschaving mogen doelen, als er ons, om te doen het geen de Duitschers gedaen hebben, enkel goeden wil ontbreekt? Wy hebben hiertoe meer middelen dan zy er hadden, daer wy hun voorbeeld maer na te volgen hebben, en, daer de spraek, gelyk wy gezien hebben, van byzonderen invloed op de beschaving is, hebben wy hier in nog voordeelen. Wy hebben reeds gezegd en wy zullen nog zeggen, wat onze tael is, doch zien wy voor eerst wat de geleerde Duitscher Oetker zegt dat het hoogduitsch is.

‘De midden hoogduitsche of de hoogduitsche, of kortweg de duitsche spraek geheeten, is de huidige schriftsprake van Duitschland; zy is nergends de eigentlyke volksspraek, overal bestaen landschappelyke of plaetselyke tongvallen en afwykingen daernevens; zy wordt al om verstaen en geldt overal als het middel des openbaren levens en des beschaefden verkeers: zy is de tael der school en kerk, der wetenschap en kunst, der rechtpleging en der regering. Zulks berust niet op algemeene verordeningen of bevelen; de gang der nationale ontwikkeling, de overweldigende invloed der schryveren heeft dit te wege gebracht.’ (Vlaemsche Taelstryd, § 4)

By ons integendeel is het vlaemsch de overal gesprokene volksteel en, onder dat betrek, is de nederduitsche tael den vlaemschen volke een geschikter middel dan Duitschlands sprake, in den engsten zin verstaen, het voor Duitschland is.

Hergrypen wy onze gedachten. Onze kennissen bestaen in het recht opvatten van de betrekkingen der dingen, en goed opgevatte betrekkingen wel uitdrukken is eene kunst, welke iedereen, die zyne tael kent, aenleeren kan. In beschaefde landen spreken ongeleerde persoonen, soms goed: doch hy, die volstrekt geen gedacht van tael heeft, spreekt nooit goed. Godsdienst en onderwys zyn de grootste volksbeschaveren, beider beschavingswerktuig is de spraek, beiden behooren zich dus van eene keurige en juiste tael te bedienen. De school die voor het volk het vormingshuis van geest en rede is, moet door elk weldenkend burger hooggeschat, en door kerk en staet ondersteund worden. Goed spreken is de aengenaemste en de noodzakelykste wetenschap des menschen; het kind moet dit dus byzonder leeren; hierom mag men in school geene straettael dulden, maer men moet een klaer en duidelyk spreken van het kind vergen. Een volk dat geene zuivere tael spreekt, wordt als een onbeschaefd volk aenzien. De volkstalen zyn betere beschavingsmiddelen dan de geleerdentalen, daer zy eenvoudiger en den volken meer eigen dan deze zyn. De grootste volksbeschaving is de Duitsche en Duitschland heeft ze aen het beoefenen zyner tael te danken. Als beschavingsmiddel moet nochtans het Nederduitsch achter het Hoogduitsch niet staen; het eerste bezit al de hoedanigheden van het tweede, het is te meer den nederduitschen volke meer eigen, dan Duitschlands schriftsprake den Duitschen. De Vlamingen zullen zich dus weinig moeite moeten geven om hun volk te beschaven.

H. van Walrave.